Müsavat Partiyası yalnız bir siyasi təşkilat deyil, Azərbaycanın milli-azadlıq mübarizəsinin, müasir dövlətçilik ənənələrinin və demokratik dəyərlərinin formalaşmasında xüsusi rolu olan böyük bir hərəkatdır. Əsası 1911-ci ildə qoyulmuş bu partiya, XX əsrin əvvəlindən bu günə qədər ölkənin ictimai-siyasi həyatında aktiv rol oynamış, öz ideya və dəyərlərini bütün dövrlərdə qoruyub saxlamışdır. Azərbaycan cəmiyyətində Müsavat adı bərabərlik, azadlıq, millilik və tərəqqi ilə assosiasiya olunur. Bu məqalədə Müsavat Partiyasının yaranma tarixi, ideologiyası, təşkilati strukturu, üzvləri, qurultayları, ictimai və siyasi fəaliyyətləri, milli kimliyin formalaşmasındakı rolu geniş şəkildə təqdim olunur.
Yaranma Tarixi: Milli Oyanışın və Azadlıq İdeyalarının Başlanğıcı
XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan üçün çətin, eyni zamanda dirçəliş və yenilənmə dövrü idi. Rus imperiyası çərçivəsində milli hüquqlar məhdudlaşdırılmış, ictimai həyat ciddi şəkildə nəzarət altına alınmışdı. Bu dövrdə maarifçilik, milli oyanış və azadlıq ideyalarının yayılması bir zərurətə çevrildi. 1911-ci ildə Bakıda Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Abbasqulu Kazımzadə və Tağı Nağıyev tərəfindən əsası qoyulan Müsavat Partiyası, məhz bu zərurətin məhsulu olaraq formalaşdı.
Partiyanın yaranmasında əsas məqsəd milli kimliyin qorunması, Azərbaycan xalqının hüquqlarının müdafiəsi, azərbaycançılıq və türklük ideyasının gücləndirilməsi idi. “Müsavat” sözü ərəb dilində “bərabərlik” deməkdir və partiya ilk gündən məhz bərabərlik, azadlıq və millilik prinsiplərinə sadiq olub. Qısa zamanda təşkilat Azərbaycan, Qafqaz və Rusiya müsəlmanları arasında nüfuz qazanıb, cəmiyyətin ən fəal və qabaqcıl ziyalılarını öz ətrafında birləşdirə bilib.
İdeologiya və Məqsədlər: Millilik, Bərabərlik və Azadlıq
Müsavat Partiyasının əsas ideologiyası millilik, bərabərlik və azadlıq prinsiplərinə əsaslanır. Partiyanın siyasi proqramında aşağıdakı dəyərlər əsas yer tutur:
- Milli suverenliyin təmin olunması: Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin və milli kimliyinin qorunması.
- Dünyəvilik və demokratikləşmə: Dövlətin demokratik və hüquqi əsaslarla idarə olunması, din və vicdan azadlığı, vətəndaş bərabərliyi.
- Maarifçilik və təhsil: Ana dilində təhsilin inkişafı, savadsızlığın aradan qaldırılması, milli maarifçiliyin genişləndirilməsi.
- Qadın hüquqları və gender bərabərliyi: Qadınların ictimai-siyasi həyatda iştirakının təmin olunması.
- Sosial islahatlar və rifah: Torpaq islahatları, kəndli hüquqlarının müdafiəsi, sosial rifahın yüksəldilməsi.
Müsavat, öz dövründə Şərq dünyasında qadınlara seçki hüququ verilməsi, milli dövlət atributlarının yaradılması, müasir idarəetmə və maarifçilik ənənələrinin formalaşmasında mühüm rol oynamışdır.
Dövlətçiliyin Qızıl Dövrü
1917-ci il Rusiya inqilablarından sonra Qafqazda yeni siyasi reallıqlar yarandı. 1918-ci il mayın 28-də Müsavat Partiyasının fəal iştirakı ilə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (AXC) elan edildi. AXC-nin yaradılması Şərqdə ilk parlamentli respublikanın qurulması idi. Müsavat Partiyası, Rəsulzadənin liderliyi ilə dövlət idarəçiliyinin əsasını qoydu:
- Azərbaycan dili dövlət dili elan olundu;
- Qadınlara seçki hüququ verildi;
- Dövlət atributları (bayraq, gerb, himn) qəbul edildi;
- Qısa müddətdə beynəlxalq diplomatik əlaqələr quruldu, Azərbaycan dünya birliyində tanıdıldı;
- Maarifçilik və təhsil sahəsində köklü islahatlar aparıldı.
Müsavatçı liderlər – Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Fətəli xan Xoyski, Nəsib bəy Yusifbəyli və digərləri AXC-nin möhkəmləndirilməsində, milli və dünyəvi dəyərlərin təbliğində böyük rol oynadılar.
Sovet Dövründə Müsavat: Qadağalar, Təqiblər və Mühacirət
1920-ci ilin aprelində bolşeviklər Azərbaycanda hakimiyyəti ələ keçirdikdən sonra, Müsavat Partiyasının fəaliyyəti qadağan olundu, üzvləri təqibə məruz qaldı və çoxları həbs edildi və ya mühacirətə getməyə məcbur oldu. Xüsusən Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Paris, Berlin və İstanbulda mühacirətdə Azərbaycan həqiqətlərini beynəlxalq ictimaiyyətə çatdırmağa çalışdı.
Müsavatın mühacirət dövrü partiyanın ideoloji və siyasi fəaliyyətinin dayandırılmadığı, əksinə, yeni coğrafiyalarda davam etdirildiyi bir dövr oldu. Bu illərdə “Yeni Qafqaz” jurnalı kimi nəşrlərlə milli-azadlıq ideyası canlı saxlanıldı və Azərbaycan xalqının istiqlal arzuları gələcək nəsillərə ötürüldü.
Müstəqillik Dönəmində Müsavat: Siyasi Arenada Yenidən Qayıdış
Sovet İttifaqının süqutundan və 1991-ci ildə dövlət müstəqilliyinin bərpa edilməsindən sonra, Müsavat Partiyası yenidən siyasi arenada göründü. 1992-ci ildə partiyanın yenidən qurultayı keçirildi və İsa Qəmbər başqan seçildi. Bu dövrdə Müsavat parlament və prezident seçkilərində fəal iştirak etdi, bir sıra müxalifət bloklarında əsas rol oynadı, demokratik dəyərlərin, insan hüquqlarının, hüquqi dövlətin müdafiəçisi oldu.
Müsavat Azərbaycanda azad və ədalətli seçkilər, mətbuat və söz azadlığı, sosial ədalət və vətəndaş cəmiyyətinin inkişafı uğrunda ardıcıl və qətiyyətli mövqe nümayiş etdirir.
Müsavat Üzvləri: Tarixi Şəxsiyyətlərdən Müasir Liderlərə
Tarixi Üzvlər və Onların Rolu
Müsavat Partiyasının tarixi üzvləri Azərbaycanın dövlətçilik, maarifçilik və ictimai-siyasi həyatında önəmli iz buraxıblar:
- Məhəmməd Əmin Rəsulzadə: Partiyanın qurucusu və ideoloji lideri, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin banisi, mühacirət illərində də milli azadlıq ideyalarını yaşadan böyük şəxsiyyət.
- Fətəli xan Xoyski: AXC hökumətinin baş naziri, Müsavat Partiyasının fəal üzvü, dövlət quruculuğunun əsas simalarından biri.
- Nəsib bəy Yusifbəyli, Xudadat bəy Rəfibəyli, Mehdi bəy Hacinski, Əhməd bəy Ağaoğlu, Həsən bəy Ağayev və digər nüfuzlu şəxslər partiyanın tarixində və Azərbaycan ictimai həyatında böyük rol oynayıb.
Müasir Dövrün Üzvləri
Bugünkü Müsavat Partiyası müxtəlif yaş, ixtisas və sosial təbəqədən olan insanları birləşdirir. Partiya daxilində gənclər və qadınlar xüsusi fəallıq göstərir. Son illərdə Arif Hacılı, İsa Qəmbər, Sülhəddin Əkbər, Arif Hacıbəyli və başqa şəxslər müasir liderlər kimi önə çıxır.
Müsavat Partiyasına üzv olmaq istəyən hər bir vətəndaş partiyanın nizamnaməsini qəbul etməli, ölkənin demokratik inkişafı üçün çalışmağa hazır olmalıdır. Partiya üzvləri müxtəlif bölgələrdə yerli təşkilatlarda, gənclər və qadınlar şuralarında, həmçinin sosial layihələrdə fəal iştirak edirlər.
Qurultaylar və Təşkilati Quruluş
Müsavat Partiyasının ali idarəetmə orqanı Qurultaydır. Qurultay partiyanın əsas xəttini, proqramını və təşkilati strukturunu müəyyən edir, partiya rəhbərliyini seçir və siyasi strategiyanı formalaşdırır.
Tarixi Qurultaylar
İlk Qurultaylar daha çox gizli şəkildə və çətin şəraitdə keçirilsə də, 1917-ci ildən başlayaraq Müsavatın ictimai-siyasi platforması formalaşıb. Mühacirət dövründə belə partiya öz Qurultaylarını xarici ölkələrdə də keçirib.
Müstəqillikdən Sonra Qurultaylar
1992-ci ildən bu günə qədər Müsavat Partiyası ardıcıl Qurultaylar keçirib, hər birində yüzlərlə nümayəndə iştirak edib. Qurultayda əsasən:
- Proqram və nizamnamə yenilənir,
- Məclis və Divan (idarəetmə orqanları) seçilir,
- Partiyanın başqanı təsdiqlənir,
- Yeni siyasi fəaliyyət istiqamətləri müəyyənləşdirilir.
Bu tədbirlər Müsavatın demokratik ənənəsinin, müasir dövrə uyğunlaşmasının və ictimai-siyasi fəallığının davamlılığını təmin edir.
Mətbuat Orqan və Media: “Yeni Müsavat” Qəzeti
Müsavat Partiyasının ictimai rəyə təsirində “Yeni Müsavat” qəzeti xüsusi rol oynayır. Qəzet təkcə partiya üzvlərinə deyil, ölkənin bütün ictimaiyyətinə siyasi xəbərlər, təhlillər və analitik yazılar təqdim edir. Müasir dövrdə qəzetin elektron versiyası, sosial media platformalarında aktiv fəaliyyəti də partiyanın informasiya siyasətinin mühüm hissəsidir.
Müsavatın Cəmiyyətə və Siyasi Sistemə Təsiri
Müsavat Partiyası milli kimliyin, müasir dövlətçilik düşüncəsinin və siyasi mədəniyyətin formalaşmasında əsas rol oynayır. Hər dövrdə çətinliklərlə üzləşsə də, bu partiya Azərbaycan cəmiyyətinə yeni ideyalar, siyasi alternativlər, fərqli baxışlar təqdim edib və ölkənin demokratik inkişafı üçün mühüm rol oynayıb. Müsavat Partiyası Azərbaycan xalqının azadlıq, bərabərlik və müstəqillik arzularını ifadə edir.
Bir əsrdən artıqdır ki, Müsavat Partiyası Azərbaycan siyasi həyatının əsas sütunlarından biridir. Onun tarixi Azərbaycan xalqının milli-azadlıq mübarizəsi, dövlət quruculuğu və demokratik cəmiyyətin formalaşması ilə bilavasitə bağlıdır. Bu gün də partiya öz ideyalarına, tarixən formalaşmış ənənələrinə sadiq qalaraq müasir cəmiyyətin inkişafında fəal iştirak edir. Müsavat Partiyasının fəaliyyəti və liderlərinin irsi Azərbaycan tarixinin ən parlaq səhifələrindən birini təşkil edir və gələcək nəsillərə dəyərli siyasi miras qoyur.
Ən çox verilən suallar:
Müsavat ərəb mənşəli “bərabərlik” sözüdür. Partiya adında bu ideya əsas tutulur və hər kəsin hüquq və imkan baxımından bərabər olmasını nəzərdə tutur.
Millilik, bərabərlik, demokratik dəyərlər və azadlıq.
Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Abbasqulu Kazımzadə və Tağı Nağıyev.
Müsavat AXC-nin əsas aparıcı siyasi qüvvəsi olub, dövlət quruculuğu, idarəetmə və milli hüquqların bərpasında əsas rol oynayıb.
1920-ci ildən fəaliyyət qadağan olunub, üzvləri təqib və repressiyalara məruz qalıb, rəhbərlər mühacirətə gediblər.
Partiya demokratik islahatlar, azad seçkilər, insan hüquqları, mətbuat və söz azadlığının müdafiəsi istiqamətində fəaliyyət göstərir.
Arif Hacılı.
“Yeni Müsavat” qəzeti.
Azərbaycan vətəndaşı olmaq, partiyanın nizamnaməsini qəbul etmək və aktiv ictimai-siyasi həyata maraq göstərmək.
Proqram və nizamnamənin yenilənməsi, rəhbərliyin seçilməsi, yeni siyasi strategiyaların müəyyən olunması.
