Məktəbəqədər yaş dövrü uşağın həyatında ən kritik mərhələ hesab olunur. Bu dövr insan şəxsiyyətinin formalaşması, psixoloji və sosial inkişafın təməlini qoyur. Məktəbəqədər tərbiyə və təhsil anlayışı yalnız məktəbə hazırlaşmaq demək deyil, uşağın fərdi, əqli, emosional, sosial, fiziki və yaradıcı inkişafının kompleks şəkildə təmin edilməsidir. Müasir dövrdə tədqiqatlar təsdiq edir ki, erkən yaşda əldə olunan bilik və vərdişlər insanın gələcək həyat keyfiyyətində, sosiallaşmasında, intellektual və mənəvi inkişafında əsas rol oynayır.
Azərbaycan cəmiyyətində də məktəbəqədər təhsilə xüsusi önəm verilir. Həm dövlət, həm valideynlər, həm də cəmiyyətin digər üzvləri bu mərhələnin vacibliyini anlayır. Məktəbəqədər müəssisələrdə yaradılan mühit, tətbiq olunan tədris metodikası, tərbiyəçi və müəllimlərin peşəkarlığı uşaqların gələcək uğurları üçün möhkəm zəmin yaradır. Uşaqlara sevgi ilə yanaşmaq, onların fərdi qabiliyyətlərini üzə çıxarmaq, sosial və psixoloji cəhətdən güclü şəxsiyyət formalaşdırmaq üçün məktəbəqədər mərhələnin dəyəri danılmazdır.
MƏKTƏBƏQƏDƏR TƏHSİLİN MAHİYYƏTİ VƏ MƏQSƏDLƏRİ
Məktəbəqədər təhsil dedikdə, adətən, 1 yaşdan 6-7 yaşadək olan uşaqlara göstərilən pedaqoji xidmətlər nəzərdə tutulur. Bu xidmətlər bağçalar, uşaq bağçaları, körpələr evi, hazırlıq qrupları və s. vasitəsilə həyata keçirilir. Məktəbəqədər təhsilin başlıca məqsədi uşaqlarda əsas bilik və bacarıqları, sosial davranış qaydalarını, estetik zövqü, əmək vərdişlərini və özünəinam hissini formalaşdırmaqdır. Erkən yaşda sosiallaşma, kommunikativ qabiliyyətlərin inkişafı, yaradıcı potensialın aşkara çıxarılması əsas prioritetlərdəndir.
Məktəbəqədər dövr uşağın ətraf aləmlə ilk ciddi tanışlığıdır. Bu mərhələdə uşaqlar qavrama, müşahidə, təqlid və eksperiment yolu ilə ətrafdakı hər şeyi öyrənir, özünəməxsus dünyagörüşləri formalaşır. Yaxşı təşkil olunmuş məktəbəqədər təhsil proqramları uşaqlarda dil bacarığını, əqli inkişafı, emosional tarazlığı, bədən motorikasını və sosial münasibətləri inkişaf etdirir.
AZƏRBAYCANDA MƏKTƏBƏQƏDƏR TƏHSİLİN TARİXİ VƏ İNKİŞAF YOLU
Azərbaycanda məktəbəqədər təhsil sistemi XX əsrin əvvəllərindən formalaşmağa başlayıb. Sovet dövründə dövlət tərəfindən geniş uşaq bağçaları və körpələr evi şəbəkəsi yaradılıb, erkən uşaqlıq dövrünün inkişafına xüsusi diqqət yetirilib. Müstəqillik illərində isə bu sahədə islahatlar həyata keçirilib, təhsil proqramları yenilənib, beynəlxalq təcrübəyə əsaslanan yeni pedaqoji modellər tətbiq olunmağa başlanıb.
Hazırda Azərbaycanda məktəbəqədər təhsil dövlət və özəl sektor tərəfindən təmin olunur. Bakı və digər iri şəhərlərdə müasir bağçalar, inkişaf mərkəzləri, hazırlıq qrupları fəaliyyət göstərir. Kənd və rayonlarda da məktəbəqədər müəssisələrin inkişafı üçün dövlət proqramları tətbiq olunur. BMT-nin Uşaq Fondunun (UNICEF) və digər beynəlxalq təşkilatların dəstəyi ilə erkən müdaxilə, inklüziv təhsil və valideynlərin maarifləndirilməsi istiqamətində bir sıra layihələr gerçəkləşdirilib.
MƏKTƏBƏQƏDƏR MƏRHƏLƏDƏ UŞAQ İNKİŞAFININ ƏSAS XÜSUSİYYƏTLƏRİ
Uşaq inkişafı biologiya, psixologiya və pedaqogikanın birgə təsirində formalaşır. Məktəbəqədər yaşda uşaqlarda əqli (intellektual), sosial, emosional, fiziki və yaradıcı inkişafın əsas təməli qoyulur.
Bu dövrdə uşaqlar:
- Müşahidə və təqlid yolu ilə öyrənir
- Ətraf mühitə maraq göstərir
- Sual vermək və yeni biliklər əldə etməyə can atır
- Sadə məntiqi əməliyyatlar yerinə yetirə bilir
- Əllə işləmək, rəsm çəkmək, plastilin, kəsmə, yapışdırma kimi motorik vərdişləri inkişaf etdirir
- Dil və danışıq bacarıqları formalaşır
- Öz hiss və emosiyalarını ifadə etməyi, paylaşmağı öyrənir
- Komanda işi və ünsiyyət vərdişləri qazanır
- Ətraf mühitə və insanlara qarşı empatiya və hörmət göstərməyə başlayır
MƏKTƏBƏQƏDƏR TƏHSİLİN FORMALARI VƏ MÜƏSSİSƏLƏRİ
Azərbaycanda məktəbəqədər təhsil əsasən dövlət və özəl uşaq bağçaları, körpələr evi, hazırlıq qrupları və evdə təlim formasında həyata keçirilir.
- Dövlət bağçaları: Bütün ölkə üzrə fəaliyyət göstərir, əksər hallarda dövlət tərəfindən maliyyələşir və nəzarət olunur. Burada uşaqlar üçün tədris, tərbiyə, oyun, bədii-estetik fəaliyyətlər, bədən tərbiyəsi və qidalanma təmin edilir.
- Özəl bağçalar və inkişaf mərkəzləri: Daha fərqli və müasir yanaşma, əlavə dil və yaradıcılıq dərsləri, fərdi inkişaf proqramları təklif olunur.
- Evdə təlim: Valideynlər və ya xüsusi müəllimlər vasitəsilə uşağın ev şəraitində ilkin hazırlığı.
- Hazırlıq qrupları: Məktəbə hazırlıq məqsədi daşıyan, uşaqlarda oxu-yazı, hesablama, məntiq və sosial bacarıqları inkişaf etdirən proqramlar.
MƏKTƏBƏQƏDƏR PROQRAMLARININ MƏZMUNU VƏ METODLARI
Məktəbəqədər təhsil proqramları uşağın yaşına və inkişaf səviyyəsinə uyğun şəkildə tərtib olunur. Burada əsasən oyun metodundan, interaktiv tədrisdən, yaradıcı fəaliyyətlərdən, müşahidə və eksperimentlərdən, qrup və fərdi işlərdən istifadə edilir. Hər yaş qrupu üçün tədris planı və kurikulum hazırlanır.
- Dil və nitq inkişafı: Əsas diqqət uşaqda düzgün və zəngin söz ehtiyatı, aydın və ardıcıl danışıq, hekayə danışmaq bacarığının formalaşmasına yönəlir.
- Əqli inkişaf: Sadə məntiqi tapşırıqlar, rəqəmlərlə və formalarla işləmə, müşahidə və analiz bacarığı.
- Bədən tərbiyəsi və motorika: Hərəkət oyunları, gimnastika, rəsm, kağız işləri, plastilin, konstruktorlarla oyun.
- Estetik və yaradıcılıq: Rəsm, musiqi, rəqs, teatr və bədii fəaliyyətlər.
- Sosial və emosional inkişaf: Komanda oyunları, ünsiyyət, paylaşmaq və empatiya bacarığı, konfliktlərin həlli və müsbət davranış vərdişləri.
MƏKTƏBƏQƏDƏR TƏHSİLİN UŞAQLARA VERDİYİ ÜSTÜNLÜKLƏR
Məktəbəqədər təhsil alan uşaqlar daha sosial, açıq fikirli, yaradıcı, öyrənməyə maraqlı və psixoloji cəhətdən sabit olurlar. Tədqiqatlar göstərir ki, məktəbəqədər mərhələdə inkişaf edən uşaqlar məktəb həyatına daha tez uyğunlaşır, dərslərdə müvəffəqiyyətli olur, gələcəkdə liderlik, özünəinam və təşəbbüskarlıq xüsusiyyətləri göstərirlər.
- Əlaqə və ünsiyyət bacarığı artır
- Məntiq və problem həll etmə bacarıqları formalaşır
- Ətraf aləmə açıq və empatik yanaşma güclənir
- Bədii və yaradıcı potensial üzə çıxır
- Fərdi və qrup işinə adaptasiya asanlaşır
- Əsəbi, utancaq və ya aqressiv davranışların qarşısı alınır
- Sağlam həyat tərzi və gigiyena vərdişləri formalaşır
AZƏRBAYCANDA MƏKTƏBƏQƏDƏR TƏHSİLİN İNKİŞAF PERSPEKTİVLƏRİ
Azərbaycanda məktəbəqədər təhsilin inkişafı dövlət siyasətinin prioritet istiqamətlərindən biridir. Son illərdə bu sahədə bir sıra dövlət proqramları qəbul edilib, yeni bağçalar tikilib, müəllim heyətinin peşəkarlığının artırılması üçün kurslar təşkil olunub. Eyni zamanda, regionlarda məktəbəqədər müəssisələrin şəbəkəsi genişləndirilib, ailələrin məktəbəqədər təhsilə əlçatanlığı yüksəlib.
Müasir yanaşmalar – STEAM (elm, texnologiya, mühəndislik, incəsənət və riyaziyyat) proqramları, inklüziv təhsil, iki və çoxdilli təlim, erkən uşaqlıq inkişafı üzrə müasir texnologiyaların tətbiqi məktəbəqədər təhsildə yeniliklərə yol açır.
VALİDEYNLƏRİN VƏ İCTİMAİYYƏTİN ROLU
Məktəbəqədər təhsildə valideynin və ailənin rolu xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Uşağın tərbiyəsi yalnız bağça və ya müəllimlərin üzərinə düşmür, valideynlər və ailə üzvləri də bu prosesdə aktiv iştirak etməlidir. Evdə yaradılan sevgi və güvən mühiti, uşağa verilən qayğı və diqqət onun psixoloji və sosial inkişafı üçün əsas şərtdir. Valideynlər özləri də uşaqların erkən inkişafı ilə bağlı maariflənməli, müasir metod və vasitələrdən istifadə etməlidirlər.
Eyni zamanda, cəmiyyətin müxtəlif üzvləri – qeyri-hökumət təşkilatları, psixoloqlar, inkişaf mərkəzləri, bələdiyyələr, media və digər qurumlar məktəbəqədər təhsilin təbliğində, yeni modellərin tətbiqində və problemlərin həllində mühüm rol oynayır.
MƏKTƏBƏQƏDƏR TƏHSİLƏ MANEƏ OLAN MƏSƏLƏLƏR VƏ HƏLL YOLLARI
Bəzi regionlarda məktəbəqədər müəssisələrin azlığı, maddi-texniki bazanın zəifliyi, peşəkar kadr çatışmazlığı, valideynlərin maariflənmə səviyyəsinin aşağı olması təhsilin keyfiyyətinə mənfi təsir edə bilər. Bu sahədə inkişaf üçün əsas həll yolları aşağıdakılardır:
- Yeni məktəbəqədər müəssisələrin açılması
- Müasir tədris proqramlarının və vəsaitlərin hazırlanması
- Müəllimlərin peşəkar inkişafı üçün kurs və təlimlərin təşkili
- Valideynlərin və cəmiyyətin maarifləndirilməsi
- Dövlət və özəl sektor arasında əməkdaşlığın gücləndirilməsi
- Qeyri-formal təhsil və inkişaf mərkəzlərinin yaradılması
MƏKTƏBƏQƏDƏR TƏHSİLİN GƏLƏCƏK TRENDLƏRİ
Müasir dövrdə məktəbəqədər təhsildə yeni metodik yanaşmalar, texnologiyaların tətbiqi, inklüziv təhsil, fərdi inkişaf planları, beynəlxalq layihələr və proqramlar aktualdır. Rəqəmsal texnologiyalar, tədrisdə oyun və yaradıcı fəaliyyətlərin birləşdirilməsi, uşaqların fiziki və psixoloji sağlamlığının qorunması, sosial-emotional təhsilin önə çəkilməsi gələcəkdə əsas prioritetlərdən biri olacaq.
Eyni zamanda, məktəbəqədər təhsil uşaqların yaradıcılıq və innovasiya bacarıqlarının formalaşmasına kömək edəcək, onların məktəb həyatına hazırlıq səviyyəsini artıracaq.
Məktəbəqədər təhsil uşağın həyat yolunda əsas təməldir. Erkən yaşda formalaşan bilik, bacarıq, sosial və emosional dəyərlər gələcək uğurların, sağlam və xoşbəxt həyatın əsasını təşkil edir. Azərbaycanda məktəbəqədər təhsilin inkişafı, müasir tələblərə uyğunlaşdırılması, bütün uşaqlar üçün əlçatanlığının təmin edilməsi prioritet məsələdir. Valideynlər, müəllimlər və cəmiyyət birgə çalışdığı halda, uşaqların potensialı tam açılar və ölkənin gələcəyi üçün sağlam, bilikli və yaradıcı vətəndaşlar formalaşar.
ƏN ÇOX VERİLƏN SUALLAR
Məktəbəqədər təhsil uşaqların məktəbə başlamazdan əvvəl – adətən 1-6/7 yaş arası – aldığı tədris və tərbiyə xidmətlərini əhatə edir. Bu mərhələ uşağın ilkin inkişafının, sosiallaşmasının və öyrənməyə marağının formalaşdığı dövrdür.
Bu təhsil uşaqlarda dil bacarığı, məntiqi təfəkkür, sosial münasibətlər, motorika, yaradıcılıq və özünəinamın formalaşmasına kömək edir. Eyni zamanda, məktəb həyatına və gələcək uğurlara zəmin yaradır.
Azərbaycanda dövlət və özəl uşaq bağçaları, körpələr evi, inkişaf və hazırlıq mərkəzləri, evdə təlim və hazırlıq qrupları fəaliyyət göstərir.
Oyun metodu, yaradıcı fəaliyyətlər, interaktiv tədris, fərdi və qrup tapşırıqları, müşahidə, eksperiment, dil və motorika məşğələləri əsas proqram istiqamətləridir.
Uşağı 1 yaşdan etibarən körpələr evinə, 3 yaşdan bağçaya, 5-6 yaşda isə məktəbə hazırlıq qrupuna qeydiyyatdan keçirmək mümkündür. Seçim uşağın inkişaf səviyyəsinə, ailənin şəraitinə və ehtiyaclarına görə dəyişə bilər.
Dövlət bağçalarının əksəriyyəti dövlət büdcəsi hesabına maliyyələşir. Özəl sektor isə valideynlərin ödədiyi vəsait və fərdi xidmətlər hesabına fəaliyyət göstərir.
Müəllim uşaqlara qayğı göstərir, onları müşahidə edir, fərdi inkişafı təşviq edir, öyrənməyə maraq oyadır və tədris prosesini səmərəli təşkil edir.
Valideynlər uşağın inkişafında aktiv iştirak etməli, evdə sevgi və güvən mühiti yaratmalı, məktəbəqədər tədrisə maraq göstərməli, müəllimlərlə əməkdaşlıq etməli və uşağın sosial-emosional ehtiyaclarını ödəməlidirlər.
Bəzi bölgələrdə bağça çatışmazlığı, maddi-texniki bazanın zəifliyi, kadr çatışmazlığı, valideynlərin maariflənməsinin aşağı səviyyədə olması və fərdi yanaşmanın məhdudluğu əsas problemlərdir.
Müasir pedaqoji yanaşmalar, rəqəmsal texnologiyalar, inklüziv təhsil, beynəlxalq proqramlar, ailə-məktəb əməkdaşlığının gücləndirilməsi və regional şəbəkənin genişləndirilməsi əsas inkişaf istiqamətləridir.
