Mütərcimlik insan sivilizasiyasının inkişafında əvəzolunmaz rol oynamış peşələrdən biridir. Tarixin bütün dövrlərində dillərarası ünsiyyət, sivilizasiyaların qarşılıqlı anlaşması, mədəniyyətlərarası körpü məhz mütərcimlərin fəaliyyəti sayəsində mümkün olub. Əslində, insan öz ana dilindən kənara çıxıb başqa bir dildə yazılanları başa düşmək, dünyada baş verənləri dərk etmək istədikcə mütərcimlik peşəsinə ehtiyac yaranıb. Bu gün qloballaşma, informasiya texnologiyalarının sürətli inkişafı, beynəlxalq əməkdaşlıq, təhsil və mədəniyyət layihələrinin çoxalması mütərcimliyə tələbatı daha da artırır.
Azərbaycan cəmiyyətində də mütərcimlik peşəsi yüksək dəyərləndirilir. Xüsusən ədəbiyyat, elm, təhsil, diplomatiya, biznes, jurnalistika, hüquq və bir çox başqa sahələrdə mütərcimlər arxa planda qalsalar da, proseslərin uğurunda və informasiyanın düzgün ötürülməsində mühüm rol oynayırlar. Hər bir müasir insan bəzən birbaşa, bəzən dolayı yolla mütərcimlərin əməyinin nəticəsi ilə qarşılaşır: oxuduğumuz dünya ədəbiyyatı nümunələri, seyr etdiyimiz filmlərin subtitrləri, beynəlxalq tədbirlərdə çıxışların sinxron tərcüməsi və daha nələr.
MÜTƏRCİM PEŞƏSİNİN MAHİYYƏTİ
Mütərcim bir və ya bir neçə xarici dili yüksək səviyyədə bilən, yazılı və ya şifahi formada bir dildən digər dilə mətn və ya nitqin məzmununu, üslubunu, ruhunu və məntiqini qoruyaraq tərcümə edən mütəxəssisdir. Mütərcimlik təkcə lüğət biliyi deyil, həm də mədəniyyətlərarası fərqləri anlamaq, mətnin üslub və kontekstini düzgün təhlil etmək, məqsədli auditoriyanın ehtiyaclarını və dünyagörüşünü nəzərə almaq bacarığı tələb edir.
Peşəkar mütərcim orijinal mətnin semantik dəyərini, üslubunu, bədii və ya elmi xüsusiyyətlərini qorumaqla yanaşı, yeni dildə eyni təsiri və mənanı yaratmağa çalışır. Tərcümədə sadəcə sözün deyil, həm də məna, kontekst, üslub, milli və mədəni reallıqların ötürülməsi əsasdır. Əgər tərcüməçi bu balansı düzgün qura bilməzsə, orijinal əsərin ruhu və məqsədi itib gedir.
MÜTƏRCİMLİYİN TARİXİ VƏ İNKİŞAF YOLU
Mütərcimlik qədim dövrlərə gedib çıxır. Hələ Misir, Yunanıstan, Roma və Çin sivilizasiyalarında dillərarası tərcüməyə ehtiyac duyulub. Tarixdə bir çox böyük kəşf və elmi nailiyyətlərin yayılması məhz mütərcimlərin fəaliyyətinin nəticəsində mümkün olub. Orta əsrlərdə ərəb dilinə tərcümə olunan yunan fəlsəfəsi və tibb kitabları Avropa elminin inkişafına ciddi təsir edib. Ərəblərdən latın dilinə tərcümələr, Avropa intibahına yol açıb. Hətta müqəddəs kitabların tərcüməsi xalqların mədəni kimliyinin formalaşmasında mühüm rol oynayıb.
Azərbaycan ədəbiyyatında da mütərcimlik ənənəsi qədimdir. Orta əsrlərdən başlayaraq ərəb, fars, türk və rus dillərindən Azərbaycan dilinə bir çox qiymətli ədəbi və elmi əsərlər tərcümə olunub. Sovet dövründə isə dünya klassikləri geniş şəkildə Azərbaycan dilinə çevrilib, milli ədəbiyyatımız da digər dillərə tərcümə olunub. Mütərcimlər milli mədəniyyətimizin tanıdılması, dünyaya inteqrasiyası və yeni ideyaların ötürülməsində əsas rol oynayıblar.
MÜTƏRCİMLİYİN NÖVLƏRİ
Mütərcimlik bir neçə əsas növə bölünür:
- Yazılı tərcümə: Ən geniş yayılmış formadır. Bədii, elmi, texniki, hüquqi, iqtisadi və digər yazılı mətnlərin bir dildən digərinə çevrilməsini əhatə edir. Əsərlərin, sənədlərin, müqavilələrin, dərslik və monoqrafiyaların tərcüməsi buna misaldır.
- Şifahi tərcümə: Birbaşa danışıq zamanı aparılır. Sinxron və ardıcıl tərcümə olmaqla iki əsas növə bölünür. Sinxron tərcümə beynəlxalq konfrans, forum, rəsmi görüşlərdə eyni vaxtda aparılır. Ardıcıl tərcümədə isə çıxışçı danışır, sonra tərcüməçi onun dediklərini auditoriyaya çatdırır.
- Bədii tərcümə: Ədəbiyyat nümunələrinin, poeziya, roman, hekayə və pyeslərin tərcüməsini əhatə edir. Bu sahədə ən çətin məqam bədii üslubun, obrazlılığın, dilin və milli koloritin qorunmasıdır.
- Elmi və texniki tərcümə: Elmi məqalələr, texniki sənədlər, istinad və təlimat kitabçaları kimi mətnlərin dəqiq və düzgün tərcüməsi xüsusi peşəkarlıq tələb edir. Terminologiyanın düzgün işlədilməsi və ixtisas bilikləri burada əsas şərtdir.
- Audiovizual tərcümə: Filmlərin, serialların, sənədli proqramların, subtitrlərin və dublyajların tərcüməsidir. Burada danışıq dili, mədəni kontekst, jest və intonasiyaların ötürülməsi vacibdir.
- Tibbi tərcümə: Tibbi sənədlərin, analizlərin, xəstəlik tarixçələrinin tərcüməsi xüsusi diqqət və peşəkar bilik tələb edir, çünki səhvlər həyati riskə səbəb ola bilər.
- Hüquqi tərcümə: Hüquqi sənədlərin, müqavilələrin, məhkəmə qərarlarının və digər rəsmi mətnlərin tərcüməsində dəqiq terminologiya və hüquqi biliklər vacibdir.
MÜTƏRCİMLİK PEŞƏSİNİN ŞƏRTLƏRİ VƏ BACARIQLARI
Peşəkar mütərcim olmaq üçün yalnız dil bilikləri kifayət deyil. Əsl mütərcim həm də aşağıdakı xüsusiyyətlərə malik olmalıdır:
- Yüksək dil və üslub hissi
- Orijinal mənbə və tərcümə dilinin qrammatik və leksik xüsusiyyətlərini mükəmməl bilmək
- İki və ya daha çox mədəniyyətin tarixini, adət-ənənələrini və dünyagörüşünü dərk etmək
- Mətndəki incəlikləri, məcaz və frazeologiyanı düzgün ötürmək
- İxtisas sahəsində elmi və texniki terminologiyanı bilmək
- Tədqiqat aparmaq, mənbələrlə işləmək bacarığı
- Diqqətlilik, məsuliyyət, dəqiqlik və etik qaydalara sadiqlik
Mütərcimlər bəzən çox qısa zamanda böyük həcmli mətnləri tərcümə etməli olur, buna görə də vaxt bölgüsü, stressə davamlılıq və texnoloji vasitələrlə işləmə bacarığı da peşənin əsas şərtlərindən sayılır.
AZƏRBAYCANDA MÜTƏRCİMLİYİN İNKİŞAFI VƏ TƏHSİLİ
Azərbaycanda mütərcimlik ixtisası ali məktəblərdə ayrıca fakültə və ya ixtisas kimi tədris olunur. Dövlət və özəl universitetlərdə müasir tərcümə nəzəriyyəsi, şifahi və yazılı tərcümə texnologiyaları, terminologiya, praktiki tərcümə dərsləri, mədəniyyətlərarası kommunikasiyanın əsasları tədris edilir. Bir çox tələbə təhsili zamanı praktikada iştirak edir, real layihələrdə çalışır, elmi və bədii əsərlərin tərcüməsində, beynəlxalq tədbirlərdə tərcüməçi kimi özünü sınayır.
Azərbaycan Mütərcimlər İttifaqı, müxtəlif tərcümə mərkəzləri və agentliklər ölkədə mütərcimlərin inkişafı, təcrübə və biliklərinin artırılması üçün müxtəlif təlimlər, seminarlar və tədbirlər təşkil edir. Hazırda Azərbaycanda həm peşəkar, həm də həvəskar mütərcimlər fəaliyyət göstərir və bazarda bu xidmətə olan tələbat ilbəil artır.
MÜTƏRCİM TEXNOLOGİYALARI VƏ MODERN TRENDLƏR
Müasir dövrdə mütərcimlər artıq sadəcə lüğət və söz bazası ilə kifayətlənmirlər. Onlar kompüter dəstəkli tərcümə proqramlarından (CAT tools), terminologiya bazalarından, elektron lüğətlərdən və tərcümə platformalarından istifadə edirlər. Google Translate, DeepL, MemoQ, Trados Studio kimi proqramlar işin sürətini və dəqiqliyini artırır, lakin insan faktorunu tamamilə əvəz edə bilmir.
Süni intellekt və avtomatlaşdırılmış tərcümə alətləri inkişaf etdikcə, mütərcimlərin işi daha çox redaktə, post-redaktə və keyfiyyətə nəzarət üzərində cəmləşir. Çünki ən yüksək səviyyəli tərcümədə hələ də insanın kontekst duyumu, emosional və mədəni məqamları anlama bacarığı əvəzolunmazdır.
MÜTƏRCİMLİK ETİKASI VƏ MƏSULİYYƏTİ
Mütərcimlikdə etik qaydalara riayət vacibdir. Mütərcim orijinal mənbəyə sadiq qalmalı, təhrif və öz fikirlərini mətnə əlavə etməməlidir. Xüsusilə hüquqi və tibbi tərcümələrdə obyektivlik, məxfi informasiyanın qorunması və tərəfsizlik əsas şərtlərdir. Bədii tərcümədə də mütərcim müəllifin üslubunu və niyyətini olduğu kimi çatdırmalı, öz yaradıcılığını ikinci plana çəkməyi bacarmalıdır.
MÜTƏRCİMİN SOSİAL VƏ MƏDƏNİ ROLU
Mütərcimlər cəmiyyətin inkişafında, beynəlxalq əlaqələrin qurulmasında, elmin, təhsilin və mədəniyyətin inkişafında müstəsna rol oynayır. Onların fəaliyyəti sayəsində müxtəlif xalqlar arasında qarşılıqlı anlaşma, dialoq, tolerantlıq və multikulturalizm dəyərləri yayılır. Mütərcimlərin işini yalnız texniki vəzifə kimi deyil, həm də yaradıcılıq və missiya kimi qiymətləndirmək lazımdır. Xüsusən müasir dünyada fake news, yanlış tərcümə və informasiyanın təhrif olunması təhlükəsi artdığı üçün peşəkar mütərcimlərə ehtiyac daha çox hiss olunur.
AZƏRBAYCANDA MÜTƏRCİMLƏRİN FƏALİYYƏT SAHƏLƏRİ
Azərbaycanda mütərcimlər aşağıdakı sahələrdə geniş fəaliyyət göstərirlər:
- Elmi və bədii ədəbiyyat tərcüməsi
- KİV, televiziya və radio materiallarının tərcüməsi
- Diplomatik nümayəndəliklər və beynəlxalq təşkilatlarda şifahi və yazılı tərcümə
- Biznes və iqtisadi sənədlərin tərcüməsi
- Hüquqi və tibbi tərcümə
- Audiovizual sahədə subtitr və dublyaj tərcüməsi
- Beynəlxalq sərgilər, konfranslar və forumlarda sinxron və ardıcıl tərcümə
- Təhsil, səyahət, turizm, mədəniyyət layihələrində tərcümə
MÜTƏRCİMLƏRİN QARŞILAŞDIĞI ÇƏTİNLİKLƏR
Mütərcimlik peşəsi yüksək məsuliyyət və stres tələb edir. Terminoloji fərqlər, dil və üslub uyğunsuzluğu, zaman çatışmazlığı, kompleks mətnlər, mədəni fərqlər, müəllif hüquqları və etika məsələləri ən çox rast gəlinən çətinliklərdəndir. Peşəkar mütərcimlər daim öz üzərində işləməli, yeni bilik və texnologiyaları mənimsəməli, mövcud problemlərə yaradıcı yanaşmalıdır.
Mütərcimlik sadəcə dil bilikləri və mətn çevirmək deyil, mədəniyyətlərin, sivilizasiyaların, ideyaların və insan təfəkkürünün qarşılıqlı əlaqəsinə, bir-birini anlamağa aparan incə və məsuliyyətli bir peşədir. Mütərcimlər olmadan dünya daha qapalı, məhdud və anlaşılmaz olardı. Onların əməyinin nəticəsində biz başqa dillərdə yazılan kitabları oxuya, beynəlxalq layihələrə qoşula, qlobal informasiyanı mənimsəyə, mədəniyyətlərarası dialoq və inkişafı təmin edə bilirik. Azərbaycan mütərcimləri həm milli, həm də beynəlxalq səviyyədə öz sözünü deməyə davam edir, ölkəmizin dünyaya açılan pəncərəsi rolunu oynayır.
ƏN ÇOX VERİLƏN SUALLAR
Mütərcim bir və ya bir neçə dili yüksək səviyyədə bilən, mətn və ya nitqi bir dildən digərinə dəqiq və peşəkar şəkildə tərcümə edən mütəxəssisdir. Onun əsas vəzifəsi orijinal mənbənin mənasını, üslubunu, ruhunu və məntiqini digər dildə mümkün qədər orijinala yaxın şəkildə ötürməkdir.
Peşəkar mütərcim olmaq üçün dil bilikləri, qrammatika və leksika, mədəniyyətlərarası bilik, üslub hissi, diqqətlilik, məsuliyyət, terminologiya biliyi, tədqiqat və araşdırma vərdişləri, etika və kommunikasiya bacarıqları vacibdir.
Mütərcimlik yazılı tərcümə, şifahi tərcümə (sinxron və ardıcıl), bədii, elmi, texniki, tibbi, hüquqi, audiovizual və s. növlərə bölünür. Hər sahənin öz tələbləri və çətinlikləri var.
Bir sıra universitet və ali məktəblərdə mütərcimlik üzrə ixtisaslar, fakültələr fəaliyyət göstərir. Burada dilçilik, tərcümə nəzəriyyəsi, praktik tərcümə, terminologiya və mədəniyyətlərarası kommunikasiya tədris olunur.
Mütərcimlər elmi və bədii tərcümə, KİV, diplomatiya, hüquq, tibb, biznes, turizm, təhsil, beynəlxalq tədbirlər və audiovizual sənayedə işləyə bilərlər.
Texnologiya tərcümə işini asanlaşdırsa da, insan mütərcimlərin mədəni, emosional və kontekstual məqamları dərk etmə qabiliyyəti süni intellektdən daha üstündür. Hazırda avtomatlaşdırılmış tərcümə insan faktorunu tam əvəz edə bilmir.
Terminoloji fərqlər, məcazların və milli reallıqların tərcüməsi, zaman məhdudiyyəti, müəllif hüquqları, mədəni fərqlər və məxfi informasiyanın qorunması ən əsas çətinliklərdir.
Dəqiqlik, diqqət, etika, məsuliyyət, daim öz üzərində işləmək istəyi, yaradıcılıq, geniş dünya görüşü, stressə davamlılıq və kollektivdə işləmə bacarığı vacibdir.
Peşəkar mütərcim yüksək keyfiyyətli tərcümələri, nüfuzlu layihələrdə iştirakı, beynəlxalq və milli sertifikatları, müsbət rəy və tövsiyələrlə tanınır və qiymətləndirilir.
Qloballaşma, beynəlxalq layihələr, texnologiyaların inkişafı, xarici investisiyaların artması, təhsil və elm sahəsində beynəlxalq əməkdaşlıq mütərcimliyə ehtiyacı daim artıracaq və peşənin perspektivlərini daha da genişləndirəcək.
