Nanə cövhəri qədim dövrlərdən bəri xalq təbabətində, mətbəxdə və aromaterapiyada istifadə olunan qiymətli bitki ekstraktıdır. Nanə (Mentha piperita) yarpaqlarından xüsusi üsullarla əldə edilən bu maye həm təbii tərkibi, həm də çoxşaxəli faydaları ilə seçilir. İllər boyunca nanə cövhəri yalnız mətbəx ədviyyatı kimi deyil, həm də sağlamlıq problemlərinə qarşı təbii vasitə olaraq tanınıb. Tərkibindəki efir yağları, mentol və digər aktiv maddələr ona həm xoş ətir, həm də müalicəvi xüsusiyyətlər bəxş edir. Dünyanın bir çox ölkəsində nanə cövhəri soyuqdəymə, həzm problemləri, ağız qoxusu və stressin azaldılması üçün geniş istifadə olunur. Onun istehsalında xüsusi distillə və ya soyuq presləmə üsulları tətbiq edilir ki, bu da bitkinin bütün faydalı komponentlərini qoruyur. Nanə cövhəri həm daxili, həm də xarici tətbiq üçün uyğun olduğundan, kosmetologiya, farmakologiya və kulinariya sahələrində də dəyərli xammal hesab olunur. Son illərdə ekoloji təmiz və təbii məhsullara marağın artması nanə cövhərinə olan tələbatı daha da yüksəldib. Eyni zamanda, elmi araşdırmalar onun antibakterial və antiviral təsirlərini təsdiqləyir. Bu səbəbdən, nanə cövhəri həm sağlamlıq, həm də həyat keyfiyyətinin yüksəldilməsi baxımından diqqətəlayiq təbii məhsullardan biridir.
Nanə cövhərinin tarixi və mənşəyi
Nanə bitkisinin istifadəsi minilliklər öncəyə gedib çıxır. Qədim Misir, Yunanıstan və Roma mənbələrində nanənin tibb və qida sahələrində geniş istifadə edildiyi qeyd olunur. Nanə cövhərinin distillə yolu ilə əldə edilməsi isə əsasən orta əsrlərdə Şərq ölkələrində inkişaf edib. Ərəb və fars təbibləri nanənin təravətləndirici və sağaldıcı gücünü ilk olaraq sistemləşdirənlərdən olmuşdur.Nanə cövhərinin Azərbaycan mətbəx və təbabətində istifadəsi də qədim ənənələrə söykənir. Ənənəvi olaraq, yerli əhali nanə yarpaqlarını qurudub çay və dəmləmələrdə istifadə etsə də, cövhər formasında istifadəsi daha güclü təsir göstərib. Bu metod həm bitkinin qoxusunu, həm də aktiv maddələrini daha uzun müddət qorumağa imkan verib.
Nanə cövhərinin kimyəvi tərkibi
Nanə cövhəri zəngin kimyəvi tərkibə malikdir. Əsas komponentlərdən biri mentoldur ki, bu maddə ona həm təravətləndirici qoxu, həm də sakitləşdirici təsir verir. Bundan əlavə, menton, limonen, puleqon, cineol və digər efir yağları tərkibində mövcuddur. Bu maddələr nanə cövhərinə antiseptik, iltihab əleyhinə və spazmolitik xüsusiyyətlər bəxş edir.
Vitamin və minerallar baxımından da zəngin olan nanə cövhəri A, C vitamini, dəmir, maqnezium və kalsium ehtiva edir. Bu komponentlər həm immuniteti gücləndirir, həm də ümumi orqanizm funksiyalarını dəstəkləyir. Onun tərkibi həmçinin antioksidantlarla zəngindir ki, bu da hüceyrə səviyyəsində müdafiə mexanizmlərini gücləndirir.
Nanə cövhərinin sağlamlığa faydaları
Nanə cövhəri tənəffüs yolları xəstəliklərində effektiv vasitədir. Soyuqdəymə, qrip və boğaz ağrısı zamanı inhalyasiya və ya isti içkilərə əlavə edildikdə, nəfəs yollarını açır və öskürəyi yüngülləşdirir. Mentol tərkibi burun tutulmasının qarşısını almağa kömək edir.Həzm sistemi üçün də faydalıdır. Həzm pozğunluqları, qarın ağrısı, köp və spazm zamanı nanə cövhəri sakitləşdirici təsir göstərir. O, mədə-bağırsaq traktının hərəkətliliyini tənzimləyərək qida həzmini asanlaşdırır.
Nanə cövhərinin kosmetologiyada istifadəsi
Kosmetoloji məhsullarda nanə cövhəri xüsusilə dərini təravətləndirmək və təmizləmək üçün istifadə olunur. Onun antiseptik xüsusiyyəti dəridəki mikrobları azaldır, sızanaq və qara nöqtələrin yaranmasının qarşısını alır. Dərini yumşaldır və qızartını azaldır.Saç baxımında da geniş tətbiqi var. Nanə cövhəri baş dərisini stimullaşdırır, qan dövranını artırır və saçların daha sağlam böyüməsinə kömək edir. Həmçinin, kəpəyin azalmasına müsbət təsir göstərir.
Nanə cövhərinin aromaterapiyada rolu
Aromaterapiya sahəsində nanə cövhəri stressin və gərginliyin azaldılması üçün istifadə edilir. Mentol tərkibli ətiri beyində sakitləşdirici və diqqət toplayıcı təsir yaradır. İnhalyasiya və ya otaqda buxarlandırıcı vasitəsilə istifadəsi əhval-ruhiyyəni yüksəldir.Baş ağrılarında da effektivdir. Xüsusilə miqren zamanı gicgah nahiyəsinə az miqdarda nanə cövhərinin sürtülməsi ağrını yüngülləşdirə bilər. Bu, onun damar genişləndirici və qan dövranını artırıcı xüsusiyyətlərindən irəli gəlir.
Nanə cövhərinin istehsal üsulları
Nanə cövhəri əsasən iki üsulla hazırlanır: distillə və macerasiya. Distillə üsulu efir yağlarının və aktiv maddələrin maksimum qorunmasını təmin edir. Bu üsulda su buxarı vasitəsilə bitki yarpaqlarından yağ ayrılır.Macerasiya üsulunda isə nanə yarpaqları müəyyən müddət ərzində spirt və ya bitki yağı içində saxlanılır. Bu zaman bitkinin faydalı maddələri məhlula keçir. Hər iki üsulun nəticəsində yüksək keyfiyyətli nanə cövhəri əldə olunur.
Nanə cövhərinin düzgün saxlanılması
Nanə cövhərinin keyfiyyətini qorumaq üçün onu sərin, qaranlıq və hava keçirməyən şüşə qabda saxlamaq lazımdır. İşıq və istilik onun tərkibindəki efir yağlarının parçalanmasına səbəb ola bilər. Ən ideal temperatur 15–20°C arasıdır.Saxlanma müddəti adətən 1–2 il olsa da, düzgün şəraitdə daha uzun müddət effektivliyini qoruya bilər. İstifadədən əvvəl şüşəni yaxşıca çalxalamaq tövsiyə olunur.
Nanə cövhərinin əks göstərişləri
Nanə cövhəri təbii məhsul olsa da, bəzi hallarda istifadə olunmamalıdır. Hamilə və süd verən qadınlarda, 6 yaşdan kiçik uşaqlarda və allergiyası olan şəxslərdə ehtiyatla tətbiq edilməlidir. Yüksək dozada istifadəsi mədə-bağırsaq narahatlıqlarına və allergik reaksiyalara səbəb ola bilər.Xüsusilə mentolə qarşı həssaslığı olan insanlarda dəridə qızartı, qaşınma və ya tənəffüs çətinliyi yarana bilər. Bu səbəbdən, istifadədən əvvəl kiçik dəri testinin aparılması tövsiyə olunur.
Nanə cövhərinin iqtisadi və mədəni əhəmiyyəti
Nanə cövhəri dünya miqyasında həm tibbi, həm kosmetik, həm də qida sənayesində mühüm xammal hesab olunur. Onun istehsalı kənd təsərrüfatı üçün gəlirli sahələrdən biridir. Azərbaycan da daxil olmaqla bir çox ölkədə nanə əkinçiliyi və cövhər istehsalı inkişaf edir.Mədəni baxımdan isə nanə cövhəri bir çox xalqların mətbəxində, xüsusilə desert və içkilərdə özünəməxsus yer tutur. Onun ətri və dadı milli kulinariya irsinin ayrılmaz hissəsidir.
Nanə cövhəri həm qədim ənənələr, həm də müasir elmi yanaşmalar baxımından dəyərli bir təbii məhsuldur. Onun zəngin kimyəvi tərkibi və çoxşaxəli istifadəsi onu tibbdən kosmetologiyaya qədər bir çox sahədə əvəzolunmaz edir. Tənəffüs problemlərindən həzm sisteminə, dəridən saç sağlamlığına qədər geniş faydaları mövcuddur. Dünyada artan təbii məhsul tələbatı fonunda nanə cövhəri həm yerli, həm də beynəlxalq bazarda öz mövqeyini möhkəmləndirir. Onun istehsalı və istifadəsi ekoloji cəhətdən də davamlıdır. Yalnız bəzi hallarda əks göstərişlərə diqqət etmək kifayətdir ki, istifadəsi təhlükəsiz və effektiv olsun. Nanə cövhəri həm sağlamlıq, həm də həyat keyfiyyətinin artırılması baxımından gələcəkdə də əhəmiyyətini qoruyacaq.
Ən Çox Verilən Suallar
Nanə cövhəri Mentha piperita bitkisinin yarpaqlarından distillə və ya macerasiya yolu ilə əldə edilən təbii ekstraktdır. Tərkibində mentol, menton, limonen, cineol və digər efir yağları mövcuddur. Bu maddələr ona həm təravətləndirici, həm də müalicəvi təsir bəxş edir.
Nanə cövhəri tənəffüs yollarını açmaq, soyuqdəymə əlamətlərini yüngülləşdirmək, həzmi yaxşılaşdırmaq, baş ağrılarını azaltmaq, dərini təmizləmək və saç sağlamlığını dəstəkləmək üçün istifadə olunur. Aromaterapiyada stressin azaldılmasında da mühüm rol oynayır.
Tərkibində əsasən mentol, menton, limonen, puleqon, cineol, A və C vitaminləri, dəmir, maqnezium və kalsium mövcuddur. Bu maddələr həm antibakterial, həm antiviral, həm də iltihab əleyhinə təsir göstərir.
Mentol tərkibi burun tutulmasını aradan qaldırır, öskürəyi azaldır və boğazı sakitləşdirir. İsti içkilərə bir neçə damla əlavə olunaraq və ya buxar inhalyasiyası şəklində istifadə edilə bilər.
Nanə cövhəri dərini təmizləmək, sızanaqları azaltmaq, dərini təravətləndirmək və məsamələri sıxlaşdırmaq üçün kosmetik məhsullara əlavə olunur. Saç baxımında isə baş dərisini stimullaşdırır və kəpəyin azalmasına kömək edir.
Aromaterapiyada nanə cövhəri stressi azaltmaq, yuxu keyfiyyətini yaxşılaşdırmaq və diqqəti toplamaq üçün istifadə olunur. Mentollu ətri sinir sistemini sakitləşdirir və əhval-ruhiyyəni yüksəldir.
Nanə cövhəri iki əsas üsulla əldə edilir: distillə və macerasiya. Distillə üsulu su buxarı ilə efir yağlarının ayrılmasını təmin edir, macerasiya üsulunda isə yarpaqlar spirt və ya bitki yağı içində saxlanılır.
Nanə cövhəri sərin, qaranlıq və hava keçirməyən şüşə qabda saxlanmalıdır. İşıq və yüksək temperatur onun keyfiyyətinə mənfi təsir göstərir. Ən ideal temperatur 15–20°C arasıdır.
Bəli, bəzi hallarda istifadəsi məhdudlaşdırılmalıdır. Hamilə və süd verən qadınlarda, 6 yaşdan kiçik uşaqlarda və mentola qarşı allergiyası olan şəxslərdə istifadə tövsiyə edilmir.
Nanə cövhəri tibbi, kosmetik və qida sənayesində geniş istifadə olunur. Onun istehsalı kənd təsərrüfatı üçün gəlirli sahədir və yerli bazarda, həmçinin ixracat potensialında yüksək tələbat görür.
