Azərbaycan xalqının minilliklər boyu formalaşan zəngin mədəni irsi içərisində meyxana xüsusi yer tutur. Meyxananın tarixi dərin köklərə bağlıdır və bu janrın yaranma prosesi heç də təsadüfi olmayıb. Bəzi tədqiqatçılar meyxananın ilkin formasının orta əsrlərdə Azərbaycan və İran ərazisində yaranmış “badiyə” və “müxəmməs” kimi poeziya janrları ilə əlaqəli olduğunu bildirirlər. Xalq arasında şifahi poeziyanın, xüsusən də lirik-improvizasiya janrlarının böyük populyarlıq qazanması nəticəsində meyxana da zamanla xalqın gündəlik məişətinin ayrılmaz tərkib hissəsinə çevrilib. Meyxananın klassik dövrü, əsasən XIX əsrdə Bakının, Abşeronun, Salyanın, Şamaxının və digər bölgələrin məclislərində, toylarda, xalq şənliklərində daha parlaq şəkildə formalaşıb və inkişaf edib. Şifahi ənənə olaraq başlayan bu janr, zaman keçdikcə peşəkar ifaçıların və sənətkarların öz yaradıcılıqlarında təkmilləşdirdiyi, zənginləşdirdiyi sənət növünə çevrilib.
Meyxananın Mahiyyəti və Bədii Xüsusiyyətləri
Meyxana, əsas mahiyyəti etibarilə, improvizasiya şəklində, bir neçə nəfərin qarşılıqlı şeir şəklində dediyi, adətən satirik, bəzən isə fəlsəfi və məişət mövzularını əhatə edən bədii janrdır. İfaçılar öz düşüncələrini, müşahidələrini, gündəlik həyatda baş verən hadisələri, insan xarakterlərini və sosial münasibətləri qafiyəli, ahəngdar, lirik formada çatdırırlar. Meyxananın əsas xüsusiyyəti onun doğma, ana dilində, xalq dilinin sadə, səmimi, bəzən isə tikanlı və yumorlu elementləri ilə dolu olmasıdır. Janrın təməlində söz oyunu, məntiq, ağıllı cavab və sürətli düşüncə dayanır. Hər bir meyxanaçı, rəqibinə, dinləyicilərə maraqlı, yaddaqalan, tez qəbul olunan və bəzən isə dərin məna daşıyan misralar söyləməyə çalışır. Bu xüsusiyyətlərə görə meyxana Azərbaycan xalq ədəbiyyatının nadir və orijinal janrlarından hesab edilir.
Meyxananın Qaydaları və Forması
Meyxananın özünəməxsus qayda və formaları var. Ənənəvi olaraq, meyxana ən azı iki nəfərin qarşılıqlı şəkildə, növbə ilə dediyi şeir parçalarından ibarət olur. İfaçılar ardıcıl olaraq bədahətən (yəni hazırlıqsız) misralar deyir, qarşı tərəfin sözlərinə uyğun məna və forma baxımından reaksiya verir. Misraların sayı və ölçüsü, qafiyələnməsi adətən əvvəlcədən müəyyən edilir. Ən çox yayılan formalarına “dördlük meyxana”, “iki misralı meyxana” və “uzun meyxana”lar daxildir. Hər misranın sonunda eyni qafiyənin seçilməsi əsas şərtdir.
Aşağıda meyxananın tipik quruluşunu cədvəl şəklində görə bilərik:
| Forması | Misra sayı | Qafiyə Qaydası | İfaçı sayı |
|---|---|---|---|
| Dördlük | 4 | Sonu eyni qafiyə ilə | 2 və ya daha çox |
| İkimisralı | 2 | Qafiyəli | 2 |
| Uzun meyxana | 6 və daha çox | Qafiyəli | 2 və ya daha çox |
Bu formalardan ən geniş yayılanı “dördlük”dür. Dördlük meyxanada ifaçılar adətən növbə ilə 2+2 və ya 4+4 misra deyir, qafiyə və məna bütövlüyü qorunur.
Meyxananın Funksiyaları və Sosial Rolu
Meyxana təkcə bir əyləncə və məclis sənəti deyil, həm də ictimai münasibətləri, insan xarakterini və aktual problemləri əks etdirən güclü bədii vasitədir. O, müxtəlif dövrlərdə xalqın fikir və hisslərini, sosial problemləri, ictimai qınaqları, hətta siyasi hadisələri özündə əks etdirib. Meyxana vasitəsilə insanlar bəzən bir-birinə irad tutur, bəzən də dərin düşüncələrini poetik şəkildə dilə gətirirlər. Bu sənət janrı uzun illər ərzində xalqın ruhunu, dünyagörüşünü formalaşdıran, sosial birliyi, yumoru və kollektiv yaddaşı qoruyub saxlayan amillərdən birinə çevrilib. Meyxana məclislərində iştirak edənlər üçün bu sənət həm özünüifadə, həm sosial status, həm də kollektiv əyləncə vasitəsi olub. El arasında “söz ustası” olmaq yüksək qiymətləndirilib.
Meyxananın Musiqi ilə Əlaqəsi
Meyxananın musiqi ilə birbaşa əlaqəsi olmasa da, bəzi hallarda bu janr musiqili müşayiətlə də təqdim edilir. Ənənəvi olaraq, meyxana tamamilə a capella, yəni musiqisiz ifa olunur. İfaçılar sadəcə səslərinin melodikliyi, ritmi və ahəngi ilə sözləri canlandırırlar. Son illərdə isə bəzi meyxanaçılar ritmik musiqi alətləri, elektron musiqi və müasir səs effektləri ilə ifalarını daha dinamik və müasir üslubda təqdim edirlər. Bu cür yanaşma, janrın gənclər arasında populyarlaşmasına və kütləviləşməsinə təkan verib. Lakin klassik meyxana üslubunda əsas vurğu yenə də sözün gücünə, məzmununa və ifaçının improvizasiya bacarığına verilir.
Meyxananın Dil və Üslub Xüsusiyyətləri
Meyxana Azərbaycan dilinin ən canlı, rəngarəng və səmimi nümunələrini özündə ehtiva edir. Bu janrda xalq danışıq dili, ləhcələr, arxaizmlər, el deyimləri və bəzən küçə danışıq üslubu məharətlə istifadə edilir. Hər bir meyxanaçı öz fərdi üslubunu, danışıq tərzini, bəzən isə mövcud situasiyaya uyğun yerli ləhcələri tətbiq edir. Janrın əsas gücü sözün məntiqində, sürətli cavab və bədii tapıntıda, eləcə də cəsarətli və bəzən tikanlı yumorda gizlənib. Meyxana dilinin sərbəstliyi, həyati səmimiliyi, tez reaksiya vermək bacarığı janrı digər poeziya formalarından fərqləndirir. Çox vaxt meyxana misralarında aktual hadisələr, xalq atalar sözləri, yerli zarafatlar və gündəlik həyatdan götürülmüş situasiyalar ustalıqla birləşdirilir.
Meyxananın Bədii və İctimai Dəyərləri
Meyxana həm bədii, həm də ictimai baxımdan mühüm dəyərə malikdir. Bir tərəfdən, bu janr canlı və interaktiv poeziya forması olaraq bədii düşüncə, dil zənginliyi və improvizasiya bacarığının inkişafına xidmət edir. Digər tərəfdən, meyxana sosial problemləri, məişət məsələlərini, insan münasibətlərini və ictimai qınağı poetik dillə çatdıran güclü alət kimi çıxış edir. Janrın bədii-estetik dəyəri onun aktual mövzularda azad, sərbəst və açıq şəkildə söz demək imkanı verməsindədir. Eyni zamanda, meyxana cəmiyyətin sosial-psixoloji proseslərinə, ictimai şüuruna və xalqın özünüifadə tərzinə böyük təsir göstərib. Bu səbəbdən, meyxananın müasir dövrdə də canlı, dinamik və populyar olması təsadüfi deyil.
Tanınmış Meyxanaçılar və Onların Sənətdə Rolu
Meyxananın inkişafında bir çox məşhur söz ustalarının böyük əməyi var. XIX-XX əsrlərdə xalq arasında ad çıxarmış, böyük ustadlar, söz adamları olub ki, onların misraları bu gün də dilimizdə yaşamaqdadır. XX əsrin ikinci yarısından başlayaraq meyxana özünün “qızıl dövrü”nə qədəm qoydu. Məmməd Bağır Bağırzadə, Ağamirzə Məmmədov, Balaəli Kərimov, Namiq Məna, Aydın Xırdalanlı, Elşən Xəzər, Ələkbər Zeynallı, Pərviz Bülbülə kimi sənətkarlar janrın inkişafında, populyarlaşmasında və peşəkarlığa yüksəlməsində mühüm rol oynayıblar. Onların hər biri öz fərdi üslubu, orijinal çıxış tərzi və improvizasiya bacarığı ilə seçilib. Bəzi meyxanaçılar ictimai proseslərə, gündəlik həyatda baş verən yeniliklərə münasibətlərini açıq, bəzən isə satirik dillə çatdırmaqla xalqın dərin rəğbətini qazanıb. Onların ifasında meyxana təkcə əyləncə deyil, həm də sosial qınaq, tənqid, bəzən isə ictimai maarifləndirmə vasitəsinə çevrilib.
Meyxananın Müasir Dövrdəki Vəziyyəti və Yenilənmə Prosesi
Müasir dövrdə meyxana həm forma, həm də məzmun baxımından nəzərəçarpacaq dərəcədə yenilənib. Xüsusən də televiziya, radio və sosial şəbəkələrdə təşkil olunan meyxana yarışmaları, canlı yayımlar janrın populyarlığını artırıb, gənc nəsil arasında marağı canlandırıb. Son illərdə qadın meyxanaçıların meydana çıxması, müxtəlif bölgə nümayəndələrinin öz ləhcələrini və fərdi bədii üslublarını nümayiş etdirməsi janrı daha da rəngarəng edib. Digər tərəfdən, bəzi tənqidçilər meyxananın bəzən bayağılaşdığı, keyfiyyətin aşağı düşdüyü barədə narahatlıqlarını ifadə edirlər. Lakin, janr daim yenilənməkdədir; yeni nəsil meyxanaçılar, rəqəmsal platformalar vasitəsilə özlərini daha sərbəst ifadə edə bilirlər. Meyxana festivalları, böyük tamaşaçı auditoriyası qarşısında təşkil olunan “duellər” və yeni formatlı layihələr janrın aktual qalmasına şərait yaradır.
Meyxananın Təsnifatı və Alt Janrları
Meyxana müxtəlif tematik və bədii istiqamətlərə görə bir neçə əsas alt janra bölünür. Ən çox rast gəlinən meyxana növləri aşağıdakılardır:
- Satirik meyxana – əsas məqsədi ictimai və fərdi qüsurları, nöqsanları yumorla, tənqidi şəkildə tənqid etməkdir.
- Fəlsəfi meyxana – həyati, dünyagörüşü, insanın varlığı və mənası ilə bağlı sualları şeir şəklində araşdırır.
- Məişət meyxanası – gündəlik həyat, ailə münasibətləri, məhəbbət, dostluq və digər sosial mövzulara həsr olunur.
- Rəqabət meyxanası – əsasən ustadlar arasında söz dueli formasında keçirilir, burada improvizasiya və hazırcavablıq ön plandadır.
- Qadın meyxanası – son illər populyarlaşan, qadın ifaçıların sosial və fərdi mövzulara toxunduğu xüsusi meyxana janrıdır.
Hər bir alt janr öz üslubu, obrazları, dil və mövzu seçimi ilə seçilir və geniş auditoriya tərəfindən maraqla qarşılanır.
Meyxananın Hazırlanma və İfa Prosesi
Meyxana əsasən hazırlıqsız, anidən yaranan poeziya nümunəsidir. Lakin peşəkar meyxanaçıların bu sənətdə uğur qazanması üçün geniş bədii dünyagörüş, zəngin dil ehtiyatı və improvizasiya bacarığı lazımdır. Adətən, məclisdə əvvəlcə başlanğıc misra deyilir, sonra növbə ilə hər bir iştirakçı həmin qafiyəyə uyğun, mövzuya aid cavab verir. Meyxana duellərində ifaçılar bir-birinin cavablarını diqqətlə dinləyir, məntiqi və bədii cəhətdən düzgün reaksiya verməyə çalışırlar. Uğurlu meyxana ifası üçün aşağıdakı məqamlar əsas rol oynayır:
- Tez və məntiqli cavab vermək
- Qafiyəyə dəqiq riayət etmək
- Mövzunu əhatəli, lakonik və bədii şəkildə ifadə etmək
- Auditoriyanın əhvalını düzgün duymaq
- Zərif yumor və tənqid elementlərindən istifadə etmək
Bu tələblər həm janrın canlılığını, həm də sənətkarların peşəkarlığını artırır.
Meyxananın Populyarlığı və Cəmiyyətə Təsiri
Meyxana Azərbaycan cəmiyyətində yalnız söz sənəti kimi deyil, həm də xalqın birlik və kollektiv yaddaşının, yumor hissinin, sosial aktivliyin simvolu kimi qəbul olunur. Toylardan, məclislərdən tutmuş, kütləvi tədbirlərə, televiziya yarışmalarına qədər müxtəlif məkanlarda meyxana ənənəsi yaşadılır və təbliğ olunur. Meyxana vasitəsilə insanlar bir-birini daha yaxşı tanıyır, sosial problemlərə fərqli rakursdan yanaşır, gülərək və düşünərək, bəzən də özünü tənqid etməklə inkişaf edir. Bu baxımdan, meyxananın cəmiyyətdəki rolu yalnız mədəni deyil, həm də sosial və psixoloji xarakter daşıyır. Meyxananın gənc nəslin dil və bədii zövqünün formalaşmasına təsiri danılmazdır.
Meyxananın Azərbaycan Musiqi və Poeziya Mədəniyyətində Yeri
Meyxana Azərbaycan poeziyasının və musiqi mədəniyyətinin ayrılmaz tərkib hissəsidir. Klassik aşıq poeziyası, xalq mahnıları və muğam kimi janrlarla qarşılıqlı əlaqə saxlayan meyxana, yeni bədii üslubların yaranmasına və zənginləşməsinə təkan verib. Xüsusən də sözün məna yükü, improvizasiya bacarığı və canlı ifa mədəniyyəti baxımından meyxana, Azərbaycan musiqisinin inkişafında orijinal iz qoyub. Bir sıra aşıqlar və bəstəkarlar öz yaradıcılıqlarında meyxananın elementlərindən istifadə edib, onu daha geniş kütləyə çatdırıblar. Meyxana həm bədii sözün, həm də musiqinin harmonik vəhdətinin bariz nümunəsidir.
Meyxana Azərbaycanın mədəni həyatında sözün, improvizasiyanın və xalq yumorunun ən canlı təzahürlərindən biridir. Bu janr yalnız əyləncə deyil, həm də milli düşüncənin, bədii zövqün və ictimai münasibətlərin formalaşmasında mühüm rol oynayır. Zamanın sınağından çıxmış meyxana bu gün də aktualdır, gənclər və yaşlılar arasında öz nüfuzunu qoruyur, Azərbaycan poeziyasının bənzərsiz ənənələrindən biri kimi xalqın yaddaşında yaşayır.
Ən Çox Verilən Suallar
Meyxana Azərbaycan şifahi poeziyasının improvizasiya və söz dueli əsasında formalaşan, iki və ya daha çox ifaçının bədahətən qafiyəli misralarla qarşılıqlı söz yarışına girməsi əsasında yaranan janrdır. Xalq arasında həm əyləncə, həm də ictimai münasibətləri poetik şəkildə əks etdirmək üçün geniş istifadə olunur.
Meyxanaçılar növbə ilə, bədahətən, bir-birini tamamlayan və ya tənqid edən qafiyəli misralar deyirlər. Qafiyənin saxlanılması, məntiqi ardıcıllıq, mövzuya uyğunluq və hazırcavablıq əsas şərtlərdəndir.
Meyxananın tarixi kökləri orta əsrlərin şifahi poeziya və xalq yaradıcılığı ənənələrinə əsaslanır. Xüsusilə XIX əsrdə Bakı, Abşeron və ətraf bölgələrdə geniş yayılmış və klassik poeziya formaları ilə zənginləşmişdir.
Ənənəvi meyxana əsasən musiqisiz, sadəcə səslə ifa olunur. Lakin son illər bəzi meyxanaçılar musiqi müşayiəti, ritmik səs effektləri və elektron musiqidən istifadə edirlər. Klassik meyxanada isə söz və improvizasiya ön plandadır.
Meyxana təkcə əyləncə vasitəsi deyil, eyni zamanda ictimai münasibətləri, insan xarakterlərini, sosial problemləri, gündəlik hadisələri poetik formada əks etdirən güclü söz sənətidir. Xalq arasında sosial qınaq, tənqid və yumor meyxananın ayrılmaz hissəsidir.
Ən çox istifadə olunan meyxana forması dördlükdür. Hər ifaçı növbə ilə iki və ya dörd misra deyir və qafiyə məntiqi saxlanılır. Bundan başqa, ikimisralı və uzun meyxana formaları da mövcuddur.
Meyxana Azərbaycan dilinin canlı və rəngarəng üslubuna əsaslanır. Xalq danışıq dili, ləhcələr, arxaizmlər, atalar sözləri və gündəlik həyat ifadələri tez-tez istifadə olunur. Üslubda səmimilik, sürətli düşüncə və yumor ön plandadır.
Meyxana tarixində Məmməd Bağır Bağırzadə, Namiq Məna, Ağamirzə Məmmədov, Balaəli Kərimov, Aydın Xırdalanlı, Pərviz Bülbülə kimi sənətkarlar xüsusi nüfuza sahib olublar. Onlar fərdi üslubu, improvizasiya bacarığı və söz ustalığı ilə seçilirlər.
Televiziya, radio, sosial şəbəkələr və böyük auditoriyalı canlı tədbirlər meyxananın populyarlığını artırıb. Gənclər və yeni nəsil ifaçılar meyxananı həm klassik, həm də müasir formada təqdim edirlər, bu da janrın canlı və rəngarəng qalmasına səbəb olur.
Meyxana satirik, fəlsəfi, məişət, rəqabət və qadın meyxanası kimi alt janrlara bölünür. Hər alt janrın özünəməxsus mövzu dairəsi, dil və üslub xüsusiyyətləri var, auditoriyaya fərqli bədii zövq təqdim edir.
