Azərbaycan dili öz köklü tarixi, zəngin leksikası və bədii ifadə vasitələri ilə seçilən türk dillərindən biridir. Bu dilin müxtəlif bölgə və dialektlərində çoxsaylı unikal söz və ifadələr qorunub saxlanılır. Belə leksik nümunələrdən biri də “öcəşkən” sözüdür. Bu söz ilk baxışda nadir işlənən, daha çox folklor və dialekt mühitində rast gəlinən, lakin kökü dərin sosial-psixoloji və linqvistik qatlara gedib çıxan anlayışdır. Araşdırmaçılar və dilçilər üçün “öcəşkən” təkcə bir leksik vahid deyil, həm də Azərbaycan insanının mentalitetini, sosial davranış tərzini, kollektiv münasibətlərdə və uşaq folklorunda formalaşan ədalət, empatiya, sosiallıq kimi xüsusiyyətləri əks etdirən maraqlı hadisədir.
“Öcəşkən” Sözünün Lüğəvi və Etimoloji Mənası
“Öcəşkən” sözü Azərbaycan dilində “öcəşmək” feilindən törəyib və sifət kimi işlənir. Lüğəvi baxımdan “öcəşkən” – öcəşməyi, qarşılıqlı bərabərlik və növbəliliyi sevən, ədalətli bölgü prinsiplərinə həssas yanaşan, uşaq oyunlarında və ya kollektiv münasibətlərdə daim növbəlilik axtaran, başqasının haqqına hörmət edən və eyni davranışı qarşı tərəfdən də gözləyən şəxsə deyilir.
Etimologiya:
Sözün kökü qədim türk dillərindəki “öc” (bərabərlik, qarşılıqlı münasibət, intiqam), “öcəşmək” (qarşılıqlı rol, növbə dəyişmək, bərabərlik yaratmaq) feilindən götürülüb. Sonluq “-kən” isə Azərbaycan türkcəsində daha çox “xasiyyətli, meyilli” mənası verir. Yəni “öcəşkən” – qarşılıqlı öcəşməyə, növbə və ədalətə meyilli, daim bərabərlik axtaran insandır.
“Öcəşkən” Uşaq Folklorunda və Oyunlarda
Azərbaycan uşaq folklorunda “öcəşkən” anlayışı əsasən oyunlar zamanı özünü göstərir. Uşaqların oynadığı “gizlənpaç”, “daş atma”, “çiling aşı”, “sayışma” kimi oyunlarda öcəşkən uşaqlar öz haqlarını, rollarını növbə ilə başqasına verməyə, oyunda heç kimi kənarda qoymamağa, başqasının hisslərinə həssas yanaşmağa meyilli olurlar.
Bəzi oyunlarda öcəşkən uşaq həm öz növbəsini başqasına ötürə, həm də başqasının rolunu qəbul edə bilir. Bu, oyun zamanı bərabərliyin, dostluğun və sosiallaşmanın təməl mexanizmi kimi dəyərləndirilir. Uşaq kollektivində “öcəşkən” xüsusiyyətə malik olanlar daha tez lider olur, komanda ruhunu qoruyur, konfliktləri həll edir və hər kəsin məmnun qalmasına çalışır.
“Öcəşkən” Xasiyyətinin Sosial və Psixoloji Təsiri
Psixologiyada “öcəşkənlik” – empatiya, tolerantlıq, sosial ədalət duyğusu və kollektiv mədəniyyətin inkişafında aparıcı rol oynayan bir xasiyyətdir. Bu xüsusiyyətə malik olan insanlar ailədə, dostlar arasında və cəmiyyətdə həmişə ədalətli davranışları, başqasının haqqını tapdamamağı, konfliktləri qarşılıqlı razılaşma və barış yolu ilə həll etməyi üstün tutur.
Uşaq yaşlarında formalaşan bu xüsusiyyət gələcəkdə sosial adaptasiya, komanda ilə işləmək, liderlik, humanizm və harmonik münasibətlər qurmaq üçün baza rolunu oynayır. Cəmiyyətlərdə “öcəşkən” insanların çoxluğu sosial rahatlıq, barış və əməkdaşlıq üçün əlverişli zəmin yaradır.
Folklorda və Ədəbiyyatda “Öcəşkən” Tipajı
Azərbaycan folklorunda “öcəşkən” tipajına daha çox şifahi xalq yaradıcılığında, atalar sözləri, tapmacalar, sayaçı mahnılar, uşaq şeirlərində rast gəlinir. “Öcünü qaytarmaq”, “hər kəsin haqqını vermək”, “öcəşək, barışaq” kimi ifadələr, eləcə də oyun prosesində “sən öcəşkənsən, başqasına da imkan ver” deyimi uşaqlar arasında çox yayılıb.
Ədəbiyyatşünaslıqda və uşaq ədəbiyyatında “öcəşkən” qəhrəmanlar daha çox kollektivçi, həmrəylik və dostluq meyilli obrazlar kimi təqdim olunur. Onlar həm dostluq, həm də ədalət və bərabərlik nümunəsi kimi təqdim edilir.
Dialektlərdə və Regionlarda “Öcəşkən” Sözünün İstifadəsi
Bəzi bölgələrdə “öcəşkən” sözü xüsusi vurğulu tələffüz və məna çaları ilə işlədilir. Lənkəran, Quba, Qarabağ, Şəki-Zaqatala və digər dialektlərdə uşaqlar arasında “öcəşkən” olmaq müsbət keyfiyyət hesab edilir. Bəzən isə bu söz bir qədər məzəli, zarafat tonunda, “şəxsi hüququnu bərpa etməyi sevən” mənasında da işlədilir.
Müasir şəhər mühitində isə bu söz nadir işlənir, amma folklor mətnlərində, uşaq ədəbiyyatında və köhnə oyun təsvirlərində öz yerini qoruyub saxlayır.
Müasir Dövrdə “Öcəşkən” Sözünün Tətbiqi və Qorunması
Müasir dövrdə ənənəvi oyunların və folklor motivlərinin sayının azalması “öcəşkən” tipajının gündəlik həyatda bir qədər kölgədə qalmasına səbəb olub. Amma ailədə və məktəbdə sosial-pedaqoji fəaliyyətlərdə, həmçinin psixoloji təlimlərdə bu xüsusiyyətin inkişafı xüsusi tövsiyə edilir.
Dövlət və qeyri-hökumət təşkilatlarının həyata keçirdiyi sosial layihələrdə, uşaq düşərgələrində və folklor festivallarında “öcəşkən” davranış nümunəsi təşviq olunur, uşaqlarda ədalət, bərabərlik və empatiyanın formalaşdırılması üçün xüsusi proqramlar hazırlanır.
Azərbaycan Dilində “Öcəşkən” İlə Bağlı Frazeoloji İfadələr
“Öcəşkən olmaq”, “öcəşkən uşaq”, “hər oyunda öcəşkən kimi davranmaq”, “hamının haqqını tanıyan, öcəşkən insandır”, “öcəşkənlər həmişə sevilir” kimi deyimlər gündəlik və folklor nitqində rast gəlinir. Bu ifadələr sosial bərabərliyin, empatiyanın və birgə oyunun əhəmiyyətini göstərir.
Uşaq Tərbiyəsində “Öcəşkən” Davranışın Rolu
Pedaqoqlar və psixoloqlar hesab edir ki, uşaqlarda “öcəşkənlik” xüsusiyyətinin inkişafı həm fərdi, həm də kollektiv münasibətlərin keyfiyyətinə müsbət təsir göstərir. Uşaq oyunlarında növbəliliyin, başqasına imkan verməyin, kollektiv razılaşmanın təşviqi tərbiyədə əsas prinsiplərdən biri kimi qiymətləndirilir.
Məktəblərdə, dərnəklərdə və ailə mühitində uşaqların “öcəşkən” davranış modelini mənimsəməsi onların gələcək sosial uğurlarına zəmin yaradır.
Öcəşkənlik və Sosial Normativlər
Sosial normativlərdə “öcəşkən” xüsusiyyətə malik olmaq – qaydalara riayət, başqasının hüququna hörmət, konfliktlərin sülh yolu ilə həlli, bərabərliyin və əməkdaşlığın qorunması anlamı verir. Belə şəxsiyyətlər kollektivdə lider kimi qəbul edilir və sosial mədəniyyətin inkişafında aparıcı rol oynayır.
Bədii Yaradılıqda və Publisistikada “Öcəşkən” Mövzusu
Bədii və publisistik yazılarda “öcəşkən” tipajı adətən barış, sülh, tolerantlıq və kollektiv ruhun təbliği ilə bağlı təqdim edilir. Müasir yazıçı və şairlər öcəşkən qəhrəmanları nümunə kimi göstərir, gənc nəslə sosial dəyərləri aşılamaq üçün bu motivdən istifadə edirlər.
“Öcəşkən” sözü və onun ifadə etdiyi mənəvi xüsusiyyət Azərbaycan xalqının sosial və mədəni dəyərlərinin, uşaq tərbiyəsinin, kollektiv oyun və davranış qaydalarının mühüm hissəsidir. Bu xüsusiyyət cəmiyyət üçün sülh, bərabərlik, empatiya və sosial ədalətin formalaşmasında mühüm rol oynayır. Müasir dövrdə “öcəşkən” tipajının və sözünün qorunub inkişaf etdirilməsi milli-mənəvi irsin yaşadılması baxımından xüsusi əhəmiyyət daşıyır.
Ən Çox Verilən Suallar
Öcəşkən — kollektiv və oyun şəraitində ədalətli bölgü, növbəlilik və qarşılıqlı anlaşmanı sevən, empatiya və sosial bərabərliyə üstünlük verən şəxsə deyilir.
Söz ‘öcəşmək’ feilindən və -kən sifət şəkilçisindən yaranıb. Bu, qarşılıqlı anlaşmaya, bərabərliyə və sosial davranışa meyilli olmağı bildirir.
Öcəşkən uşaqlar növbəliliyə, hər kəsin oyunda bərabər iştirakına, ədalətli bölgüyə önəm verir və heç kimi oyundan kənarda qoymur.
Bu xasiyyət empatiya, birgə qərarvermə, sosial ədalət və kollektiv əməkdaşlıq kimi müsbət davranışların formalaşmasında vacib rol oynayır.
Uşaq oyunları, sayaçı mahnılar, tapmacalar və şifahi nitqdə öcəşkən tipajlar bərabərlik və dostluq nümunəsi kimi göstərilir.
Uşaqlarda sosial uyğunlaşma, liderlik, qaydalara hörmət və empatiyanın inkişafında bu xüsusiyyət mühüm baza yaradır.
Ailə, məktəb və sosial layihələrdə ənənəvi oyunlar və kollektiv fəaliyyətlər vasitəsilə öcəşkənlik xüsusiyyəti dəstəklənir.
Belə insanlar adətən hörmət və rəğbət qazanır, komanda ruhu və barışa meyilliliyi ilə fərqlənirlər.
Bəzi bölgələrdə bu söz xüsusi vurğu və məna ilə, bəzən də zarafatla, lakin əsasən müsbət kontekstdə istifadə edilir.
Öcəşkənlik milli-mənəvi dəyərlərin, sosial harmoniyanın və humanizmin qorunmasında, yeni nəslə düzgün münasibət nümunəsi təqdim edilməsində əhəmiyyətlidir.
