Meyvələr : Tarixi,Tesnifatı, Növləri

Meyvələr insan həyatının ayrılmaz hissəsi, sağlam qidalanmanın təməli və bəşəriyyətin minilliklər boyunca formalaşdırdığı mədəniyyətin ayrılmaz bir parçasıdır. Təbiət aləminin ən rəngarəng və ləzzətli nemətləri arasında yer alan meyvələr həm qida rasionunda, həm də xalq yaradıcılığında, ənənələrdə, bayramlarda və gündəlik yaşamda mühüm rol oynayır. Dünyanın hər yerində, o cümlədən Azərbaycanda müxtəlif iqlim qurşaqları, torpaq və su ehtiyatları, insanın əkinçilik və bağçılıq təcrübəsi minlərlə növ meyvənin yetişdirilməsinə imkan verib.

Meyvələr yalnız dad və ləzzət baxımından deyil, həm də sağlamlıq, həyat tərzi, iqtisadiyyat və ekoloji tarazlıq baxımından misilsiz əhəmiyyətə malikdir. Meyvəçiliyin inkişafı, ənənəvi və müasir bağçılıq üsulları, qida sənayesi və xalq təbabətindəki rolu, həmçinin mədəniyyət və folklorda əksini tapan motivlər bu təbii məhsulların cəmiyyət həyatında çoxşaxəli təsirini göstərir.

Meyvənin tarixi və bəşəriyyət üçün əhəmiyyəti

Meyvələrin insan pəhrizində rolu tarix boyu dəyişib və inkişaf edib. Qədim dövrlərdən bəri insanlar meşə və çöllərdə yabanı meyvələr toplayaraq qida ehtiyaclarını ödəyib, daha sonralar isə əkinçilik və bağçılığın inkişafı ilə seçmə və becərmə yolu ilə məhsuldar sortlar yetişdiriblər. Qədim Misir, Babilistan, Hindistan, Çin, Mesopotamiya və Qafqazda meyvə bağçılığının kökləri minilliklərə söykənir. Tarixi mənbələrdə nar, üzüm, əncir, alma, armud, şaftalı, xurma, ərik kimi meyvələrin qədim zamanlardan yetişdirildiyi göstərilir.

Bəşər cəmiyyətinin inkişafında meyvələr həm qida, həm də simvolik, dini və mədəni rola malik olub. Müxtəlif sivilizasiyalarda meyvə ağacı və meyvə məhsulu məhsuldarlığın, bolluğun, yeniliyin, həyatın və rifahın simvolu hesab edilib. Dini mətnlərdə, klassik ədəbiyyatda və xalq inanclarında meyvə və meyvə bağı motivləri geniş yayılıb.

Meyvələrin təsnifatı və növləri

Botanika baxımından meyvə – çiçəkli bitkilərin toxum və toxum ətrafındakı orqanıdır. Meyvələr çox vaxt şirəli və ya quru, təktoxumlu və ya çoxtoxumlu olur. Qida və məişət baxımından meyvələri aşağıdakı əsas qruplara bölmək olar:

• Çəyirdəkli meyvələr: Şaftalı, ərik, alça, gavalı, zeytun, albalı, vişnə və s.
• Tumlu (çəçəkli) meyvələr: Alma, armud, heyva və s.
• Giləmeyvələr: Üzüm, nar, böyürtkən, moruq, yemişan, quşüzümü, əncir və s.
• Sitrus meyvələri: Portağal, limon, naringi, qreypfrut, mandarin və s.
• Tropik meyvələr: Banan, ananas, manqo, papaya, avokado, kivi və s.
• Qozlu meyvələr: Fındıq, badam, qoz, şabalıd və s.
• Quru meyvələr: Qaysı, əncir, xurma, ərik qurusu və s.

Azərbaycanda ənənəvi olaraq yetişdirilən meyvələr arasında alma, armud, heyva, nar, şaftalı, ərik, gavalı, üzüm, alça, albalı, tut, əncir, qoz, fındıq, qarpız, yemiş və s. xüsusi yer tutur.

Meyvələrin qida dəyəri və sağlamlığa təsiri

Meyvələr insan sağlamlığının qorunmasında mühüm rol oynayır. Onlar karbohidratlar, vitaminlər (A, C, E, K, B qrupu), minerallar (kalium, maqnezium, dəmir, fosfor və s.), pəhriz lifi, üzvi turşular və fitonutrientlərlə zəngindir. Meyvələrin tərkibində olan antioksidantlar, flavonoidlər, polifenollar orqanizmdə iltihabi proseslərin və oksidləşdirici stressin azalmasına kömək edir.

Meyvələrin gündəlik rasionda istifadəsi immunitetin gücləndirilməsi, ürək-damar xəstəliklərinin profilaktikası, həzm sisteminin normal fəaliyyəti, bədənin detoksikası və xərçəng riskinin azaldılması baxımından faydalıdır. Bəzi meyvələr xüsusi müalicəvi xüsusiyyətlərə malikdir: nar qanın tərkibini yaxşılaşdırır, alma və heyva həzmi normallaşdırır, üzüm və gilas ürək sağlamlığı üçün faydalıdır, limon və portağal vitamin C mənbəyidir.

Azərbaycanda yetişdirilən əsas meyvələr və onların xüsusiyyətləri

Azərbaycan bağçılıq və meyvəçilik ənənəsi ilə zəngin ölkələrdəndir. Ölkənin müxtəlif iqlim qurşaqları və torpaq-iqlim şəraiti müxtəlif meyvə sortlarının becərilməsi üçün əlverişlidir. Gəncə, Şəki-Zaqatala, Quba, Qusar, Qarabağ, Şamaxı, Lənkəran, Qəbələ, Naxçıvan bölgələri meyvəçilikdə xüsusilə məşhurdur.

• Alma: Azərbaycanda yüzlərlə yerli və introduksiya olunmuş alma sortları var. Alma A, C, K vitaminləri, dəmir və liflə zəngindir.
• Nar: Qədim zamanlardan bəri Azərbaycanda yetişdirilir. Qəbələ, Göyçay, Şirvan narı məşhurdur, çoxlu antioksidant, vitamin və mineral mənbəyidir.
• Armud: Yarımtropik və dağətəyi zonalarda çox yetişir. Həm şirin, həm turşməzə sortlar var.
• Şaftalı və ərik: Şimal-qərb və aran bölgələrində, həmçinin Qarabağda çox geniş yayılıb. Vitamin və mineral baxımından zəngindir.
• Gavalı və alça: Hər iki meyvə həzm sistemini normallaşdırır, A və C vitamini ilə zəngindir.
• Qarpız və yemiş: Yay mövsümünün əsas meyvələridir, susuzluğu aradan qaldırır, bədəni sərinləşdirir.
• Üzüm: Azərbaycanın ən qədim meyvəsidir. Şərabçılıq və meyvə kimi istifadə olunur, B qrupu vitaminləri, kalium, maqnezium və antioksidantlarla zəngindir.
• Fındıq və qoz: Enerji mənbəyi, yağ turşuları, vitamin E və minerallarla zəngindir.

Meyvələrin xalq təbabətində və mətbəxdə istifadəsi

Azərbaycan xalq təbabətində meyvələr ənənəvi təbii dərman və müalicə vasitəsi kimi istifadə olunur. Alma, heyva, nar, əncir, qoz, üzüm və s. həm təzə, həm də qurudulmuş halda, müxtəlif xəstəliklərin qarşısının alınmasında və orqanizmin bərpasında tətbiq edilir. Heyva həzm problemlərinə, əncir tənəffüs və mədə xəstəliklərinə, nar qanazlığı və vitamin çatışmazlığına qarşı istifadə edilir.

Milli Azərbaycan mətbəxində meyvələrdən mürəbbə, kompot, bəkməz, doşab, paxlava və şirniyyat, salat, meyvə yeməkləri, dolma və plovlar üçün geniş istifadə olunur. Quru meyvələr – əncir, qaysı, ərik, kişmiş, xurma – həm də qış ehtiyatı kimi hazırlanır.

Meyvəçiliyin iqtisadi və ekoloji əhəmiyyəti

Meyvəçilik kənd təsərrüfatının və aqrar sektorun əsas sahələrindəndir. Meyvə bağlarının salınması, intensiv və ekoloji təmiz yetişdirilmə texnologiyaları, məhsulun saxlanması və emalı, ixrac potensialı Azərbaycanın iqtisadi inkişafı üçün böyük əhəmiyyət daşıyır. Ölkəmiz nar, alma, üzüm, fındıq və digər meyvələri ixrac etməklə həm yerli, həm də xarici bazarlarda nüfuz qazanır.

Ekoloji baxımdan meyvə bağları biomüxtəlifliyin qorunmasında, torpağın eroziyasının və iqlim dəyişikliklərinin qarşısının alınmasında mühüm rol oynayır. Bağçılıq ətraf mühitin yaxşılaşdırılmasına, oksigen balansının təmininə və ekosistemin dayanıqlılığına töhfə verir.

Meyvələr və mədəniyyət: Əfsanələr, adətlər, simvolika

Meyvələr Azərbaycan və ümumilikdə Şərq folklorunda bolluq, firavanlıq, ailə birliyi, sağlamlıq, sevgi və səmimiyyət rəmzi kimi tez-tez işlədilir. Nar, üzüm, alma, armud, heyva xalq nağıllarında, atalar sözlərində, mahnı və şeirlərdə həm həyat neməti, həm də müqəddəslik, bəxt və ruzi simvoludur.

Toy və nişan mərasimlərində, Novruz və digər xalq bayramlarında meyvə süfrəsi xüsusi yeri tutur. Bayram və qonaqlıq süfrələrinin bəzədilməsi, ailə və dostlar arasında meyvə paylamaq qədim adətdir. Nar, alma, qoz, əncir və üzüm motivləri həm də xalçaçılıq, bədii sənət və memarlıqda geniş yayılıb.

Meyvələrdən istifadə və saxlanma qaydaları

Meyvələr ən yaxşı halda təzə, yuyulmuş və mövsümündə istifadə olunmalıdır. Bəzi meyvələr soyuducuda saxlanılır, bəziləri isə quru və sərin yerdə daha yaxşı qorunur. Quru meyvələrin uzun müddət saxlanılması, mürəbbə və kompot hazırlanması, qurutma və dondurma texnologiyaları məhsulun keyfiyyətinin qorunmasına imkan verir.

Meyvələrdən istifadə edərkən orqanizmin fərdi xüsusiyyətləri, allergik reaksiyalar və qidalanma balansı nəzərə alınmalıdır. Şəkərli diabet, allergiya və bəzi xəstəliklər zamanı həkim məsləhəti olmadan həddindən artıq meyvə istehlakı məsləhət görülmür.

Meyvələr təbiətin, insan əməyinin və mədəni irsin harmoniyasını əks etdirən nadir təbii sərvətdir. Onlar həm qida, həm sağlamlıq, həm də mədəniyyət baxımından misilsiz əhəmiyyətə malikdir. Azərbaycanda və dünyada meyvəçiliyin inkişafı, yeni sortların becərilməsi, ekoloji və innovativ texnologiyaların tətbiqi, meyvələrin qorunub saxlanması və səmərəli istifadəsi gələcək nəsillərin rifahı üçün mühüm rol oynayır. Meyvələrin gündəlik rasionda yer alması, onların sağlamlıq və iqtisadi faydaları, xalqın ənənə və adətlərindəki bənzərsiz rolu bu təbii nemətin həyatımızdakı əvəzsiz yerini bir daha sübut edir.

Ən Çox Verilən Suallar