Azərbaycan dilində yüzlərlə söz var ki, gündəlik danışıqda işlədilməsinə baxmayaraq, onların mənşəyi, semantik yükü və tarixi inkişafı geniş auditoriya üçün qeyri-müəyyən qalır. Bu sözlərdən biri də “muzdur” sözüdür. Deyiliş baxımından sərt səslənsə də, əslində dərin ictimai və sosial mənalar daşıyan bu söz zaman-zaman müxtəlif dövrlərdə fərqli anlamlar qazanmışdır. “Muzdur” sözü təkcə leksik kateqoriya deyil, həm də tarixi-mədəni kontekstdə cəmiyyətin müəyyən təbəqəsinə aid edilmiş ifadədir.
Sözün özündə həm sosial status, həm iqtisadi münasibətlər, həm də işçi-sahibkar münasibətlərinə aid simvolik anlamlar gizlidir. Əsrlər boyu formalaşmış bu termin həm ədəbiyyatda, həm publisistikada, həm də gündəlik məişət dilində müxtəlif mənalarda işlənmiş, bəzən təhqiramiz, bəzən isə neytral işçi statusunu bildirən məna daşıyıb. Bu məqalədə “muzdur” sözünün leksik, etimoloji və sosial mənası dərin şəkildə araşdırılır və bu termin ətrafında formalaşan mədəni münasibət təhlil olunur.
Muzdur Sözünün Leksik Mənası
“Muzdur” sözü Azərbaycan dilində ümumiyyətlə “işçi”, “əmək müqabilində başqasına işləyən adam”, “muzd qarşılığında çalışan şəxs” mənasında işlədilir. Bu söz əsasən fiziki əmək sahəsində işləyən insanlar üçün istifadə olunur və əksər hallarda onların maddi rifahının zəif, sosial təminatının aşağı olması kontekstində səslənir.
Bu baxımdan “muzdur” termini həm rəsmi leksikona daxil olan neytral bir anlayışdır, həm də konnotativ mənası olan, bəzən hətta təhqiredici çalarda işlənə bilən bir sözdür. Əmək bazarında yer alan fərqli işçi kateqoriyaları arasında “muzdur” xüsusilə muzdla işləyən və muzd müqabilində xidmət göstərən fərdlərə aid edilir.
Etimoloji Mənşə
Etimologiya baxımından “muzdur” sözü ərəb mənşəlidir. Ərəb dilindəki “mə’cūr” (مأجور) və ya “mü’cūr” sözündən gəlir ki, bu da “muqabilində muzd alan” mənasını verir. Ərəb-fars dillərinin təsiri ilə bu termin Osmanlı türkcəsinə, oradan isə Azərbaycan türkcəsinə keçmişdir.
Qədim dövrlərdə islam coğrafiyasında muzd müqabilində işləyənlər üçün “mə’cūr”, “icarəçi”, “muzdur” kimi terminlər işlədilirdi. Fars və ərəb dilləri vasitəsilə Türk dillərinə keçən bu söz, Azərbaycan dilinə də eyni məna yükü ilə daxil olub və artıq əsrlərdir işlək şəkildə istifadə olunur.
Tarixi Kontekstlərdə Muzdur Anlayışı
Tarixi baxımdan “muzdur” sözü Azərbaycanda və ümumilikdə Şərq cəmiyyətlərində kəndli və fəhlə təbəqəsinə aid olan insanları ifadə etmək üçün istifadə olunmuşdur. Feodal dövrdə kənd təsərrüfatında varlıların torpaqlarında işləyənlər, urbanizasiyanın yayılması ilə sənaye müəssisələrində çalışan fəhlələr bu kateqoriyaya aid edilirdi. Onlar gündəlik əmək müqabilində müəyyən miqdarda pul, ərzaq və ya yaşayış yeri əldə edirdilər.
Xüsusilə XX əsrin əvvəllərində, neft sənayesinin inkişaf etdiyi dövrdə Bakıda minlərlə müzdur çalışırdı. Onlar əsasən neft buruqlarında, zavodlarda, dəmir yollarında və limanlarda ağır əmək şəraitində işləyirdilər. Bu dövrdə “muzdur” sözü həm ədəbi əsərlərdə, həm də publisistikada “zəhmətkeş”, “istismar olunan”, “mübarizə aparmalı olan” sinfin simvolu kimi təqdim olunurdu.
Ədəbiyyat və Publisistikada Muzdur İmici
Azərbaycan ədəbiyyatında “muzdur” obrazı xüsusilə XX əsrin əvvəllərində Cəlil Məmmədquluzadə, Məmməd Səid Ordubadi kimi realist yazıçıların əsərlərində öz əksini tapmışdır. Bu obraz, sadəcə bir işçi deyil, həm də ictimai haqsızlığa məruz qalan, hüquqları tapdanan, amma həyatını davam etdirmək üçün mübarizə aparan bir sinfin nümayəndəsi kimi təqdim olunur.
Sosialist realizmi dövründə müzdur obrazı daha romantik, qəhrəmanlaşdırılmış formada təqdim edilirdi. Bu zaman “muzdur” artıq zəhmətkeş sovet vətəndaşı, istehsalat qəhrəmanı kimi ideallaşdırılmışdı. Bu isə terminə daha pozitiv semantik çalarlar qatırdı.
Muzdurla Fəhlə Arasındakı Fərq
Bir çox hallarda “müzdur” və “fəhlə” sözləri sinonim kimi işlədilsə də, bunlar arasında incə fərqlər var. “Fəhlə” daha ümumi anlayış olaraq hər cür fiziki işlə məşğul olan insanı əhatə edir. “Müzdur” isə daha çox maaş və ya gündəlik əmək haqqı müqabilində işləyən, yəni muzdla işləyən şəxs mənasındadır.
Məsələn, bir adam könüllü və ya ailə təsərrüfatında fiziki işlə məşğul olursa, ona fəhlə demək mümkündür, lakin müzdur demək düzgün olmaz. Müzdur anlayışı məhz iqtisadi münasibətin (muqabilində maaş ödənməsi) mövcudluğunu zəruri edir.
Müasir Cəmiyyətdə Muzdur Terminindən İstifadə
Müasir dövrdə “muzdur” sözü əvvəlki qədər geniş istifadə olunmur. Əvəzində “işçi”, “əməkdaş”, “əməkçi”, “personal” kimi daha neytral və ya rəsmi terminlər üstünlük təşkil edir. Bu da cəmiyyətin dilə yanaşmasında dəyişikliklərlə bağlıdır. “Müzdur” sözü bəzi hallarda ironik, hətta mənfi çalarlarla istifadə oluna bilər. Bəzi sosial şərhlərdə “müzdur təfəkkürü” kimi ifadələr bir fərdin azad düşüncədən uzaq, tabeliyə alışmış zehniyyətinə işarə edir.
Lakin peşəkar lüğətlərdə və rəsmi sənədlərdə bu söz hələ də qorunub saxlanılır və xüsusi kontekstdə istifadəsi məqsədəuyğundur.
Muzdurluq Fenomeni və Əmək Hüquqları
“Muzdurluq” anlayışı müasir əmək hüququnda da öz əksini tapır. Əmək Məcəlləsinə əsasən muzd qarşılığında işləyən şəxs ilə işəgötürən arasında bağlanmış müqavilə “əmək müqaviləsi” adlanır. Bu müqavilə müzdurun hüquqlarını və öhdəliklərini qorumağa yönəlib. Buraya minimum əməkhaqqı, iş saatları, sosial təminat, təhlükəsizlik, istirahət günləri və digər maddələr daxildir.
Əgər bu tənzimləmələr mövcud deyilsə və müzdur qeyri-rəsmi şəkildə işləyirsə, bu həm hüquqi, həm də sosial baxımdan istismar hesab olunur.
Beynəlxalq Kontekstdə “Muzdur” Anlayışı
Dünya dillərində “muzdur” anlayışına uyğun sözlər mövcuddur: İngiliscə “wage earner”, Fransızca “salarié”, Rusca “наёмный рабочий” və s. Bütün bu sözlər eyni anlayışı – əmək müqabilində çalışan şəxs mənasını verir. Beynəlxalq Əmək Təşkilatının (ILO) sənədlərində də bu kateqoriya üçün xüsusi status və hüquqi baza müəyyən edilib.
Muzdur sözü Azərbaycan dilində sadəcə bir peşə və ya fəaliyyət sahəsini deyil, eyni zamanda tarixi, ictimai və leksik proseslərin birləşdiyi çoxqatlı anlayışı ifadə edir. Bu söz keçmişdə cəmiyyətin sosial quruluşunu, iqtisadi münasibətlərini və mədəni münasibətlərini izah edən vacib açarlardan biri olmuşdur. Zaman keçdikcə sözün istifadəsi dəyişmiş, lakin onun daşıdığı simvolik və ictimai yüklər qorunub saxlanmışdır.
Bugünkü Azərbaycan cəmiyyətində müzdur anlayışının düzgün qavranılması həm əmək münasibətlərinin tənzimlənməsi, həm də sosial ədalət prinsiplərinin tətbiqi baxımından mühüm əhəmiyyətə malikdir. Bu söz həm tariximizin, həm də müasir həyatımızın bir hissəsidir.
Ən Çox Verilən Suallar
Müzdur muzd qarşılığında başqasına işləyən, fiziki və ya intellektual əmək müqabilində maaş alan şəxsə deyilir. Əmək müqaviləsi ilə işləyən insanlar bu kateqoriyaya aid edilə bilər.
Fəhlə ümumi olaraq fiziki iş görən şəxsə deyilir, müzdur isə konkret olaraq əmək haqqı müqabilində işləyən şəxsdir. Yəni hər müzdur fəhlə ola bilər, amma hər fəhlə mütləq müzdur deyil.
Müzdur sözü ərəb mənşəli olub ‘mə’cūr’ sözündən törəmişdir və ‘muqabilində maaş alan’ mənasını daşıyır. Bu söz fars və osmanlı dilləri vasitəsilə Azərbaycan dilinə keçmişdir.
Müasir dövrdə bu söz daha az istifadə olunur. Yerinə ‘işçi’, ‘əməkdaş’ kimi neytral terminlər istifadə edilir. Lakin hüquqi sənədlərdə və bəzi sosial diskurslarda hələ də işləkdir.
İşçi, əməkçi, maaşlı işçi, muzdla çalışan və zəhmətkeş sözləri müəyyən hallarda müzdur sözünün sinonimi kimi istifadə oluna bilər.
Müzdurlar əmək müqaviləsi ilə işlədikləri halda əmək məcəlləsi ilə qorunurlar. Bu müqavilə onların iş vaxtı, maaş, istirahət və sosial hüquqlarını tənzimləyir.
Əsasən deyil, amma bəzən kontekstdən asılı olaraq ironik və ya mənfi çalarda istifadə oluna bilər. Əsas məna isə neytraldır – muzdla işləyən şəxsi bildirir.
Xüsusilə XX əsrin əvvəllərində neft sənayesi ilə əlaqədar olaraq müzdur obrazı realist və sosial yönümlü əsərlərdə geniş şəkildə işlədilib.
Beynəlxalq hüquqda müzdur ‘wage earner’ və ya ’employee’ kimi tanınır və onların hüquqları Beynəlxalq Əmək Təşkilatının (ILO) sənədləri ilə qorunur.
Müzdurluq iqtisadi təminat yaratsa da, qeyri-rəsmi şəraitdə sosial istismara səbəb ola bilər. Bu baxımdan əmək hüquqları və sosial müdafiə sistemləri vacib rol oynayır.
