Azərbaycan unikal təbiəti, fərqli landşaftları, iqlim və biomüxtəlifliyi ilə seçilən bir ölkədir. Bu zənginlik nadir quş növlərinin burada məskunlaşması və yaşaması üçün əlverişli şərait yaradır. Qafqaz regionunun və Şərqi Avropanın kəsişməsində yerləşən ölkəmiz quşların miqrasiya yollarında da mühüm rol oynayır. Bu ərazilər həm köçəri, həm də daimi yaşayan quşların məskəni kimi əhəmiyyətlidir. Azərbaycanın müxtəlif regionlarında – dağlıq ərazilərdən düzənliklərə, meşə massivlərindən su hövzələrinə qədər – çoxsaylı quş növləri müşahidə olunur. Lakin bunlar arasında xüsusilə nadir və nəsli kəsilmək təhlükəsi altında olan növlər xüsusi elmi və ictimai diqqət tələb edir. Onların qorunması, biomüxtəlifliyin sabit saxlanması, ekosistemin tarazlığı və gələcək nəsillərə ötürülməsi hər bir Azərbaycan vətəndaşı üçün vacib məsələdir.
Azərbaycanda Quşlar: Biomüxtəliflik və Ekoloji Önəm
Azərbaycan coğrafi baxımdan çox müxtəlif təbii zonalara malikdir. Qafqazın cənub yamacları, Böyük və Kiçik Qafqaz dağları, Lənkəran ovalığı, Xəzər dənizi sahili, Kür-Araz ovalığı və Abşeron yarımadası müxtəlif növ quşlar üçün əlverişli məkan yaradır. Ölkənin ərazisində indiyədək 370-dən çox quş növü qeydə alınıb. Bunların arasında həm yerli, həm də miqrasiya edən, çoxalma və ya qışlama üçün ölkəmizə gələn nadir növlər də var. Azərbaycanda yaşayan quşların bir qismi Avropa və Asiya faunasının tipik nümayəndələridir, digərləri isə Qafqaza xas endemik növlərdir. Quşlar təbiətdə ekosistemin əsas elementlərindən biridir: onlar zərərvericilərin sayını tənzimləyir, bitkilərin tozlanmasında, toxumların yayılmasında, ekosistemin enerji dövriyyəsində mühüm rol oynayır. Xüsusilə nadir və nəsli kəsilməkdə olan quşların mühafizəsi biomüxtəlifliyin qorunmasının prioritet istiqamətidir.
Nəsli Kəsilməkdə Olan və Qorunan Nadir Quşlar
Azərbaycanda bir sıra nadir və nəsli kəsilməkdə olan quş növləri vardır ki, onların çoxu Azərbaycanın “Qırmızı Kitabı”na daxil edilmişdir. Beynəlxalq miqyasda da bu növlər IUCN və Bern konvensiyalarında “təhlükədə olan” və “qorunan” statusda göstərilir. Aşağıda ölkəmizdə yaşayan və xüsusi mühafizə statusuna malik ən məşhur nadir quşlar haqqında məlumat təqdim olunur:
Qafqaz Uları (Tetraogallus caucasicus)
Qafqaz dağlarının subalp zonalarında, əsasən Böyük Qafqazın yüksək dağlıq ərazilərində rast gəlinir. Fiziki cəhətdən möhkəm, ağ-qəhvəyi rəngli, böyük və güclü quşdur. Əsasən qayalı, çətin keçilən ərazilərdə yaşayır, illik həyat dövrü tamamilə dağlıq biomda keçir. Nəsli təhlükədədir və çoxalması ciddi nəzarət tələb edir.
Qafqaz Qaraquşu (Gypaetus barbatus)
Qafqazın ən nadir yırtıcı quşlarından biridir. “Bartqa” kimi də tanınır. Böyük qanad açıqlığı və xarakterik “qalstuklu” görünüşü ilə seçilir. Dağlıq ərazilərdə, xüsusən Quba, Qusar, Şahdağ və Naxçıvan bölgələrində müşahidə olunur. Ölü heyvanların qalıqları ilə qidalanır, təbiətdə “təmizləyici” rolu var. Nəsli ciddi təhlükə altındadır.
Qafqaz Kərkəsi (Gyps fulvus)
Bu iri yırtıcı quş əsasən Böyük Qafqaz dağlarının cənub yamaclarında, yüksək qayalıqlarda yaşayır. Əsasən carrion (ölü heyvan cəsədləri) ilə qidalanır. İqlim dəyişikliyi, ovçuluq və insan təsiri nəticəsində populyasiyası kəskin azalıb.
Cənub Palas Bayquşu (Bubo bubo)
Azərbaycanın dağlıq və meşəlik ərazilərində rast gəlinir. Bayquşlar arasında ən irilərdən biridir. Tünd rəngli, böyük başlı, iti gözlü və qulaq lələkli görünüşü var. Gecə aktivliyi, ovçuluq bacarığı və zəngin qida bazası ilə fərqlənir. Nəsli təhlükə altındadır və mühafizə olunur.
Şah Qartal (Aquila heliaca)
Dünyada nadir, Azərbaycanda isə çox az rast gəlinən yırtıcı quş növüdür. Əsasən açıq düzənliklərdə, geniş dağ ətəklərində məskunlaşır. Əsas qida mənbəyi kiçik məməlilər, quşlar və sürünənlərdir. Qanad açıqlığı 2,2 metrə çata bilər. Beynəlxalq səviyyədə “təhlükədə olan” statusa malikdir.
Ağqaşqa Leylək (Ciconia ciconia)
Azərbaycanda az sayda rast gəlinir, əsasən miqrasiya zamanı ölkə ərazisində müşahidə olunur. Ağımtıl bədəni və qara qanadları ilə seçilir. Leylək ailəsinin ən iri nümayəndələrindəndir, əsasən nəmli çəmənliklərdə və su hövzələrinin yaxınlığında olur. Nəsli kəsilməkdədir, xüsusi mühafizə rejimi mövcuddur.
Kiçik Qırmızı Qızılquş (Carpodacus erythrinus)
Azərbaycanda əsasən meşə və çay kənarlarında rast gəlinir. Parlaq qırmızı rəngi ilə seçilən, nisbətən nadir və yerli populyasiyası azalan quş növüdür. Təbiətdə azlığı və həssaslığı səbəbindən qorunur.
Azərbaycanın Qırmızı Kitabına Daxil Olan Digər Nadir Quşlar
Qafqaz bəzgəyi, göyərçin qartalı, göy kəklik, boz durna, sarı saxsağan, turac, boz qırğı, çöl quşu, göyərçin qarğa və b. növlər də “Qırmızı Kitab”da qeyd olunub. Onların yaşayış məkanları əsasən qorunan təbiət ərazilərində – Zaqatala, Qızılağac, Şirvan, Göygöl, Hirkan milli parklarında, eləcə də digər qoruqlarda və təbii ərazilərdədir. Bu ərazilərdə elmi monitorinqlər, populyasiya araşdırmaları və süni artırma proqramları həyata keçirilir.
Qorunma və Ekoloji Problemlər
Nadir quşların sayı əsasən antropogen təsirlər, qeyri-qanuni ovçuluq, yaşayış yerlərinin azalması, iqlim dəyişikliyi, kənd təsərrüfatı fəaliyyəti və meşələrin məhv edilməsi səbəbindən azalmaqdadır. Azərbaycanda dövlət səviyyəsində “Qırmızı Kitab”, müxtəlif milli parklar və qoruqlar vasitəsilə bu növlər qorunur, qeyri-qanuni ovçuluğa qarşı cəza tədbirləri gücləndirilir. Elmi-tədqiqat institutları, ekoloji QHT-lər və beynəlxalq təşkilatlar nadir quşların mühafizəsi, ekoloji maarifləndirmə və populyasiya monitorinqi işlərini aparır. Quş müşahidəsi (birdwatching) də ekoturizmin inkişafında əhəmiyyətli rol oynayır və bu, nadir növlərin qorunması üçün əlavə stimuldur.
Nadir Quşların Ekosistemdə Rolu və Elmi Əhəmiyyəti
Bu quş növləri təbiətdə trofik zəncirdə mühüm rol oynayır, zərərvericilərin məhvində, ölü heyvanların utilizasiyasında, biomüxtəlifliyin və ekoloji tarazlığın qorunmasında əvəzsizdirlər. Nadir quşlar həmçinin ölkənin elmi, təbiətşünaslıq və tədris bazasında, tədqiqatlarda və ekoturizmdə xüsusi yer tutur. Bu növlərin qorunması və artırılması Azərbaycanın beynəlxalq ekoloji öhdəliklərinin də vacib hissəsidir.
Ölkəmizdə yaşayan nadir quşlar təbiətimizin canlı xəzinəsi, milli sərvət və elmi dəyərdir. Onların mövcudluğu, ekosistemdəki rolu, təbiətin ümumi sabitliyi və gələcək nəsillərin biomüxtəliflikdən faydalanması üçün mühüm əhəmiyyət daşıyır. Azərbaycanda nadir quşların qorunması yalnız ekoloji deyil, həm də milli-mədəni məsələdir. Bu istiqamətdə dövlət və cəmiyyətin birgə səyləri, ekoloji maarifləndirmə, elmi tədqiqatlar, qanunvericilik və praktiki mühafizə tədbirləri davam etdirilməlidir. Hər bir vətəndaş təbiətin bu nadir incilərinin qorunmasına şəxsi töhfəsini verməli, ekoloji balansın pozulmamasına çalışmalıdır. Nadir quşların çoxalması və ölkəmizin biomüxtəlifliyinin zənginləşməsi gələcəyimizin təminatıdır.
Ən Çox Verilən Suallar
Azərbaycan ərazisində 370-dən çox quş növü qeydə alınıb, onların içərisində onlarla nadir və nəsli kəsilməkdə olan quş var.
Qafqaz ulusu, Qafqaz qaraquşu, şah qartal, ağqaşqa leylək, qafqaz kərkəsi, cənub palas bayquşu və bir sıra digər növlər Qırmızı Kitabda qeyd olunub.
Antropogen təsir, ovçuluq, yaşayış yerlərinin azalması, kənd təsərrüfatı fəaliyyəti və iqlim dəyişikliyi əsas təhlükələrdəndir.
Milli parklar, qoruqlar, elmi monitorinqlər, qanunvericilik tədbirləri və ictimai maarifləndirmə əsas mühafizə vasitələridir.
Qafqaz qaraquşu (Bartqa) və şah qartal ən nadir və nəsli təhlükədə olan yırtıcı quşlar sırasındadır.
IUCN, BirdLife International və digər beynəlxalq ekoloji təşkilatlar Azərbaycanda fəaliyyət göstərir.
Zərərvericilərin məhvində, ölü heyvanların utilizasiyasında, ekosistemin balansında və tozlanmada mühüm rol oynayırlar.
Quş müşahidəsi – quşların təbiətdə müşahidə və tədqiqidir, Azərbaycanda ekoturizmin inkişaf edən sahələrindən biridir.
Süni artırma proqramları, mühafizə tədbirləri və yaşayış yerlərinin bərpası vasitəsilə populyasiya artırılır.
Zaqatala, Qızılağac, Hirkan, Şirvan və Göygöl milli parklarında, yüksək dağlıq və meşə ərazilərində nadir quşlar müşahidə edilir.