Müsahibə sözü Azərbaycan cəmiyyətinin dillə, ünsiyyət mədəniyyəti ilə, sosial həyatın müxtəlif təbəqələri ilə sıx bağlı olan terminlərindən biridir. Bu ifadə insanın özünüifadə, tanıma, öyrənmə və cəmiyyətə informasiya vermə ehtiyaclarının reallaşması baxımından xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Hər bir fərd öz həyatında bir neçə dəfə müsahibənin müxtəlif formalarına rast gəlir və bu təcrübələr insanın həm şəxsi, həm də ictimai inkişafında mühüm rol oynayır. Müsahibə sözünün mənasını, onun tarixi-mədəni köklərini, işlənmə formalarını və Azərbaycan cəmiyyətindəki mövqeyini dərindən izah etmək üçün hər bir detal diqqətlə araşdırılmalı, tarixi, sosioloji, psixoloji və dilçilik prizmasından şərh olunmalıdır. Yazının əsas məqsədi müsahibənin dərin mənasını, onun sosial funksiyalarını, formalarını, cəmiyyət və fərd üçün doğurduğu nəticələri, peşəkar sferada tətbiqini və real həyatda oynadığı rolu tam aydınlaşdırmaqdır.
Müsahibə Sözünün Mənası və Etimologiyası
Müsahibə termini Azərbaycan dilinin klassik leksikonunda qədimdən möhkəm yer tutub. Sözün kökü ərəb dilinə söykənir – “sahib” (dost, yoldaş, birgə söhbət edən) və “müsahibə” (qarşılıqlı danışmaq, bir-birinə sual verməklə ünsiyyət qurmaq) sözlərindən əmələ gəlib. Əslində, müsahibə anlayışı təkcə “intervyu” kimi texniki məna daşımır, burada dialoq, qarşılıqlı fikir və məlumat mübadiləsi, sosial əlaqə qurmaq bacarığı əsasdır. Müasir Azərbaycan dilində müsahibə həm rəsmi, həm də qeyri-rəsmi, həm yazılı, həm də şifahi formada işlənir.
Sözün semantik mahiyyəti qarşılıqlı dialoq, yəni bir və ya bir neçə şəxsin arasında açıq, bəzən də əvvəlcədən hazırlanan, bəzən isə spontan şəkildə baş verən sual-cavab və fikir bölüşdürmə prosesidir. Müsahibə zamanı məqsəd informasiya toplamaq, öyrənmək, ictimai rəy formalaşdırmaq, sosial və fərdi münasibətləri anlamaq, insanı daha yaxından tanımaq və ya müəyyən bir problemin həll yollarını tapmaq olur. Müsahibə təkcə mətbuat və jurnalistika üçün deyil, gündəlik həyatın, iş dünyasının, elmi tədqiqatların, psixologiyanın və təhsil sahəsinin də ayrılmaz parçasıdır.
Müsahibənin Tarixi İnkişafı və Ənənəvi Kökləri
Müsahibənin tarixi insan sivilizasiyası qədər qədimdir. Qədim yunan və romalılar arasında dialoq və sorğu mədəniyyəti ən yüksək ünsiyyət forması hesab olunurdu. Platonun Sokratik dialoqları müsahibə mədəniyyətinin fəlsəfi köklərinə bariz nümunədir. Şərqdə isə, xüsusilə Azərbaycan, İran, ərəb və türk dünyasında şairlərin, alimlərin, filosofların sual-cavab və məsləhət formalarında apardıqları söhbətlər xalq maarifçiliyi və təfəkkürün inkişafı baxımından önəmli olub. Azərbaycan klassik ədəbiyyatında – Nizami, Füzuli, Nəsimi və başqa mütəfəkkirlərin yaradıcılığında dialoq, məsləhət, sual-cavab forması geniş yer tutub.
Müasir dövrdə müsahibənin məzmunu və forması çoxşaxəli və çevik xarakter alıb. Əvvəllər yalnız şəxsi və sosial münasibətlərin tərkib hissəsi olan müsahibə, indi həm də jurnalistikanın, elmi-tədqiqatın, psixologiyanın və sosiologiyanın əsas üsullarından biridir.
Müsahibənin Dilçilik və Sosioloji Təyinatı
Dilçilik baxımından müsahibə danışıq dilinin canlı formasıdır. Burada nitq aktı təkcə məlumat vermək deyil, həm də qarşılıqlı təsir yaratmaq, insanın şəxsiyyətini, dünyagörüşünü, motivasiyasını açmaq, müxtəlif sosial və psixoloji məqamları üzə çıxarmaq üçün istifadə olunur. Müsahibə prosesində həm sual verən, həm də cavab verən tərəf aktiv rol oynayır və bu qarşılıqlı münasibət, tədqiqat obyekti olan şəxsi və ya hadisəni bütün aspektləri ilə işıqlandırmağa şərait yaradır.
Sosioloji aspektdən isə müsahibə cəmiyyətin müxtəlif təbəqələri arasında ünsiyyətin, fikir və informasiya axınının təşəkkül tapmasında, ictimai rəyin formalaşmasında, sosial proseslərin təhlilində və problemlərin araşdırılmasında effektiv vasitədir. Cəmiyyətdə baş verən dəyişiklikləri, ictimai zövq və münasibətləri, fərdi və kollektiv davranış modellərini anlamaq üçün müsahibə unikal imkanlar yaradır.
Müsahibənin Əsas Növləri və İstifadə Sahələri
Müsahibənin növləri məqsədindən, keçirilmə formasından, iştirakçıların sayından, strukturundan və tətbiq sahəsindən asılı olaraq fərqlənir. Azərbaycanda ən çox rast gəlinən müsahibə növlərini aşağıdakı kimi təsnif etmək olar:
Rəsmi və qeyri-rəsmi müsahibə
Rəsmi müsahibələr əsasən dövlət orqanları, işə qəbul, hüquqi araşdırmalar, elmi layihələr və akademik sferada keçirilir. Burada protokola, ciddi sual-cavab ardıcıllığına və müəyyən standartlara riayət olunur. Qeyri-rəsmi müsahibələr isə gündəlik həyatda, dostlar və ailə arasında, məclislərdə, adi söhbətlər zamanı baş verir və daha sərbəst, rahat, açıq xarakter daşıyır.
Strukturlaşdırılmış və sərbəst müsahibə
Strukturlaşdırılmış müsahibələrdə əvvəlcədən hazırlanmış sual siyahısı olur və müsahibə aparan şəxs sualları məntiqi ardıcıllıqla verir. Sərbəst müsahibədə isə əsas mövzu qorunsa da, suallar vəziyyətə uyğun olaraq dəyişdirilir, spontan yeni suallar meydana çıxır.
Şəxsi və qrup müsahibəsi
Şəxsi müsahibə bir nəfərlə fərdi şəkildə aparılır və məqsəd konkret şəxsin fikrini, münasibətini, təcrübəsini öyrənməkdir. Qrup müsahibəsində isə bir neçə şəxs eyni anda iştirak edir, diskussiya və fikir mübadiləsi geniş şəkildə aparılır.
Yazılı və şifahi müsahibə
Şifahi müsahibə birbaşa ünsiyyət, səs və mimikanın iştirakı ilə aparılır. Yazılı müsahibədə isə suallar və cavablar yazılı şəkildə, bəzən elektron poçt və ya messencerlər vasitəsilə verilir.
Jurnalistik müsahibə və elmi müsahibə
Jurnalistik müsahibələr əsasən informasiya toplamaq, ictimai rəy öyrənmək, maraqlı faktları üzə çıxarmaq üçün keçirilir. Elmi müsahibələrdə isə məqsəd tədqiqat üçün keyfiyyətli məlumat toplamaqdır.
Onlayn və canlı müsahibə
Müasir texnologiyalar müsahibə formatına yeni nəfəs verib. Onlayn müsahibələr Zoom, Skype, Teams, WhatsApp, sosial şəbəkələr və digər platformalar vasitəsilə aparılır və coğrafi sərhədləri aradan qaldırır. Canlı müsahibə isə üzbəüz, bir məkanda baş tutur.
Müsahibə növləri və onların əsas xüsusiyyətləri
Növ | Xüsusiyyətləri | İstifadə sahələri |
---|---|---|
Rəsmi | Qaydalar, protokol, ciddi ardıcıllıq | Dövlət, iş, hüquq, elm |
Qeyri-rəsmi | Rahatlıq, sərbəstlik, azad ünsiyyət | Gündəlik həyat, ailə, dostlar |
Strukturlaşdırılmış | Sual siyahısı, məntiqi ardıcıllıq | Tədqiqat, işə qəbul |
Sərbəst | Spontan suallar, mövzuya uyğun dəyişikliklər | Media, psixologiya, sosial araşdırmalar |
Şəxsi | Tək iştirakçı, fərdi təhlil | Psixologiya, işə qəbul |
Qrup | Bir neçə iştirakçı, diskussiya | Sosiologiya, təhsil |
Yazılı | Elektron və ya kağız formatda, vaxt məhdudiyyəti | Media, araşdırma, distant ünsiyyət |
Şifahi | Canlı səs və mimika, bədən dili | TV, radio, canlı görüş |
Onlayn | Rəqəmsal platforma, uzaq məsafə, texnoloji imkanlar | Təhsil, işə qəbul, beynəlxalq əlaqə |
Canlı | Bir məkanda, fiziki iştirak | Ənənəvi ünsiyyət, psixoloji yardım |
Müsahibənin Faydaları və Cəmiyyətə Təsiri
Müsahibə cəmiyyətin müxtəlif təbəqələri arasında informasiya axınının effektiv və operativ şəkildə təmin edilməsində, ictimai rəyin formalaşmasında, sosial problemlərin aşkarlanmasında, ictimai dialoq və konsensusun inkişafında vacib rola malikdir. Media vasitəsilə keçirilən müsahibələr ictimaiyyəti maraqlandıran hadisələrin, yeniliklərin və problemlərin işıqlandırılması üçün mühüm platformadır. İşə qəbulda müsahibə namizədin bilik, bacarıq və motivasiyasını, şəxsi keyfiyyətlərini qiymətləndirməyə, elmi və sosial layihələrdə isə insan və hadisələrin dərindən araşdırılmasına imkan yaradır. Psixologiyada müsahibə şəxsiyyətin, emosiyaların və motivlərin açılması üçün ən təsirli üsullardan biridir.
Müsahibənin sosial-fəlsəfi rolu onun cəmiyyətdə demokratik dəyərlərin, şəffaflığın, sosial ədalətin və vətəndaş fəallığının inkişafına xidmət etməsindədir. Bütün bunlar müsahibəni yalnız ünsiyyət forması deyil, həm də sosial institut kimi dəyərləndirməyə əsas verir.
Müsahibənin Hazırlanması və Aparılma Prosesi
Effektiv müsahibənin əsasını düzgün planlaşdırma və peşəkar hazırlıq təşkil edir. Peşəkar müsahibə üçün aşağıdakı mərhələlər xüsusi əhəmiyyət daşıyır:
Məqsədin müəyyənləşdirilməsi
Əvvəlcə müsahibənin hansı məqsədlə keçirildiyi dəqiq müəyyənləşdirilir: məlumat toplamaq, rəy öyrənmək, problemə aydınlıq gətirmək, insanı tanımaq, işə qəbul etmək və ya ictimaiyyətə informasiyanı çatdırmaq.
Mövzu və iştirakçı seçimi
Mövzu aktual və maraqlı olmalı, iştirakçılar isə peşəkar, səlahiyyətli, sözügedən mövzuda məlumatlı şəxslər olmalıdır. Müsahibə aparan şəxs iştirakçının maraq dairəsini, fəaliyyətini və şəxsi xüsusiyyətlərini də yaxşı öyrənməlidir.
Sual hazırlığı və strukturlaşdırma
Sual siyahısı əvvəlcədən hazırlanmalı, əsas və əlavə suallar, açıq və qapalı suallar balanslı şəkildə seçilməlidir. Suallar aydın, qərəzsiz, məqsədəuyğun və etik normalara uyğun olmalıdır.
Müsahibənin keçirilməsi
Müsahibə zamanı səmimilik, qarşılıqlı hörmət, etibar və açıq ünsiyyət mühümdür. Müsahibə aparan şəxs diqqətlə dinləməli, əlavə suallarla cavabları dəqiqləşdirməli və lazımsız müdaxilələrdən çəkinməlidir.
Təhlil və nəticələrin ümumiləşdirilməsi
Müsahibənin məzmunu diqqətlə təhlil edilməli, əsas tezislər seçilməli, alınan məlumatlar ümumiləşdirilməli və mövzu üzrə nəticələr çıxarılmalıdır.
Müsahibə Hissələrinin Qurulması: Təcrübədən Real Nümunə
Müsahibə peşəkarcasına aparıldıqda, onun strukturu aşağıdakı kimi hissələrə bölünür:
- Giriş: Müsahibənin məqsədi və mövzunun təqdimatı, iştirakçının qısa tanıdılması.
- Əsas hissə: Mövzunun detallı işlənməsi, sual-cavablar, mövzunun müxtəlif aspektlərdən təhlili.
- Dərinləşdirilmiş blok: Qeyri-standart və ya açıq suallar, şəxsi təcrübə və hisslərin öyrənilməsi.
- Yekun və ümumiləşdirmə: Əsas nəticələrin vurğulanması, gələcəyə baxış və tövsiyələr.
Müsahibənin Etik Normaları və Hüquqi Çərçivəsi
Peşəkar müsahibə prosesində etik normalar əsas rol oynayır. Şəxsi həyatın toxunulmazlığı, məlumatların düzgün və təhrifsiz çatdırılması, manipulyasiyadan imtina, tərəflər arasında qarşılıqlı hörmət və etibar etik prinsiplərin əsasını təşkil edir. Eyni zamanda, Azərbaycan qanunvericiliyində kütləvi informasiya vasitələrində şəxsi və dövlət sirri, məxfi və ya fərdi məlumatların yayımlanmasına dair hüquqi tənzimləmələr var və hər bir peşəkar bu normalara əməl etməlidir.
Rəqəmsal dövrdə müsahibənin yeni formatları meydana çıxıb. Onlayn və distant müsahibələr, sosial şəbəkələrdə canlı sual-cavab sessiyaları, interaktiv “story”lər, podcast və videoformatlar informasiya ötürülməsində inqilabi dəyişikliklər yaradıb. Artıq istənilən şəxs dünyanın istənilən nöqtəsində müsahibədə iştirak edə, sual verə və ya öz fikirlərini bildirə bilər. Bu, həm informasiya axınının sürətini, həm də ictimai rəyə təsir imkanlarını xeyli artırıb.
Müsahibənin Cəmiyyətə Səmərəli Təsirinin Nümunələri
Müsahibə ictimai rəyin formalaşmasında, fərdi və sosial problemlərin aşkarlanmasında, təhsil və maarifçilik işində, milli-mənəvi dəyərlərin qorunmasında və təbliğində vacib rol oynayır. Məsələn, tanınmış alimlərin, ziyalıların, ictimai xadimlərin müsahibələri milli ideologiyanın, vətənpərvərliyin, humanizm və maarifçilik ideyalarının yayılmasına təkan verir. Eləcə də, idman, mədəniyyət və incəsənət sahəsində uğur qazanan şəxslərlə aparılan müsahibələr gənclərin motivasiyasını artırır, pozitiv ictimai nümunələr yaradır.
Müsahibənin cəmiyyətə təsir istiqamətləri
İstiqamət | Faydası | Nümunə |
---|---|---|
Maarifləndirmə | Yeni bilik və məlumatın yayılması | Televiziya verilişləri |
İctimai rəy | Problemlərin və ictimai münasibətin üzə çıxarılması | Siyasi tok-şoular |
Sosial adaptasiya | Fərqli təbəqələrin bir-birini tanıması | Gənclərlə görüşlər |
Motivasiya və nümunə | Pozitiv nümunələrin, uğurlu insanların tanıdılması | İdmançılarla müsahibə |
Sosial problemlər | Sosial risk və problemlərin aşkarlanması | Sosial tədqiqatlar |
Dialoq və barışıq | Qarşılıqlı anlaşma və tolerantlığın təşviqi | Millətlərarası müsahibələr |
Müsahibə sözü təkcə dilimizdə deyil, ümumilikdə insan ünsiyyətinin ən qədim və universal formalarından biridir. Onun kökləri dərin tarixi və mədəni ənənələrə söykənir, gündəlik həyatda, peşəkar fəaliyyətlərdə, elmi və ictimai sahələrdə əsas kommunikasiya vasitəsi kimi istifadə olunur. Müsahibənin müxtəlif növləri – işə qəbul, media, akademik, sosial tədqiqat və onlayn formatlar – onun çevikliyini və çoxşaxəliliyini göstərir. Azərbaycan cəmiyyətində müsahibə, həmçinin milli dəyərlərin, ictimai fikir və rəyin formalaşmasında mühüm rol oynayır. Peşəkar müsahibənin uğurlu olması üçün düzgün hazırlıq, etik normalara riayət, səmimiyyət və qarşılıqlı hörmət zəruridir. Rəqəmsal dövr müsahibəni yeni texnoloji imkanlarla zənginləşdirərək onun effektivliyini artırır.
Ən Çox Verilən Suallar
Müsahibə qarşılıqlı sual-cavab, fikir və məlumat mübadiləsi üzərində qurulan ünsiyyət formasıdır. Əsas məqsədi informasiya toplamaq, öyrənmək, ictimai rəy formalaşdırmaq, sosial münasibətləri anlamaq və ya fərdi hekayələri cəmiyyətə çatdırmaqdır. Müsahibə təkcə jurnalistikada deyil, həm də təhsil, elm, işə qəbul və gündəlik həyatın bir çox sahəsində tətbiq olunur.
Müsahibə rəsmi və qeyri-rəsmi, strukturlaşdırılmış və sərbəst, fərdi və qrup, şifahi və yazılı, jurnalistik və elmi, onlayn və canlı formatlarda ola bilər. Hər növün məqsədi və aparılma qaydası fərqlənir. Məsələn, işə qəbulda strukturlaşdırılmış müsahibə, medianın aktual hadisə işığında isə sərbəst müsahibə üstünlük təşkil edir.
Effektiv müsahibə üçün suallar öncədən düşünülməli, iştirakçının mövzuya marağı və məlumatlılığı nəzərə alınmalı, səmimiyyət, qarşılıqlı hörmət və etibarlılıq qorunmalıdır. Eyni zamanda, müsahibəni aparan şəxs tərəfsiz və qərəzsiz olmalı, etik normalara riayət etməlidir.
Etik normalar şəxsi həyatın toxunulmazlığına hörmət, məlumatların təhrif olunmaması, manipulyasiya və təzyiqə yol verilməməsi, sualların və cavabların dürüstlüyü və qarşılıqlı hörmətin qorunmasıdır. Bu prinsiplər müsahibənin peşəkar və etibarlı olmasını təmin edir.
Müsahibə cəmiyyətin maarifləndirilməsində, ictimai rəyin formalaşdırılmasında, problemlərin və aktual mövzuların işıqlandırılmasında, yeni ideya və nümunələrin təbliğində əsas rol oynayır. İctimai diskussiyaların və sosial dialoqun təşviqi üçün müsahibə unikal vasitədir.
Onlayn müsahibə məkan və zaman məhdudiyyətlərini aradan qaldırır, coğrafi baxımdan daha geniş auditoriyaya çıxış verir, texnoloji imkanlarla daha interaktiv və rahat şəkildə təşkil olunur. Həmçinin, onlayn formatda müsahibə arxivləşdirmək və analiz etmək daha asandır.
Olimpik Star-da keçirilən müsahibələr idmanın təbliği, sağlam həyat tərzinin təşviqi, uğurlu idmançıların və məşqçilərin təcrübələrinin bölüşdürülməsi, gənclərin motivasiyasının artırılması və cəmiyyətə pozitiv nümunələrin təqdim edilməsi baxımından çox önəmlidir.
Peşəkar müsahibə adətən dörd hissəyə ayrılır: giriş (mövzunun təqdimatı və məqsədin izahı), əsas hissə (sual-cavab və təhlil), dərinləşdirilmiş blok (şəxsi fikirlər və qeyri-standart suallar), yekun (ümumiləşdirmə və tövsiyələr). Hər bir hissə müsahibənin keyfiyyətinə birbaşa təsir edir.
Suallar əvvəlcədən hazırlanmalı, aydın, məqsədəuyğun və qərəzsiz olmalıdır. Əsas suallar mövzunu tam əhatə etməli, əlavə və açıq suallar isə müsahibə zamanı iştirakçının fikirlərini daha dərindən açmağa kömək etməlidir.
Azərbaycan cəmiyyətində müsahibə informasiyanın yayılması, ictimai diskussiyaların təşkili, aktual problemlərin üzə çıxarılması, milli-mənəvi dəyərlərin təbliği və sosial dialoqun qurulması baxımından əvəzsiz ünsiyyət vasitəsidir.
Çətinliklər sırasında sualın düzgün başa düşülməməsi, iştirakçının səmimi olmaması, etik normaların pozulması, vaxt məhdudiyyəti, texniki problemlər və bəzən də emosional gərginlik halları qeyd olunur. Peşəkar hazırlıq və düzgün ünsiyyət bu çətinlikləri minimuma endirə bilər.
Gələcəkdə süni intellekt dəstəyi ilə avtomatlaşdırılmış müsahibələr, virtual reallıqda interaktiv sual-cavab platformaları, daha çevik və analitik onlayn formatlar geniş yayılacaq. Bu, həm müsahibənin səmərəliliyini, həm də əlçatanlığını daha da artıracaq.