Dünyada adı çəkilən, insanlara sülh, sevgi və mərhəmət aşılayan ən böyük mənəviyyat ustalarından biri Mövlana Cəlaləddin Rumidir. Onun həyat və yaradıcılığı təkcə İslam dünyasında yox, bütün bəşəriyyətdə dərin izlər buraxıb. Mövlana öz şeirləri, fikirləri, təsəvvüf fəlsəfəsi ilə yüzillərdir insanların qəlbinə toxunur, düşündürür və mənəvi yüksəlişə çağırır.
Bugünkü dünyada hələ də onun düşüncələrindən, hikmətli sözlərindən, tolerantlıq və insanpərvərlik mesajlarından ilham alınır. Mövlana deyəndə təkcə şair yox, həm də filosof, alim, ilahiyyatçı və ruhani müəllim nəzərdə tutulur.
Bu geniş məqalədə Mövlana Cəlaləddin Ruminin həyat yolu, ailə mühiti, tarixi şərait, əsərləri, əsas fikirləri, təsəvvüf fəlsəfəsi, Şəms Təbrizi ilə dostluğu, “Mənaviyyat” əsəri, Sufi ənənəsində yeri, dünyada və Azərbaycanda populyarlığı və müasir dövrdə təsiri dərin, araşdırılmış və aydın şəkildə izah olunur.
Uşaqlığı və Ailəsi
Mövlana Cəlaləddin Məhəmməd Rumi 1207-ci ildə bugünkü Əfqanıstan ərazisində yerləşən Bəlx şəhərində dünyaya gəlib. Atası Bəhaəddin Vələd dövrünün məşhur sufi alimi, ruhani və din xadimi idi. Anası Mümine Xatundur. Ailəsi elmi və mənəvi mühitdə tanınırdı. O dövrdə Bəlx şəhəri İslam dünyasının elm və mənəviyyat mərkəzlərindən biri sayılırdı.
İlk təhsilini atası və ailəsinin yaxın dostlarından alıb. Onun uşaqlıq illəri çoxsaylı dini və fəlsəfi söhbətlərin, sufi təlimlərinin mühiti ilə zəngin idi. Bu illər Mövlananın formalaşmasında və gələcək dünya görüşündə əsaslı rol oynadı.
Tarixi Şərait və Gənclik İlləri
XIII əsr dünyası həm siyasi, həm də dini cəhətdən sarsıntılı dövrdür. Xüsusilə monqol istilası nəticəsində İslam dünyasında ciddi fəlakətlər yaşanırdı. Mövlananın ailəsi də bu təhlükədən qorunmaq üçün Bəlxdən köç etmək məcburiyyətində qalır. Onlar əvvəlcə Nişapura, sonra Bağdada, oradan Məkkəyə, Hicaza, Şama, daha sonra isə Anadolunun Konya şəhərinə köçürlər. Sonda ailə məskunlaşdığı Konya şəhərində elmi-mənəvi fəaliyyətinə davam edir.
Mövlana gənclik illərində zəngin dini və dünyəvi təhsil alır. Ərəb, fars və türk dillərini dərindən öyrənir, Quran və hədis elmlərini, təfsir, fiqh, məntiq, riyaziyyat və ədəbiyyatı mənimsəyir.
Mövlananın Elmi və Mənəvi Formalaşması
Mövlana uşaqlıqdan atasının dərslərində, təsəvvüf və irfan dərnəklərində iştirak edib. Atasının ölümündən sonra onun yerinə keçib və Konya şəhərində böyük nüfuz sahibi olub. Burada dərs deyir, insanlara irşad edir, mənəvi maarifləndirmə ilə məşğul olurdu. O, yalnız dini tədris deyil, fəlsəfi və əxlaqi mövzularda da dərslər verirdi.
Mövlana Rumi insanlara təhsildən çox mənəvi təmizlənmə və “insan olmağın” sirrini öyrədirdi. O, insanı hər şeyin mərkəzi sayır, Allah sevgisini, mərhəmət, təvazökarlıq və tolerantlıq ideyalarını yayırdı.
Şəms Təbrizi ilə Qarşılaşma: Ruhani İnqilab
Mövlana həyatının ən önəmli və mistik dönüm nöqtəsi 1244-cü ildə böyük sufi Şəms Təbrizi ilə tanışlığı idi. Şəms onun həyatına daxil olanda Mövlana artıq nüfuzlu bir alim, şeyx idi. Lakin Şəmsin qeyri-adi şəxsiyyəti, sərbəst ruhu, dərin sufi hikməti Mövlananın içində yeni bir inqilab yaratdı. Onların dostluğu, sufi dilində desək, “möhtəşəm bir birlik” idi.
Şəms Mövlananın ruhunda yeni pəncərələr açdı. Mövlana Şəmsdən təsirlənərək klassik alim-müəllim obrazından çıxıb, böyük bir aşiq, mistik şair, sufi filosof oldu. Onların dostluğu və ayrılığı Mövlananın ən məşhur poetik ilham mənbəyinə çevrildi.
Mövlananın Əsərləri: “Mənaviyyat”, “Divan-ı Kəbir” və Başqaları
Mövlana Cəlaləddin Ruminin yaradıcılığı və düşüncə mirası əsasən şeirləri və nəsr əsərlərində toplanıb. Ən məşhur əsəri “Mənaviyyəyi-Mənaviyyə” (“Məsnəvi”) adlı altı cildlik poema toplusudur. Bu əsər bəşəriyyət tarixində mənəviyyat, eşq, Allah sevgisi, ruhun təmizlənməsi, insan kamilliyi barədə yazılmış ən böyük sufi poetik kitablarından biridir. Burada hər hekayə dərin simvollar və hikmətlərlə zəngindir.
Digər əsas əsəri isə “Divan-ı Kəbir” (“Böyük Divan”) adlanır. Burada minlərlə qəzəl, rübai, qəsidə, müxəmməs, sufi şeirləri toplanıb. Mövlana bu divanda sevgi, eşq, fanilik, Allah və insan arasında olan mistik münasibətləri dərin bədii dillə ifadə edib.
Əlavə olaraq “Fihi Ma Fih” (Burada Olan Odur), “Məktubat” (Məktublar), “Mecalis-i Seb’a” (Yeddi Məclis) kimi əsərləri Mövlananın nəsr və şərh yazılarından ibarətdir.
Mövlana Poeziyasının Xüsusiyyətləri və Simvolları
Mövlana poeziyasında sevgi, eşq, fanilik, Allahı tapmaq, insanın öz içində olan ruhani axtarış mövzuları ön plandadır. Onun şeirlərində “aşiqlik” (eşqə vurulmaq) əsas motivdir. Mövlana üçün eşq təkcə qadına, insana deyil, Allaha, bəşəriyyətə, bütün varlığa sevgi deməkdir. O, “Kim olursan ol, yenə gəl!” şüarı ilə hər kəsi qəbul edir, bağışlayır və öyrədir ki, insan səhv edə bilər, amma tövbə və sevgi ilə özünü yenidən tapmalıdır.
Şeirlərində tez-tez “şərab”, “aşiqlər”, “sema” (sufi rəqsi), “durnalar”, “qönçə-gül”, “ağac” və başqa simvollar istifadə olunur. Hər bir simvol sufi məqamlarının və insan ruhunun pillələrinin obrazıdır.
Mövlana və Təsəvvüf Fəlsəfəsi
Mövlana Cəlaləddin Rumi bütün həyatını təsəvvüf fəlsəfəsinə və sufi ənənəsinə həsr edib. Təsəvvüf – Allahı və həyatı ürəklə, ruhla, hisslə dərk etmək, eşq və mərhəmət yolu ilə kamilliyə çatmaq fəlsəfəsidir.
Mövlana təsəvvüfdə “Allah sevgisi”ni, insanın özünü tapmasını, daxili sükunət və hüzur yolunu, cəmiyyətə sevgi və tolerantlığı əsas prinsip kimi qəbul edir. Onun fikrincə, həqiqi insan olmaq üçün insan gərək içindəki “nəfs”i tərbiyə etsin, öz eqosunu aşsın və həqiqi mənəviyyata çatsın.
Sema və Mövlevilik
Mövlana Cəlaləddin Rumidən sonra onun müridləri və davamçıları tərəfindən xüsusi sufi ordeni – Mövlevilik yaradıldı. Bu ordenin ən məşhur mərasimi “Sema” adlanır. Sema – sufi dervişlərinin xüsusi musiqi və mistik rəqsidir. Bu rəqs zamanı dervişlər başlarını göyə qaldırıb, sol əllərini yerə, sağ əllərini isə Allaha tərəf tutaraq fırlanırlar. Sema həm rəmzi, həm də ruhani anlam daşıyır – kainatdakı bütün varlığın Allah sevgisi ilə dönməsi, insan ruhunun yüksəlişi və saflaşması deməkdir.
Mövlevilik dünyada tolerantlıq, sevgi, mərhəmət və dinlərarası dialoqun simvoluna çevrilib.
Mövlana və Şəms Təbrizinin Dostluğunun Bədii İfadəsi
Mövlana ilə Şəms Təbrizi arasındakı mənəvi və poetik bağ sufi ədəbiyyatında bənzərsiz hadisədir. Şəms Mövlananın həyatına daxil olduqdan sonra Mövlana təkcə zahiri alim yox, batini bir aşiq, poetik ruhlu bir filosof oldu. Onların ayrılığı Mövlana üçün böyük mənəvi böhran və eyni zamanda ilham mənbəyi oldu. “Divan-ı Kəbir”dəki yüzlərlə şeir Şəmsə ithaf olunub.
Mövlana və Bəşəriyyətə Mesajı
Mövlana yaradıcılığının və fəlsəfəsinin əsas məqsədi insanları birliyə, sevgi və mərhəmətə dəvət etməkdir. Onun məşhur kəlamı – “Kim olursan ol, yenə gəl!” – bütün bəşəriyyətə ünvanlanmış ən gözəl humanist çağırışlardan biridir. Mövlana deyir ki, Allahın dərgahı hər kəsə açıqdır, insan təmiz niyyətlə, tövbə ilə, sevgi və səmimiyyətlə hər zaman düz yola qayıda bilər.
Mövlana millət, din, dil, irq ayrı-seçkiliyini rədd edir və insanı yaradılışın ən yüksək mərtəbəsi sayır. O, həm müsəlmanlara, həm qeyri-müsəlmanlara, həm şərqə, həm qərbə eyni münasibət bəsləyib, bəşəri dəyərləri ön plana çəkib.
Mövlana Azərbaycanda və Dünyada
Azərbaycanda Mövlana Cəlaləddin Ruminin irsinə böyük maraq və ehtiram var. Onun əsərləri Azərbaycan türkcəsinə, rus və digər dillərə tərcümə olunub. Universitetlərdə, ədəbi məclislərdə, dini mərasimlərdə Mövlana irsi öyrənilir, onun şeirləri, aforizmləri geniş istifadə olunur.
Dünyada Mövlana ən çox oxunan və sitat gətirilən şair və sufi filosoflardandır. Xüsusilə ABŞ, Avropa, Yaxın Şərq ölkələrində Mövlana mövzulu tədbirlər, konfranslar, sufi musiqi festivalları keçirilir. Onun sözləri musiqi, rəssamlıq, teatr, kino sahəsində geniş istifadə olunur.
Mövlana Şeirlərindən Seçilmiş Misralar
Mövlana şeirləri həm dərin mənəvi məna, həm də yüksək bədii-estetik dəyərə malikdir. Onun məşhur misralarından bəziləri:
“Sən də bir dünyasan, dəyərini bil!”
“Eşq, səndən öncə mən idim, səndən sonra artıq ‘mən’ yox, ‘biz’ olduq.”
“Əgər bir insan heç nədən qorxmur, yalnız Allahdan qorxursa, o insan azaddır.”
“Könül, göy üzü kimidir: Bəzən buludlu, bəzən aydın.”
“Kamil insan odur ki, başqasını qınamaz, əksinə, özündən soruşar: Mən nə etdim?”
“Dostunu tap, sevgini tap, özünü tap – O zaman Allahı tapacaqsan!”
Mövlana və Müasir Dövr
Bu gün də Mövlana fikirləri cəmiyyətə böyük təsir edir. Həm psixologiya, həm ictimai fəlsəfə, həm də mədəniyyət sahəsində Mövlanadan çoxlu nümunələr gətirilir. Onun həyat fəlsəfəsi insanlara tolerantlıq, mərhəmət, bağışlama, müsbət enerji, sülh və insanpərvərlik aşılayır.
Dünyada milyonlarla insan onun şeirlərini, aforizmlərini oxuyur, seminar və dərnəklərdə Mövlana fəlsəfəsi ilə maraqlanır. Hətta məşhur liderlər, filosoflar, sənətkarlar Mövlana irsindən təsirlənib.
Mövlananın Ölümü və Dəfni
Mövlana Cəlaləddin Rumi 1273-cü ilin dekabrında vəfat edib. Onun dəfn mərasimi bütün Anadolu və İslam dünyasında böyük bir hadisəyə çevrilib. Ruminin məzarı bu gün Türkiyənin Konya şəhərində yerləşir və hər il minlərlə insan – həm yerli, həm də xarici ziyarətçi, tədqiqatçı, turist onun türbəsini ziyarət edir.
Mövlana Cəlaləddin Rumi – yalnız şair deyil, həm də insan ruhunun azadlığı, Allah eşqi, mərhəmət, tolerantlıq, birlik və harmoniyanın bəşəri simvoludur. Onun əsərləri, aforizmləri, təsəvvüf fəlsəfəsi min illərdir bəşəriyyətin yoluna işıq salır. Bugünkü dünyada da Mövlana çağdaş, səmimi və sülhsevər təfəkkürün, mədəniyyətlərarası dialoqun ən gözəl təcəssümüdür. Azərbaycanda və bütün dünyada Mövlana irsi yaşamaqda və insanları “daha yaxşı insan olmağa” səsləməkdədir.
Ən Çox Verilən Suallar
Mövlana Cəlaləddin Rumi XIII əsrdə yaşamış məşhur sufi şairi, filosofu və ilahiyyatçıdır.
O, 1207-ci ildə Əfqanıstanın Bəlx şəhərində dünyaya gəlmişdir.
Ən məşhur əsəri “Mənaviyyəyi-Mənaviyyə” (Məsnəvi) adlanır.
Allah sevgisi, insanpərvərlik, tolerantlıq və mənəvi kamillik.
Onlar arasında mənəvi dostluq, dərin sufi əlaqəsi olub, Şəms Mövlanaya ilham verib.
Mövlana adı ilə bağlı olan Mövlevilik sufi təriqətidir, məşhur “Sema” mərasimi ilə tanınır.
Azərbaycanda Mövlana əsərləri, şeirləri, aforizmləri geniş yayılıb və öyrənilir.
Əsasən fars dilində yazıb, lakin ərəb və türk dillərində də əsərləri var.
Türkiyənin Konya şəhərində yerləşir.
Onun humanist, tolerant, sülhsevər fikirləri müasir cəmiyyət üçün aktualdır.
