Nüvə silahları müasir dövrün ən güclü və təhlükəli hərbi vasitələrindən biridir. Onların yaranması və inkişafı insanlıq tarixində yeni mərhələ sayılır. Nüvə silahlarının gücü və təsiri planetimizin siyasi, hərbi və iqtisadi vəziyyətini ciddi şəkildə təsir edir. Bu silahlar həm qorxu amili, həm də geosiyasi nüfuz mənbəyi kimi istifadə olunur. Nüvə silahına sahib ölkələrin sayı isə beynəlxalq təhlükəsizlik və sülh məsələlərində mühüm rol oynayır.
Nüvə silahı nədir?
Nüvə silahı — atom nüvəsinin parçalanması (fissiya) və ya birləşməsi (fyuziya) nəticəsində çox böyük enerji sərbəst buraxan partlayıcı hərbi silahdır. Ənənəvi partlayıcı maddələrdən fərqli olaraq, nüvə silahlarının təsiri yalnız partlayış gücü ilə məhdudlaşmır; eyni zamanda istilik dalğası, radiasiya və elektromaqnit impulsu kimi əlavə dağıdıcı təsirlər yaradır. Bu səbəbdən nüvə silahları həm texniki cəhətdən, həm də nəticələri baxımından insanlığın yaratdığı ən təhlükəli və dağıdıcı silah növü hesab edilir.
Nüvə silahlarının əsas iş prinsipi atom nüvəsinin daxilində olan enerjinin ani şəkildə sərbəst buraxılmasıdır. Burada iki əsas reaksiya növündən istifadə olunur:
- Parçalanma (fissiya) silahları:
Bu silahların iş prinsipi ağır atom nüvələrinin — əsasən uraniyum-235 və ya plutonium-239 izotoplarının — parçalanmasına əsaslanır. Parçalanma prosesi nəticəsində bir neçə kiçik atom nüvəsi, sərbəst neytronlar və böyük miqdarda enerji yaranır. Hər bir parçalanma zamanı yaranan neytronlar yeni atom nüvələrinin parçalanmasına səbəb olur və zəncirvari reaksiya baş verir. Məhz bu zəncirvari reaksiya silahın partlayış gücünü minlərlə və milyonlarla ton trotil ekvivalentində artırır. Atom bombaları, yəni 1945-ci ildə Hirosima və Naqasakiyə atılan bombalar məhz bu texnologiya ilə hazırlanmışdı. - Termonüvə (hidrogen, fyuziya) silahları:
Bu tip silahlar daha mürəkkəb quruluşa malikdir və daha böyük dağıdıcı gücə sahibdir. Burada əvvəlcə kiçik bir fissiya partlayışı (atom bombası) baş verir və bu partlayış hidrogen izotoplarının — deuterium və tritium — birləşməsi üçün lazımi temperatur və təzyiq yaradır. Hidrogen nüvələrinin birləşməsi (fyuziya) zamanı isə yeni atom nüvələri və daha böyük miqdarda enerji yaranır. Termonüvə silahları “hidrogen bombası” və ya “su bombası” kimi də tanınır. Bu bombaların partlayış gücü yüz minlərlə və ya milyonlarla ton trotil ekvivalentinə bərabər ola bilər və bir şəhəri, hətta daha geniş əraziləri tamamilə məhv edə bilər.
Hər iki növ nüvə silahının partlayışı zamanı aşağıdakı ziyanverici təsirlər meydana çıxır:
- Zərbə dalğası: Güclü hava dalğası binaları, infrastruktur obyektlərini və canlıları məhv edir.
- İstilik (termal) şüalanma: Ani və son dərəcə güclü istilik nəticəsində yüzlərlə metr radiusda hər şey yanıb kül olur, dəri yanığı və digər ağır zədələnmələr baş verir.
- İonlaşdırıcı radiasiya: Nüvə partlayışı zamanı yaranan radiasiya insanların, heyvanların və bitkilərin hüceyrə quruluşuna təsir edir, ölümcül şüalanma, xərçəng, genetik dəyişikliklər və bir çox digər ciddi fəsadlara səbəb olur.
- Radioaktiv çirklənmə: Partlayışdan sonra yaranan radioaktiv maddələr havada, torpaqda və suda uzun müddət qalır və insanların həyatına, ətraf mühitə on illərlə zərər vurur.
- Elektromaqnit impulsu (EMP): Bəzi nüvə partlayışları güclü elektromaqnit impulsu yaradaraq elektron cihazları və elektrik şəbəkələrini sıradan çıxarır.
Nüvə silahlarının bu dağıdıcı təsirləri səbəbindən onların istifadəsi beynəlxalq hüquq, etik və humanitar baxımdan böyük narahatlıq yaradır. Əgər belə bir silah münaqişədə tətbiq olunsa, təkcə dərhal baş verən ölüm və dağıntı deyil, həm də uzun illər davam edən ekoloji və genetik fəsadlar qaçılmaz olacaq.
Nüvə silahının tarixi və inkişafı
20-ci əsrin əvvəllərində atomun daxili strukturunun öyrənilməsi nüvə enerjisinin kəşfinə gətirib çıxardı. 1938-ci ildə nüvə parçalanması təsbit edildi və bu kəşfdən sonra ikinci dünya müharibəsi dövründə nüvə silahının yaradılması istiqamətində böyük işlər aparıldı.
1945-ci ildə ABŞ tərəfindən Hirosima və Naqasaki şəhərlərinə atılan nüvə bombaları II Dünya Müharibəsinin sonunu sürətləndirdi və nüvə silahının dünya hərbi strategiyalarında yerini müəyyənləşdirdi. Bundan sonra SSRİ və digər ölkələr də nüvə proqramlarına start verdi.
Nüvə silahına sahib olan ölkələr
Rəsmi nüvə dövlətləri (BMT Təhlükəsizlik Şurasının daimi üzvləri)
- ABŞ
- Rusiya (SSRİ varisi)
- Böyük Britaniya
- Fransa
- Çin
Bu ölkələr 1968-ci ildə qəbul edilmiş Nüvə Silahlarının Yayılmasının Qarşısının Alınması Müqaviləsinin (NPT) rəsmi nüvə dövlətləri kimi tanınan üzvləridir.
Digər nüvə silahına sahib ölkələr
- Hindistan
- Pakistan
- Şimali Koreya
- İsrail (rəsmi açıqlama verməsə də, nüvə silahına sahib olduğu geniş yayılmışdır)
Nüvə silahı proqramları və beynəlxalq narahatlıqlar
- İran — nüvə proqramı ilə bağlı beynəlxalq müzakirələr mövcuddur.
- Cənubi Afrika Respublikası — əvvəllər arsenalı ləğv etmişdir.
- Digər ölkələr — nüvə texnologiyası ilə bağlı araşdırmalar aparırlar, lakin arsenalları yoxdur.
Nüvə silahının beynəlxalq təhlükəsizlikdə rolu
Nüvə silahı ölkələrə:
- Qorxu və müdafiə gücü verir — nüvə arsenalı olan ölkələr hücuma qarşı ciddi qorunma təmin edir.
- Geosiyasi nüfuz yaradır — nüvə silahına sahib olmaq beynəlxalq səviyyədə üstünlük təmin edir.
- Hərbi balansı qoruyur — nüvə arsenalı ölkələr arasında güc balansını saxlayır.
Ancaq nüvə silahının istifadəsi qlobal təhlükəyə, insanlıq faciəsinə və ətraf mühitin məhvinə səbəb ola bilər.
Beynəlxalq müqavilələr və nəzarət mexanizmləri
- Nüvə Silahlarının Yayılmasının Qarşısının Alınması Müqaviləsi (NPT): nüvə silahının yayılmasını məhdudlaşdırır və nüvə silahına sahib dövlətləri arsenalını azaltmağa çağırır.
- START, New START: ABŞ və Rusiya arasında nüvə silahlarının azaldılması üçün razılaşmalar.
- Nüvə Sınaqlarının Qadağan Edilməsi Müqaviləsi: nüvə sınaqlarını qadağan edir.
- Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyi (IAEA): nüvə texnologiyalarının sülh məqsədli istifadəsini nəzarətdə saxlayır.
Nüvə silahlarının yaratdığı təhlükələr
- Qlobal nüvə müharibəsi riski
- İnsan və ekoloji fəlakətlər
- Nüvə terrorizmi riski
Bunlar bütün dünya üçün ciddi problemlərdir və beynəlxalq əməkdaşlıq tələb edir.
Nüvə silahları bəşəriyyət üçün həm qorxu, həm də güc simvoludur. Onların mövcudluğu dünya siyasətinə ciddi təsir edir və nüvə silahına sahib ölkələr dünya səhnəsində xüsusi statusa malikdir. Beynəlxalq müqavilələr və nəzarət mexanizmləri nüvə silahlarının yayılmasının qarşısını almaq və təhlükəsizliyi təmin etmək üçün vacibdir. Bununla belə, nüvə silahlarının təhdidi hələ də aradan qalxmayıb və insanlıq üçün böyük çağırışdır.
Ən çox verilən suallar
Nüvə silahı — atom nüvəsinin parçalanması (fissiya) və ya birləşməsi (fyuziya) nəticəsində yaranan partlayıcı silahdır. Bu silahların iş prinsipi nüvə reaksiyası zamanı böyük miqdarda enerji sərbəst buraxılmasına əsaslanır. Çox kiçik miqdarda maddənin parçalanması və ya birləşməsi zamanı milyonlarla ton partlayıcı maddənin verdiyi enerjidən də artıq enerji alınır. Bu, silahı inanılmaz dərəcədə dağıdıcı və ölümcül edir.
Hazırda dünyada 9 ölkənin rəsmi və ya qeyri-rəsmi olaraq nüvə silahına sahib olduğu qəbul edilir: ABŞ, Rusiya, Böyük Britaniya, Fransa, Çin, Hindistan, Pakistan, Şimali Koreya və İsrail (rəsmi təsdiqlənməsə də, geniş qəbul edilir).
Nüvə silahı ilk dəfə 1945-ci ildə ABŞ tərəfindən Yaponiyanın Hirosima (6 avqust) və Naqasaki (9 avqust) şəhərlərinə atılıb. Bu partlayışlar nəticəsində on minlərlə insan bir anda həyatını itirdi, minlərlə insan isə sonradan radiasiyanın təsirindən əziyyət çəkdi.
Nüvə silahı olan ölkələr beynəlxalq münasibətlərdə xüsusi nüfuza sahib olur. Bu silahlar qorxuducu amil kimi istifadə edilir və dövlətlərə təhlükəsizlik, deterrent (qoruyucu) və siyasi üstünlük verir. Eyni zamanda, nüvə silahı olan ölkələr arasında hərbi balans və sabitlik təmin edilir.
Ən əsas müqavilə — Nüvə Silahlarının Yayılmasının Qarşısının Alınması Müqaviləsidir (NPT). Bundan əlavə, START, New START, Nüvə Sınaqlarının Qadağan Edilməsi Müqaviləsi, və müxtəlif regional razılaşmalar da mövcuddur. Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyi (IAEA) isə nüvə texnologiyalarının sülh məqsədləri üçün istifadəsinə nəzarət edir.
İsrail rəsmi şəkildə nüvə silahına sahib olduğunu nə təsdiq, nə də təkzib edir. Lakin beynəlxalq ekspertlərin və məlumatların əksəriyyətinə görə, İsrailin 80-200 ədəd arası nüvə başlığı olduğu ehtimal edilir.
Nüvə silahının tətbiqi bir şəhəri və ya regionu tamamilə məhv edə, milyonlarla insanı öldürə və uzunmüddətli radiasiya fəsadları yarada bilər. Qlobal miqyasda istifadəsi isə bəşəriyyət üçün fəlakətli nəticələr verə bilər: “Nüvə Qışı” və digər ekoloji, humanitar fəsadlar ortaya çıxar.
Şimali Koreya nüvə silahı sınaqları aparıb və arsenalı olduğunu bəyan edib. İran nüvə proqramını sülh məqsədli kimi göstərir, amma beynəlxalq narahatlıqlar davam edir. Digər bəzi ölkələr də zaman-zaman nüvə silahı əldə etmək üçün proqramlar aparıblar və ya cəhd göstəriblər.
Nüvə silahları həm dağıdıcı gücü, həm də radiasiya fəsadlarına görə təhlükəlidir. Bir bombanın partlaması nəticəsində bir anda on minlərlə insan ölə, şəhər tamamilə məhv ola və illərlə qalan radiasiya ətraf mühitə zərər verə bilər. Eyni zamanda, nüvə silahlarının yayılması və terror təşkilatlarının əlinə keçmə ehtimalı da ciddi təhlükə mənbəyidir.
Hər yeni ölkə nüvə silahı əldə etdikcə, regionda və dünyada sabitlik azalır, münaqişə ehtimalı artır. Nüvə silahlarının daha çox ölkədə yayılması qlobal təhlükəsizlik üçün riskləri çoxaldır, diplomatik və hərbi gərginlik yaradır. Bu səbəbdən beynəlxalq ictimaiyyət nüvə silahının yayılmasının qarşısını almağa çalışır.
