Tarix boyu öz bənzərsiz yaradıcılığı, poetik dərinliyi və fəlsəfi baxışları ilə Azərbaycan ədəbi düşüncəsinə və ümumilikdə Şərq poeziyasına mühüm təsir göstərmiş Nizami Gəncəvi, nəinki milli, həm də dünya miqyaslı söz ustadlarından biri kimi yaddaşlarda qalır. Onun poetik irsi, insanın daxili aləminə, cəmiyyətə və kainatdakı bəşəri həqiqətlərə yeni bir baxış formalaşdırıb. Nizaminin adı təkcə Gəncə şəhəri ilə deyil, bütövlükdə Azərbaycan mədəniyyəti, mənəvi dünyası və ədəbiyyat tarixinin simvoluna çevrilib. Onun əsərləri zaman-zaman müxtəlif dillərə tərcümə olunaraq, bəşəriyyətin ən qiymətli irsi arasında layiqli yerini alıb.
Azərbaycan ədəbiyyatının ən parlaq simalarından olan Nizami Gəncəvinin yaradıcılığı bir çox səciyyəvi xüsusiyyətlərlə zəngindir. O, yaşadığı dövrün sosial, siyasi, elmi və mədəni proseslərinə dərindən bələd olub, həmin reallıqları əsərlərində əks etdirməyi bacarıb. Şairin dünyagörüşündə tolerantlıq, ədalət, sevgi və mənəvi kamillik ön planda dayanırdı. Nizaminin fikrincə, insan həyatının mahiyyəti kamillik və xeyirxahlıq yolunda dayanmadan çalışmaqdadır. Onun yaradıcılığında poetik dilin zənginliyi, bədii təsvirlərin incəliyi və dərin fəlsəfi fikirlər oxucunu daim düşündürür.
Nizami Gəncəvinin Həyatı: Tarixi Faktlar və Gəncə Şəhərinin Rolu
Nizami Gəncəvinin doğum tarixi ilə bağlı müxtəlif rəqəmlər göstərilsə də, ümumi qənaətə görə o, 1141-ci ildə Gəncə şəhərində dünyaya gəlib. Ailəsi elmə, sənətə və mənəviyyata böyük önəm verən bir nəsildən idi. Atası Yusif, dövrünün tanınmış alimlərindən və ziyalılarından biri kimi yadda qalıb. Nizaminin təhsili və dünyagörüşü, ailəsinin verdiyi tərbiyə və mühitlə sıx bağlı idi. Onun ətrafında müxtəlif dilləri bilən, elmi biliklərə sahib insanlar çox olurdu.
Gəncə şəhəri XII əsrdə Qafqazın ən iri mədəni və iqtisadi mərkəzlərindən biri hesab olunurdu. Burada mədrəsələr, kitabxanalar, elmi dairələr və sənət ocaqları fəaliyyət göstərirdi. Nizaminin uşaqlıq və gənclik illəri məhz bu zəngin mühitdə keçib. O, müxtəlif elmləri öyrənib, ərəb, fars və qədim yunan ədəbiyyatı ilə tanış olub. Bu zəngin mühit onun dünya görüşünün, poetik təfəkkürünün və ədəbi istiqamətinin formalaşmasına mühüm təsir göstərib. Həyatı boyu səyahətlərə çıxmayan şair, Gəncədən kənara çıxmasa da, bəşəri düşüncələri və poetik baxışları ilə dünya miqyasında məşhurlaşıb.
Yaradıcılıq Dünyası: “Xəmsə” və Onun Ədəbiyyatdakı Yeri
Nizami Gəncəvi, ədəbiyyatda ən çox “Xəmsə” adlı beşliyilə tanınır. “Xəmsə” — beş poemadan ibarət bədii silsilədir. Bu əsərlər nəinki Azərbaycan, eləcə də Şərq poeziyasının ən gözəl inciləridir. Hər bir poema özündə fəlsəfi dərinlik, yüksək poetik məharət və bəşəri problemlərin bədii həllini ehtiva edir.
| Poemanın Adı | Yazılma İli | Əsas Mövzusu |
|---|---|---|
| Sirlər Xəzinəsi | 1163 | Əxlaq, insan və cəmiyyət |
| Xosrov və Şirin | 1178–1179 | Sevgi, hakimiyyət, sədaqət |
| Leyli və Məcnun | 1192 | Məhəbbət, insanın ruhi aləmi |
| Yeddi Gözəl | 1196–1197 | Gözəllik, harmonya, həyat |
| İsgəndərnamə | 1197–1203 | Hökmdarlıq, insan və qüdrət |
“Xəmsə” poemaları yalnız romantik hekayələrlə kifayətlənmir. Hər birində insanın daxili və xarici aləmi, həyatın mənası, ictimai münasibətlər və bəşəri problemlər dərin bədii-fəlsəfi təhlil edilir. Məsələn, “Sirlər Xəzinəsi”ndə insan əxlaqı və Allahla münasibətlər, “Xosrov və Şirin”də sadiqlik və dövlət idarəçiliyi, “Leyli və Məcnun”da məhəbbətin insan ruhuna təsiri, “Yeddi Gözəl”də gözəlliyin və harmoniyanın rolu, “İsgəndərnamə”də isə qüdrət və insan iradəsi xüsusi yer tutur.
“Sirlər Xəzinəsi”ndə Həyat və Dəyərlərin Fəlsəfi İncəliyi
“Sirlər Xəzinəsi” Nizaminin ilk böyük poeması olmaqla, onun poetik baxışlarının əsaslarını özündə cəmləşdirir. Bu əsər yalnız lirika deyil, həm də dərin fəlsəfi və əxlaqi məzmun daşıyır. Poemada insanın varlığı, kamillik yolunda qarşılaşdığı çətinliklər, Allah və insan münasibətləri, həyatın mənası barədə düşüncələr əsas xətti təşkil edir. Nizami burada həm öz dövrünün, həm də bütün zamanların bəşəri problemlərinə bədii prizmadan yanaşır.
Əsərin hissələrə bölünməsi və hər bir hissədə ayrı-ayrı sosial, psixoloji və əxlaqi məsələlərə toxunması, onu Azərbaycan ədəbi-fəlsəfi irsinin incisinə çevirib. Hər bir hekayə və obraz həyatın müxtəlif tərəflərini simvolizə edir. Şair insanın kamillik yolunda qarşılaşdığı sınaqlardan, əxlaqi dilemma və mənəvi seçkilərdən söz açır. Bu da poemada həm ictimai, həm də fərdi yanaşmanın harmoniyasını təmin edir.
Nizami və Qadın Obrazları: “Xosrov və Şirin” və “Yeddi Gözəl”
Nizaminin yaradıcılığında qadın obrazları xüsusi yer tutur. “Xosrov və Şirin” poemasında Şirin obrazı sadəcə bir məhəbbət qəhrəmanı deyil, həm də güclü, müstəqil və ağıllı qadın simvoludur. Şirin müstəqil qərar verə bilən, yüksək mənəviyyata sahib qadındır və bu obraz Nizami poeziyasının qadına münasibətini əks etdirir. Eyni zamanda, Nizaminin “Yeddi Gözəl” poemasında hər bir qadın obrazı fərqli millətlərin və mədəniyyətlərin rəmzi kimi təsvir olunur. Bu əsərdə gözəllik təkcə fiziki xüsusiyyət kimi deyil, həm də mənəvi və intellektual keyfiyyət kimi təqdim edilir. Nizaminin qadına və qadın obrazına bu yanaşması, o dövr üçün olduqca qabaqcıl və modern idi.
“Leyli və Məcnun”: Qeyri-adi Sevgilərin Simvolu
“Leyli və Məcnun” poemasının məğzi insan məhəbbətinin ucalığı, qurbanı və saf sevgi uğrunda fədakarlığıdır. Əsərdə Leyli və Məcnunun faciəvi sevgisi yalnız fərdi hisslər deyil, bəşəri anlamda məhəbbətin, insanın daxilindəki və xaricindəki əngəllərə qarşı apardığı mübarizənin poetik simvoludur. Nizami bu əsərdə insan ruhunun dərinliklərinə enərək, sevginin insan həyatında necə dəyişikliklər etdiyini, ruhi yüksəliş və enişləri bədii təsvirlərlə izah edib. Əsər həmçinin orta əsrlər Şərq cəmiyyətində ailə, adət-ənənələr və sosial çərçivələrin fərdi azadlığa və insani dəyərlərə təsirini də tənqid edir.
“İsgəndərnamə”: Hökmdarlıq, Ədalət və Zəka
Nizaminin ən genişhəcmli poeması olan “İsgəndərnamə” iki hissədən – “Şərəfnamə” və “İqbalnamə”dən ibarətdir. Burada Makedoniyalı İsgəndərin obrazı vasitəsilə dövlət idarəçiliyi, liderlik, ədalət və insan iradəsi mövzuları poetik və fəlsəfi aspektdə işıqlandırılır. Poemada hökmdarın əsas vəzifəsinin xalqına xidmət, ədalətli və mərhəmətli olması fikri ön plana çəkilir. Nizami burada elmin, biliyin, zəkânın insanın və cəmiyyətin inkişafındakı rolunu da yüksək qiymətləndirir.
Əsərdə yalnız siyasi hakimiyyətin deyil, həm də mənəvi dəyərlərin, biliyin və ədalətin əsl hökmranlıq amili olduğu düşüncəsi irəli sürülür. Nizaminin dövrü üçün bu yanaşma olduqca orijinal və bənzərsiz idi, çünki o, hökmdarların yalnız güc və silahla deyil, ədalət, ağıl və mərhəmət yolu ilə dövlət idarə etməli olduğunu vurğulayırdı.
Dil və Üslub: Nizaminin Poeziya Dilinin Unikallığı
Nizaminin poetik dili həm zəngin, həm də çoxqatlıdır. O, fars dilində yazsa da, Azərbaycan xalq ədəbiyyatının süjetlərini, folklor motivlərini və milli koloritini əsərlərində böyük ustalıqla istifadə edib. Nizaminin dili obrazlarla zəngindir; bədii təsvirlər, metaforalar, təşbehlər və müxtəlif bədii vasitələr onun şeirinin əsasını təşkil edir. Hər bir misra dərin məna daşıyır, oxucunu düşünməyə vadar edir. Nizaminin poetik üslubu təkcə Şərq ədəbiyyatına deyil, Qərb ədəbiyyatına da təsir göstərib. Onun yaradıcılığı dünya poeziyasının zirvələrindən sayılır.
Poetika baxımından Nizaminin əsərlərində hər bir hissə, hekayə və obraz ayrıca simvolizm və fəlsəfi məna ilə yüklənib. Şair, bəzən bir obrazın taleyini hissələrə bölərək, onun inkişaf dinamikasını və məntiqi ardıcıllığını bədii şəkildə təqdim edir. Bu yanaşma Azərbaycan və ümumilikdə Şərq poeziyasının inkişafında inqilabi rol oynayıb.
Nizaminin Elmi və Fəlsəfi İrsinə Müasir Baxış
Nizami yalnız şair deyil, həm də böyük bir filosof və alim kimi tanınıb. Onun əsərlərində elmi biliklər, fəlsəfi ideyalar və sosial-psixoloji müşahidələr bədii dillə ustalıqla ifadə olunub. Nizami, dövrünün astronomiya, riyaziyyat, tibb və digər elmlərini dərindən bilib, bu bilikləri poetik dilə çevirərək oxucuya çatdırıb. Xüsusilə, “İsgəndərnamə”də elmin və filosofların rolu, elmin inkişafı, təbiət qanunları və insan idrakının sərhədləri haqqında dərin düşüncələr yer alır.
Nizami insanın bilik və elmlə kamilləşəcəyini, elmin insan və cəmiyyət üçün ən vacib amil olduğunu vurğulayırdı. Onun poetik irsi bu gün də Azərbaycan cəmiyyətində və bütövlükdə dünyada elm, maarifçilik və humanizm ideallarının təbliği baxımından aktualdır.
Nizaminin İrsi və Azərbaycan Kimliyində Yeri
Nizami Gəncəvinin əsərləri əsrlər boyu yalnız ədəbi baxımdan deyil, həm də milli-mənəvi dəyərlər sisteminin formalaşmasında, Azərbaycan xalqının özünüdərk prosesində böyük rol oynayıb. Onun irsi, millilik və bəşərilik meyarlarının ən yüksək təzahürüdür. Azərbaycanda Nizami adına müxtəlif mədəniyyət və elm ocaqları, parklar, heykəllər, institutlar fəaliyyət göstərir. Hər il müxtəlif beynəlxalq tədbirlər, konfranslar və festivallar Nizaminin adını daşıyır.
Azərbaycan ədəbiyyatında Nizaminin açdığı bədii istiqamət və estetik meyarlar sonrakı şair və yazıçıların yaradıcılığında davam etdirilib. Onun əsərləri dünya ədəbiyyatında da xüsusi yer tutur və müxtəlif dillərə tərcümə olunub. Nizaminin insan və cəmiyyət haqqında fəlsəfi baxışları, ədalət və humanizm prinsipləri bu gün də Azərbaycan kimliyinin formalaşmasında aktual olaraq qalır.
Nizami Gəncəvi Şərq və Azərbaycan ədəbiyyatının parlaq siması, dünya poeziyasının incilərindən biri kimi, bəşər mədəniyyəti və mənəviyyat xəzinəsinin ən qiymətli miraslarından hesab olunur. Onun poetik irsi, fəlsəfi baxışları və bədii yenilikləri, keçmişdən bu günə qədər aktualdır. Nizaminin əsərləri hər nəslə, hər cəmiyyətə yeni bir dünyagörüşü, mənəvi dəyərlər və bədii zövq aşılayır. Şairin insanpərvərliyi, haqq və ədalətə sədaqəti, elm və bilik sevgisi, ən əsası isə bəşəri ideallara sadiqliyi, onu bənzərsiz edən əsas cəhətlərdəndir.
Azərbaycan xalqı Nizami Gəncəvinin adını daim uca tutmuş, onun irsini qoruyub saxlamış və gələcək nəsillərə ötürməkdə davam edir. Nizaminin poeziyasındakı humanizm, tolerantlıq, sədaqət, sevgi və mərhəmət prinsipləri cəmiyyətin inkişafında daim yol göstərən bir mayak rolunu oynayır. Onun adı və yaradıcılığı Azərbaycan mədəniyyətinin sarsılmaz təməlidir.
Ən Çox Verilən Suallar
Nizami Gəncəvinin əsl adı İlyas Yusif oğlu Nizamidir. O, XII əsrdə Gəncə şəhərində dünyaya gəlmişdir.
Nizami Gəncəvi ərəb, fars, türk və yunan dillərini bilirdi. Onun əsərləri fars dilində yazılsa da, Azərbaycan xalq ədəbiyyatının motivləri əsərlərində geniş yer alıb.
O, əsasən məsnəvi janrında yazıb. Onun poemaları epik və fəlsəfi məzmunlu olub, həm də romantik və bədii xarakter daşıyır.
‘Xəmsə’ Nizami Gəncəvinin beş əsas poemasının ümumi adıdır. Buraya ‘Sirlər Xəzinəsi’, ‘Xosrov və Şirin’, ‘Leyli və Məcnun’, ‘Yeddi Gözəl’ və ‘İsgəndərnamə’ daxil olur.
Nizami qadın obrazlarını güclü, ağıllı və iradəli şəkildə təsvir etmişdir. Şirin və Bahar obrazları buna nümunədir. Bu, onun dövrünə görə çox qabaqcıl bir baxış idi.
O, astronomiya, riyaziyyat, tibb, fəlsəfə, tarix və musiqi sahələrinə dərindən bələd idi və bu elmləri əsərlərində ustalıqla istifadə edib.
Nizami Gəncəvi ‘İsgəndərnamə’ əsərində Makedoniyalı İsgəndərin obrazını yaradaraq, onun vasitəsilə hökmdarlıq, ədalət və bilik mövzularına toxunur.
Ədalət, sevgi, insan kamilliyi, mərhəmət, elm və zəkaya sədaqət Nizami əsərlərinin əsas ideyalarıdır.
Çünki onun əsərlərindəki mövzular – ədalət, sevgi, insanlıq, elm – bəşəri dəyərlərdir və zamanla dəyişməz. Onun fəlsəfəsi hər dövr üçün aktualdır.
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası yanında Nizami Gəncəvi adına institut, Nizami Gəncəvi Beynəlxalq Mərkəzi, eyni zamanda mütəmadi keçirilən beynəlxalq simpoziumlar və konfranslar onun irsini yaşadır.
