Obsessiv-Kompulsiv Pozuntu (OKB): Səbəbləri, Əlamətləri 

Zamanımızda psixoloji pozuntular arasında xüsusilə geniş yayılmış və bəzən yanlış anlaşılan sindromlardan biri Obsessiv-Kompulsiv Pozuntudur (qısa adı ilə OKB). Bəzən gündəlik dilimizdə bu termin “vasvasılıq” və ya “məcburiyyət xəstəliyi” kimi də işlədilir. OKB təkcə şəxsin öz psixologiyasını deyil, gündəlik həyat keyfiyyətini, iş və ailə münasibətlərini, sosial adaptasiyasını da dərindən təsir edə bilən bir xəstəlikdir. İctimaiyyət arasında haqqında çox danışılmasına baxmayaraq, bu pozuntunun elmi mahiyyəti, səbəbləri, simptomları və müalicə yolları barədə düzgün məlumat çox zaman çatışmır.

OKB-nin Elmi Tərifi və Başlıca Xüsusiyyətləri

Obsessiv-kompulsiv pozuntu (OKB) – beyində narahatlıq və ya qorxu doğuran təkrarlanan düşüncələrin (obsessiyaların) və bu düşüncələrə cavab olaraq yaranan, şəxsin öz istəyi ilə qarşısını ala bilmədiyi davranış və ya zehni ritualların (kompulsiyaların) meydana çıxması ilə xarakterizə olunan psixi pozuntudur.

• Obsessiyalar – arzu olunmaz, davamlı, təkrarlanan, narahatlıq və sıxıntı doğuran düşüncələr, təsəvvürlər və ya impulslar.
• Kompulsiyalar – obsessiyaları sakitləşdirmək və ya nəzarət altına almaq üçün şəxsin təkrar-təkrar etdiyi davranışlar və ya zehni aktlardır.

Bu pozuntu istər uşaqlarda, istərsə də böyüklərdə rast gəlinir və müalicə olunmadıqda həyat keyfiyyətini əhəmiyyətli dərəcədə azalda bilir.

Obsessiyalar və kompulsiyalar nədir?

Obsessiyalar – insanın istəyindən və iradəsindən asılı olmayaraq, davamlı şəkildə ağlına gələn düşüncələr, qorxular, şübhələr və ya təsəvvürlərdir. Bunlar çox zaman məntiqsiz və əsassız olur, lakin şəxs onlardan xilas ola bilmir və ciddi narahatlıq keçirir.

Məsələn:

• Mikrob və çirklənmə qorxusu,
• Evin, iş yerinin qapısının, qazın, elektrik cihazlarının açıq qalacağı ilə bağlı hədsiz şübhə,
• Aqressiv, sosial baxımdan qəbuledilməz düşüncələrin ağla gəlməsi,
• Simmetriya və ya nizam-intizam ehtiyacı.

Kompulsiyalar – obsessiv düşüncələrin yaratdığı narahatlığı aradan qaldırmaq və ya pis bir hadisənin qarşısını almaq məqsədilə təkrarlanan hərəkətlər və ya rituallardır. Kompulsiv davranışlar fərdin istəyi xaricində, avtomatik şəkildə həyata keçirilir.

Tipik kompulsiyalar:

• Tez-tez əl yuma, təmizləmə ritualları,
• Qapı, pəncərə, qaz, ütü və s. cihazların dəfələrlə yoxlanması,
• Nizam-intizam yaratmaq üçün əşyaları dəfələrlə düzəltmək,
• Sayma, dua oxuma, gizli rituallar.

OKB-nin yaranma səbəbləri

OKB-nin dəqiq səbəbləri tam aydınlaşdırılmasa da, bir sıra amillərin bu pozuntunun inkişafında rolu olduğu göstərilmişdir:

• Bioloji faktorlar: Beyində serotonin və digər neyrotransmitterlərin balanssızlığı, genetik meyllilik, ailədə OKB və ya digər narahatlıq pozuntuları olanların olması.
• Psixoloji faktorlar: Uşaq yaşlarında alınan tərbiyə, avtoritar və ya hədsiz tələbatlı valideynlər, travmatik hadisələr, ailə və cəmiyyət basqısı.
• Ətraf mühit və sosial faktorlar: Ailə daxili konfliktlər, iş və məktəb stresləri, xəstəlik və ya itki travmaları.
• Beynin funksional və struktur dəyişiklikləri: Müasir beyin tədqiqatları OKB-li şəxslərdə beyin sahələrinin aktivliyində fərqlər olduğunu göstərir.

Əsas odur ki, OKB yalnız şəxsi zəiflik və ya xarakter qüsuru deyil, bioloji və psixoloji mexanizmlərin kompleks təsiri nəticəsində yaranan klinik diaqnozdur.

OKB-nin simptomları və klinik əlamətləri

OKB-nin əsas simptomları obsessiv düşüncələrin və onlara cavab olaraq yaranan kompulsiv davranışların birlikdə müşahidə olunmasıdır. Lakin fərqli insanlarda simptomların mahiyyəti, şiddəti və tezliyi fərqli ola bilər.

Ən çox rast gəlinən simptomlar:

• Mikrob, çirk, yoluxucu xəstəlik qorxusu (həddindən artıq təmizləmə),
• Əşyaların nizamı və simmetriya ehtiyacı,
• Tez-tez yoxlama davranışları (qapı, işıq, ütü, qaz və s.),
• Pis, qəddar və ya sosial baxımdan qəbuledilməz düşüncələrin qarşısını almaq üçün xüsusi rituallar,
• Təsdiq, təsəlli və dəfələrlə soruşma,
• Sayma, dua etmə və ya gizli zehni rituallar,
• Əllərin, bədənin, evin və əşyaların dəfələrlə yuyulması.

Simptomlar gündəlik həyatın normal axarını pozur, insanı yorur, iş və ailə münasibətlərində ciddi problemlərə səbəb ola bilər.

OKB-dən əziyyət çəkən insanın gündəlik həyatı

OKB xəstələri çox zaman öz hallarını gizlətməyə, ətrafdan utanmağa çalışırlar. Onların günlərinin əhəmiyyətli hissəsi məhz obsessiv düşüncələr və onları aradan qaldırmaq üçün kompulsiv rituallara sərf olunur. Bu, insanı həm fiziki, həm də psixoloji cəhətdən yora, həyat keyfiyyətini ciddi şəkildə azalda bilər.

Məsələn:

• Bir şəxs evdən çıxanda 10-20 dəfə qapını yoxlayır,
• Başqa biri hər bir toxunduğu əşyanı dəfələrlə təmizləyir,
• Digəri ictimai yerlərdə daim özünü narahat və günahkar hiss edir.

Əksər hallarda insanlar bu düşüncələrin məntiqsiz olduğunun fərqində olur, lakin onları dayandırmaqda çətinlik çəkirlər.

OKB-nin diaqnostikası: Necə müəyyən edilir?

OKB diaqnozunu psixiatr və ya klinik psixoloq qoyur. Diaqnostika əsasən xəstənin ətraflı müsahibəsi, əlamətlərin gündəlik həyata təsiri və simptomların davamlılığı əsasında aparılır.

Diaqnostika mərhələləri:

• Klinik müsahibə və xüsusi sual formaları (məsələn, Yale-Brown Obsessiv Kompulsiv Ölçeği),
• Əlamətlərin ən azı 2 həftə və daha uzun müddət davam etməsi,
• Əlamətlərin gündəlik fəaliyyəti, sosial və peşə həyatını ciddi məhdudlaşdırması,
• Digər psixoloji və ya nevroloji xəstəliklərdən fərqləndirilməsi.

Bəzən əlavə olaraq nevroloji və ya tibbi müayinələr də aparılır ki, simptomların digər səbəblərdən yaranmadığı dəqiqləşsin.

OKB-nin müalicə üsulları

OKB müalicəsi kompleks yanaşma tələb edir və adətən psixoterapiya ilə dərman müalicəsinin birgə tətbiqinə əsaslanır.

 Psixoterapiya

• Ən effektiv üsul Kognitiv-davranışçı terapiya (KDT) və onun daxilində ekspozisiya və reaksiyanın qarşısının alınması (ERP) texnikasıdır.
• Pasiyent obsesiv düşüncələrlə qarşılaşır, lakin kompulsiv davranışı yerinə yetirmədən dözür. Bu üsul beyin vərdişlərini dəyişmək üçün istifadə edilir.
• Dəstək terapiyası, ailə məsləhətləri və qrup terapiyaları da köməkçi rol oynayır.

 Medikamentoz müalicə

• Serotonin geri alım inhibitorları (SSRİ-lər) və bəzən trisiklik antidepresanlar təyin edilir.
• Dərmanlar obsessiyaların şiddətini və narahatlığı azaldır, kompulsiv davranışlara nəzarət etməyə kömək edir.
• Dərmanlar yalnız psixiatr məsləhəti və nəzarəti ilə qəbul olunmalıdır.

 Alternativ və köməkçi üsullar

• Stresin idarə olunması, relaksasiya, meditasiya və idman,
• Yuxu rejiminə əməl etmək, sağlam həyat tərzi,
• Maarifləndirici kitablar və özünü dəstək qrupları.

Qeyd etmək lazımdır ki, müalicə fərdidir və hər kəs üçün eyni nəticəni verməyə bilər. Əsas odur ki, xəstəliklə tək qalmaq olmaz, mütəxəssis dəstəyi vacibdir.

OKB ilə yaşamaq və cəmiyyətin rolu

OKB-dən əziyyət çəkən insanların həyatına ən böyük təsir sosial dəstəyin, empatiyanın və düzgün maarifləndirmənin olmasından asılıdır. Ailə üzvləri, dostlar və iş yoldaşları anlayışlı və dəstək olmalı, xəstənin vəziyyətinə görə təzyiq və tənqid etməməlidirlər. Unutmaq olmaz ki, OKB – psixoloji zəiflik deyil, beyindəki kimyəvi və funksional balansın pozulmasıdır.

Cəmiyyətdə bu sindroma qarşı stereotiplərin, yanlış təsəvvürlərin və laqeydliyin aradan qaldırılması, psixi sağlamlıqla bağlı maarifləndirmə işlərinin aparılması vacibdir.

OKB (obsessiv-kompulsiv pozuntu) yalnız bir “vasvasılıq” və ya adi qorxu deyil, mürəkkəb, bəzən ağır və uzunmüddətli psixi xəstəlikdir. Onunla mübarizə mümkün və effektlidir, lakin vaxtında diaqnoz, peşəkar dəstək və ailənin, cəmiyyətin anlayışı vacib şərtdir. OKB haqqında maarifli olmaq həm xəstələr, həm də ətrafdakı insanlar üçün daha sağlam, məhsuldar və rahat həyat imkanları yaradır.

Ən Çox Verilən Suallar