Azərbaycanın tarixi, bəşər sivilizasiyasının inkişafına böyük töhfələr verən mədəniyyət abidələri ilə zəngindir. Bu abidələr içərisində elələri var ki, əsrlər keçsə də, öz möhtəşəmliyi və bənzərsizliyi ilə günümüzədək gəlib çataraq, həm milli kimliyin simvoluna, həm də ümumbəşəri irsin bir hissəsinə çevrilib. Onlardan biri də Azərbaycanın qədim paytaxtlarından olan Naxçıvanda yerləşən və adını hər bir soydaşımızın yaxşı bildiyi Möminə Xatun türbəsidir.
Möminə Xatun türbəsi təkcə memarlıq baxımından deyil, həm də tarixi və mədəni əhəmiyyəti ilə ölkəmizin və ümumiyyətlə Qafqaz regionunun ən qiymətli memarlıq incilərindəndir. Orta əsrlər Şərq memarlığının şah əsərlərindən biri hesab edilən bu türbə, həm yerli əhali, həm də minlərlə turist və tarix həvəskarları üçün daim maraq və heyranlıq obyektidir.
Möminə Xatun Türbəsinin Tarixi və İnşa Prosesi
Möminə Xatun türbəsi XII əsrin sonlarında – 1186-cı ildə tikilmişdir. Türbənin memarı və qurucusu kimi məşhur azərbaycanlı memar Əcəmi Əbubəkr oğlu Naxçıvani tanınır. Möminə Xatun türbəsi Atabəylər dövlətinin (Eldəgizlər sülaləsi) nüfuzlu xanımı, Atabəy Şəmsəddin Eldəgizin həyat yoldaşı və Cahan Pəhləvanın anası Möminə xatunun şərəfinə ucaldılmışdır.
Atabəylər dövlətinin paytaxtı Naxçıvan şəhəri o dövrdə Səlcuqluların və Qafqaz regionunun ən böyük mədəniyyət, ticarət və memarlıq mərkəzlərindən biri idi. Möminə Xatun türbəsinin inşası da məhz bu dövrün siyasi, iqtisadi və mədəni yüksəlişinin rəmzi kimi meydana çıxırdı.
Türbənin tikintisi Möminə xatunun vəfatından sonra başlanıb. Tarixi mənbələrdə onun ölüm ili müxtəlif göstərilsə də, türbənin baş giriş qapısı üzərindəki kufi yazıda tikinti tarixinin hicri 582 (miladi 1186) olduğu açıq qeyd olunur. Bu isə Eldəgizlər dövlətinin ən qüdrətli illərinə təsadüf edir. Türbə XII əsrin sonlarında Azərbaycan və Orta Şərq memarlığının klassik üslubunda, yüksək peşəkarlıq və incə zövq ilə inşa edilib.
Möminə Xatun və onun Hekayəsi
Möminə Xatun öz dövrünün görkəmli xanımlarından biri, siyasi və ictimai həyatda nüfuzlu şəxsiyyət idi. O, Atabəylər dövlətinin qurucusu və rəhbəri Şəmsəddin Eldəgizin həyat yoldaşı, məşhur sərkərdə Cahan Pəhləvanın anası idi. Möminə Xatun dövlət işlərində, saray və ictimai həyatda fəal iştirak edən, xeyirxahlığı və mərhəməti ilə tanınan bir xanım kimi tarixə düşüb.
Onun haqqında əfsanə və rəvayətlər də xalq arasında geniş yayılıb. Rəvayətlərdən birinə görə, Möminə xatun dövlətin siyasi işlərində kişilərdən geri qalmayan, müdrik məsləhətləri və xalqına qayğısı ilə yadda qalıb. Onun vaxtsız vəfatı həm sarayda, həm də xalq arasında böyük kədər doğurmuş, elə bu səbəbdən Atabəylər ailəsi və sarayın ən bacarıqlı memarı Əcəmi Naxçıvani onun xatirəsini əbədiləşdirmək üçün belə möhtəşəm bir türbə ucaltdırmışdır.
Türbənin Memarlıq Xüsusiyyətləri
Möminə Xatun türbəsi Azərbaycan memarlığında və ümumilikdə islam memarlığında çox önəmli bir yerdə dayanır. Türbənin əsas memarlıq xüsusiyyətləri aşağıdakılardır:
Forma və plan:
Türbə xaricdən onbucaqlı, daxildən isə dairəvi plan üzərində qurulub. Onbucaqlı gövdə, türbənin dayanıqlığını və harmoniyasını təmin edir. Belə plan, o dövr Azərbaycan memarlığında mükəmməllik və sabitlik rəmzi kimi qəbul edilirdi.
Hündürlük və quruluş:
Türbənin ümumi hündürlüyü 25 metrdir. Tikilinin üst hissəsi (qubbəsi) hazırda tam olaraq bərpa edilməsə də, bir vaxtlar türbənin qubbəsi və ətraf divarları daha da möhtəşəm görkəmə malik idi. Bəzi tədqiqatçılar qeyd edir ki, türbə əvvəlcə üç mərtəbəli olub, lakin illər ərzində yuxarı hissələr dağılıb.
Bəzəklər və ornamentlər:
Türbə çöl tərəfdən qırmızı bişmiş kərpiclərlə və firuzəyi rəngli kaşılarla bəzədilib. Fasad boyunca müxtəlif ornamentlər, ulduz və poliqonal şəkilli bəzəklər, kufi və nəsx xətti ilə Qurandan surələr və türbənin inşa tarixi yazılıb. Orijinal dekorativ elementlər günümüzə qədər əsasən yaxşı qorunub saxlanılıb. Yazı və naxışlarda göy və qırmızı rənglərin ahəngi xüsusi gözəllik yaradır.
Qapı və pəncərələr:
Türbənin əsas giriş qapısı memarlıq baxımından bədii bir əsərdir. Girişin üstündə kufi və nəsx xətti ilə Quran ayələri, Möminə xatunun adı, memarın və tikinti tarixinin qeyd edildiyi yazılar var. Qapı və pəncərələrin bəzəkləri simmetrik və incə işlənib.
Kriptası:
Türbənin yeraltı hissəsində (kripta) Möminə Xatunun cənazəsi dəfn olunub. Bu, qədim Şərq türbə memarlığının tipik xüsusiyyətlərindəndir və həm dini, həm də simvolik məna daşıyır.
Əcəmi Naxçıvani – Dahi Azərbaycan Memarı
Möminə Xatun türbəsinin müəllifi Əcəmi Əbubəkr oğlu Naxçıvani, XII əsr Azərbaycan memarlığının ən böyük nümayəndəsi, “Azərbaycan memarlıq məktəbinin banisi” hesab olunur. O, yalnız Möminə Xatun türbəsi ilə deyil, həm də Yusif Küseyir oğlu türbəsi, Naxçıvan şəhərinin cümə məscidi və digər əsərləri ilə tarixə düşüb. Əcəmi Naxçıvani İslam Şərqinin memarlıq tarixində özünün bənzərsiz tikililəri və memarlıq məktəbi ilə adını əbədiləşdirib.
Əcəminin yaradıcılığı, onun əsərlərində simmetriya, harmoniya, funksionallıq və yüksək bədii zövqün ahəngi açıq-aşkar görünür. O, Azərbaycan memarlığının incəliklərini və Şərq memarlıq ənənələrini sintez etmiş, əsərlərində həm yerli, həm də ümumşərq üslub xüsusiyyətlərini ustalıqla birləşdirmişdir.
Möminə Xatun Türbəsinin Əhəmiyyəti
Möminə Xatun türbəsi bir neçə baxımdan Azərbaycan və ümumilikdə dünya mədəniyyətinin incilərindən sayılır:
1. Memarlıq və incəsənət abidəsi kimi:
Türbə Şərq və Qafqaz memarlığının ən parlaq nümunələrindən biridir. Onun orijinal quruluşu, dekorativ elementləri və kompozisiyası, əsrlər boyu yerli və xarici memarların maraq dairəsində olub. Türbənin unikal həndəsi forması, naxışlar və yazılar Azərbaycan memarlığının inkişafına güclü təsir göstərmişdir.
2. Tarixi və ictimai əhəmiyyət:
Möminə Xatun türbəsi yalnız bir insanın xatirəsinə ucaldılmış məzar deyil, eyni zamanda Atabəylər dövlətinin gücünü, o dövrün siyasi və mədəni inkişafını simvolizə edir. Türbə həm dövlətçilik, həm qadınların cəmiyyətdəki mövqeyi baxımından, həm də Şərq qadınlarının tarixdə oynadığı rolu ilə diqqət çəkir.
3. Dini və mənəvi əhəmiyyət:
Türbə dini baxımdan da müqəddəs məkan sayılır, çünki burada Qurandan ayələr, Allaha dua və təriflər yazılıb, memarlıq konsepsiyası islam memarlığının əsas qaydalarına uyğun qurulub.
4. Turizm və elmi-tədris əhəmiyyəti:
Bu abidə minlərlə turist, alim, memar və tədqiqatçının diqqət mərkəzindədir. Burada hər il beynəlxalq simpoziumlar, konfranslar, ekskursiyalar keçirilir. Azərbaycan və xarici universitetlərin memarlıq və tarix fakültələrinin tələbələri Möminə Xatun türbəsini öyrənmək üçün tez-tez Naxçıvana səfər edirlər.
Müasir Dövrdə Türbənin Qorunması və Araşdırılması
Sovet hakimiyyəti dövründə, xüsusilə XX əsrin ortalarında, türbə bir sıra təmir-bərpa işlərindən keçib. Müstəqil Azərbaycan dövründə isə abidə dövlət səviyyəsində qorunan tarix-memarlıq abidəsi elan olunub. Burada müxtəlif illərdə yenidənqurma və konservasiya tədbirləri aparılıb, ətrafı abadlaşdırılıb və abidənin orijinal görkəminin qorunması üçün xüsusi proqramlar hazırlanıb.
Türbənin yerləşdiyi məkan – Naxçıvan şəhəri – UNESCO-nun Dünya İrs Siyahısına salınmağa namizəd olan qədim şəhər kimi də tanınır. Abidənin qorunması və bərpası üçün Azərbaycan Respublikası hökuməti, AMEA-nın Memarlıq və İncəsənət İnstitutu, Naxçıvan Muxtar Respublikası rəhbərliyi birgə fəaliyyət göstərir.
Möminə Xatun türbəsi Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası, beynəlxalq təşkilatlar və müxtəlif dövlət proqramlarının dəstəyi ilə dəfələrlə tədqiqata cəlb edilib, abidənin memarlıq, tarix və bədii dəyəri haqqında çoxsaylı elmi əsərlər, məqalələr və monoqrafiyalar nəşr olunub.
Əfsanələr və Rəvayətlər
Xalq arasında Möminə Xatun türbəsi ilə bağlı müxtəlif əfsanələr, rəvayətlər dolaşır. Onlardan birinə görə, türbə inşa edilərkən Əcəmi Naxçıvani hər gecə layihəni dəyişdirir, türbənin heç vaxt tam tikilib qurtarmamasını istəyirmiş ki, Möminə Xatunun adı və xatirəsi həmişə yaşasın. Başqa bir rəvayətə görə, türbənin divarındakı sirli naxışlar və yazılar insanın ömrünün, tale və zamana olan inamının simvoludur.
Başqa bir maraqlı hekayə isə odur ki, türbənin girişində yazılmış “Biz gedirik, ancaq qalır ruzigar, biz ölürük, əsər qalır yadigar” misraları zamanın keçiciliyi və insan əməlinin əbədiliyini vurğulayır. Bu yazı əsrlər boyu Azərbaycan xalqının həyat fəlsəfəsini, ölümsüzlüyə inamını və sənətə verdiyi qiyməti əks etdirir.
Türbənin Mədəni və Turistik Rolu
Möminə Xatun türbəsi bu gün Naxçıvan şəhərinin əsas turistik simvollarından biridir. Yerli və xarici turistlər üçün abidəyə xüsusi ekskursiyalar, bələdçi turları təşkil olunur. Burada “Naxçıvan – İpək yolu” layihəsi çərçivəsində beynəlxalq tədbirlər, simpoziumlar, sərgilər və festivallar keçirilir.
Türbənin ətrafı abadlaşdırılıb, yaxınlıqda tarix-memarlıq muzeyi, sufi məscidi, qədim bazar və digər turizm obyektləri yerləşir. Möminə Xatun türbəsi həm də milli-mənəvi dəyərlərimizin təbliği, Azərbaycanın dünya ictimaiyyətinə tanıdılması üçün bir vasitə kimi çıxış edir.
Möminə Xatun türbəsi təkcə Naxçıvanın, Azərbaycan xalqının deyil, ümumilikdə Qafqaz və İslam dünyasının memarlıq və tarixi incilərindəndir. Onun əsrlər boyu qorunub saxlanması, müasir dövrdə də elmi və ictimai maraq dairəsində qalması, Azərbaycanda memarlıq sənətinin yüksək səviyyədə inkişaf etdiyini göstərir. Türbə xalqımızın qədim tarixinə, qadınlara və ana məhəbbətinə, mədəni irsinə sonsuz hörmətinin simvoludur.
Bu möhtəşəm abidə həm də insan zəkasının, əllərinin və ruhunun gücünü, keçmişin dəyərlərini, gələcəyə olan inamı və ümidini birləşdirir. Möminə Xatun türbəsi hər bir Azərbaycan vətəndaşı üçün qürur, ilham və milli yaddaş mənbəyidir. Hər kəsin həyatında ən azı bir dəfə bu abidəni ziyarət etməsi, onun memarlıq və tarixi möcüzəsini canlı şəkildə hiss etməsi dəyərli bir təcrübə olacaq.
Ən Çox Verilən Suallar
Möminə Xatun türbəsi Azərbaycan Respublikasının Naxçıvan Muxtar Respublikasının paytaxtı olan Naxçıvan şəhərinin mərkəzində, açıq park ərazisində yerləşir. Şəhərin əsas prospektlərindən biri olan Atatürk prospektinin yaxınlığında, ictimai nəqliyyat və şəxsi avtomobillə rahatlıqla tapmaq mümkündür.
Türbə 1186-cı ildə, Atabəylər dövlətinin qüdrətli dövründə, məşhur azərbaycanlı memar Əcəmi Əbubəkr oğlu Naxçıvani tərəfindən inşa edilib. O, Atabəy Şəmsəddin Eldəgizin həyat yoldaşı Möminə Xatunun vəfatından sonra onun xatirəsini əbədiləşdirmək üçün bu abidəni yaradıb.
Türbə, Atabəylər dövlətinin nüfuzlu xanımı, dövlətin banisi Şəmsəddin Eldəgizin həyat yoldaşı və sərkərdə Cahan Pəhləvanın anası Möminə Xatunun şərəfinə, onun xatirəsini əbədiləşdirmək üçün inşa edilib. Bu abidə həm də dövlətin qüdrətinin və həmin dövrdə qadınlara olan hörmətin rəmzidir.
Türbə xaricdən onbucaqlı, daxildən dairəvi quruluşa malikdir. Bina bişmiş kərpic və firuzəyi kaşılarla bəzədilib, üzərində kufi və nəsx xətti ilə yazılar, Qurandan ayələr və bədii naxışlar var. Türbənin hündürlüyü 25 metrə yaxındır və yeraltı kriptası da mövcuddur.
Əcəmi Naxçıvani XII əsr Azərbaycan memarlığının görkəmli nümayəndəsidir. O, həm Möminə Xatun, həm də Yusif Küseyir oğlu türbələrinin memarıdır. Əcəmi Naxçıvani Şərq memarlıq məktəbinin banisi sayılır və onun əsərləri bu gün də dünya memarlıq irsi sırasında mühüm yer tutur.
Türbənin yeraltı hissəsində – kriptasında, Atabəylər dövlətinin banisi Şəmsəddin Eldəgizin həyat yoldaşı Möminə Xatunun məzarı yerləşir. Bəzi mənbələrə görə, burada eyni zamanda digər Atabəylər ailəsi üzvləri də dəfn olunmuşdur.
Möminə Xatun türbəsi memarlıq dəqiqliyi, bənzərsiz naxışları, zərifliyi və tarixi əhəmiyyəti ilə seçildiyinə görə həm Azərbaycan memarlığının, həm də ümumilikdə Şərq memarlığının incisi sayılır. Ona görə də türbə tez-tez “Azərbaycanın tacı” və “Şərqin mirvarisi” adlandırılır.
Türbənin giriş qapısı üzərində kufi və nəsx xətti ilə Qurandan ayələr, Möminə xatunun adı, memarın imzası və “Biz gedirik, ancaq qalır ruzigar, biz ölürük, əsər qalır yadigar” kimi müdrik bir misra yazılıb. Bu yazılar zamanın keçiciliyini və insan əməyinin əbədiliyini simvolizə edir.
Müstəqil Azərbaycan dövründə türbə dövlət tərəfindən qorunan tarix-memarlıq abidəsi elan olunub. Burada müxtəlif illərdə bərpa və konservasiya işləri aparılıb, ətrafı abadlaşdırılıb, abidənin orijinal görkəminin qorunması üçün xüsusi proqramlar həyata keçirilib.
Türbə Naxçıvanın əsas turistik simvollarından biri, həm də Azərbaycan memarlığının və tarixinin canlı şahididir. Burada hər il minlərlə yerli və xarici turist, tədqiqatçı və memar ziyarət edir. Türbə həm milli kimliyimizin, həm də qadınlara, ailəyə və tarixə verilən dəyərin bariz nümunəsidir.
