Uşaq folkloru Azərbaycan mədəniyyətinin zəngin və tədqiqata dəyər sahələrindən biridir. Folklorşünaslar tərəfindən qeyd edilir ki, uşaq folkloru təkcə nağıl və laylalardan deyil, həm də oyunlardan, dil və davranış nümunələrindən, kollektiv münasibət qaydalarından ibarətdir. Bu kontekstdə “öcəşmələr” xüsusi folklor hadisəsi kimi diqqəti cəlb edir. Öcəşmə uşaqlar arasında qarşılıqlı münasibətlərin, ədalət hissinin və bərabərliyin qorunmasında vacib rol oynayır, həmçinin oyunlarda sosial qaydaları tənzimləyən mexanizmdir.
Öcəşmələrin Anlayışı və Leksik Mahiyyəti
Folklor terminologiyasında “öcəşmə” – uşaq oyunlarında iştirakçıların, komanda və ya fərdi şəkildə, bərabərliyi təmin etmək, oyunun ədalətli və maraqlı keçməsi üçün bir-birinin yerini dəyişməsi, qarşılıqlı razılaşma əsasında rol və mövqe dəyişməsi deməkdir. Burada məqsəd – iştirakçılar arasında növbəliliyi, ədalətli bölgünü və qarşılıqlı anlaşmanı təmin etməkdir.
Ədəbi mənbələrdə “öcəşmək”, “öc almaq”, “yer dəyişmək”, “qarşılıqlı növbə”, “sıra dəyişməsi” kimi frazeoloji birləşmələr, əsasən uşaq oyunları, xalq oyunları və bədii folklorda geniş yayılıb.
Öcəşmələrin Tarixi və Yayılma Coğrafiyası
Öcəşmələr yalnız Azərbaycan folklorunda deyil, türk xalqları və Şərq xalqlarının uşaq folklorunda da geniş yayılıb. Qədim zamanlardan uşaqlar oyun oynayarkən “öcəşmə” praktikasını istifadə edib. Bunun kökü ailə, icma və kənd mühitində uşaqların sosiallaşmasına, qarşılıqlı münasibətləri və kollektiv davranış qaydalarını mənimsəməsinə xidmət edib. Öcəşmələr həm kənd, həm də şəhər mühitində – həm qız, həm oğlan oyunlarında eyni dərəcədə müşahidə edilir.
Uşaq Oyunlarında Öcəşmə Forması və Nümunələri
Ənənəvi Azərbaycan oyunlarında öcəşmələr əsasən komandaların və ya oyunçuların öz aralarında rolu, vəzifəni və növbəni dəyişməsinə xidmət edir. Məsələn, “daş atma”, “gizlənpaç”, “çərpiş”, “gəlin-gedək”, “şaxta baba”, “çiling aşı”, “bəbək-bəbək”, “düymə”, “çörək-çörək”, “pambıq-pambıq”, “saqqız-saqqız” və başqa oyunlarda öcəşmə məqamları tez-tez rast gəlinir.
Tipik nümunə:
Bir komanda gizlənib, digər komanda axtarır. Sonra rollar dəyişir – yəni “öcəşirlər”. Həmçinin, bir uşaq oyunçular arasında seçilir, hansısa rolun sahibi olur, bir müddət sonra həmin rol başqasına verilir – bu da öcəşmədir.
Öcəşmə prosesi əsasən könüllü, razılaşma yolu ilə və ya müəyyən sayışma, sayaçı mahnıları vasitəsilə aparılır. Beləliklə, hər bir uşaq oyunun fəal iştirakçısına çevrilir və heç kim kənarda qalmır.
Öcəşmələrin Sosial və Pedaqoji Əhəmiyyəti
Öcəşmələr uşaq kollektivində sosial bərabərlik, ədalətlilik, birgə qərar vermək, başqasının hüququna hörmət kimi mühüm keyfiyyətlərin formalaşmasında vacib rol oynayır. Uşaq oyunlarında hər bir uşağın eyni dərəcədə iştirak etməsi, həm də kollektiv münasibətlərdə konfliktlərin minimuma endirilməsi öcəşmə prinsipi ilə təmin olunur.
Pedaqoji baxımdan, öcəşmə – uşaqlar arasında liderlik, tolerantlıq, empatiya, sosiallaşma, həmrəyliyə meyil, qaydalara riayət və psixoloji adaptasiya üçün əhəmiyyətli vasitədir. Müasir psixologiya və tərbiyə nəzəriyyəsində belə mexanizmlər xüsusilə yüksək qiymətləndirilir.
Azərbaycan Uşaq Folklorunda Öcəşmənin İfadə Vasitələri
Azərbaycan uşaq folklorunda öcəşmələr əsasən şifahi şəkildə, oyunlarda, mahnılarda, sayaçı və sayışma sözlərində, zarafat və tapmacalarda əks olunur. “Öcəşək”, “öcümü sənə verim”, “bir də sənin növbəndir”, “indi sən axtar”, “öcünü qaytar” kimi ifadələr hələ də uşaqların danışığında aktivdir.
Bəzi bölgələrdə oyun başlamazdan əvvəl öcəşmə, növbəlilik və sıra bölgüsü üçün xüsusi sayaçı və sayışma şeirləri söylənilir. Bu, uşaqların dil inkişafı, şifahi yaradıcılıq və kollektivi dərk etməsi üçün əlverişli mühit yaradır.
Folklorşünasların və Etnoqrafların Mövqeyi
Folklorşünaslar öcəşmələri uşaq folklorunun ayrılmaz hissəsi, sosial normanın yaş və mədəni mühit səviyyəsində tənzimlənməsi, etnik-mədəni özünüdərkin və kollektiv psixologiyanın inkişafı kimi qiymətləndirirlər. Uşaq folklorunda öcəşmə təkcə əyləncə deyil, həm də sosial institutdur. Bu, uşaqları gələcək böyüklər cəmiyyətinə hazırlayan ilkin sınaq məktəbidir.
Müasir Cəmiyyət və Öcəşmənin Aktual Rolu
Müasir dövrdə, texnologiyanın inkişafı ilə ənənəvi oyunların sayı azalsa da, məktəblərdə, bağçalarda və ailələrdə uşaq oyunlarında öcəşmə hələ də aktualdır. Uşaqlar arasında konfliktlərin həlli, bərabərliyin qorunması və psixoloji gərginliyin azalması üçün öcəşmə prinsipi mühüm yer tutur.
Pedaqoqlar və tərbiyəçilər öcəşmənin tərbiyəvi əhəmiyyətinə xüsusi diqqət yetirir, uşaqların psixososial inkişafı üçün ənənəvi oyun formalarını, o cümlədən öcəşməni dəstəkləyirlər.
Uşaq Folklorunda Öcəşmə ilə Bağlı Frazeoloji və Bədii İfadələr
“Öcünü sənə verirəm”, “indi sənin növbəndir”, “öcəşək”, “bərabərlik olsun”, “hər kəs oynasın”, “sən oyundan çıxma”, “daha ədalətli oynayaq” və s. kimi ifadələr uşaqların dilində, oyun qaydalarında və şifahi ünsiyyətdə tez-tez rast gəlinir.
Uşaq Oyunlarında Öcəşmənin Praktik Qaydası
Uşaq oyunlarında öcəşmə əsasən könüllü, ya da oyun qaydalarına uyğun şəkildə baş tutur. Oyunçular arasında bərabər növbəlilik, yeni rolu qəbul etmək və başqasına təhvil vermək uşaqların sosial münasibətlərinin vacib elementidir. Bu, həm də kollektiv qərarvermə, razılaşma və konfliktin qarşısının alınması üçün effektiv üsuldur.
Öcəşmələr Azərbaycan uşaq folklorunun və sosial-pedaqoji təcrübənin mühüm hissəsidir. Bu hadisə uşaqlar arasında bərabərlik, kollektivlik, oyun və əməkdaşlıq mədəniyyətinin inkişafında aparıcı rol oynayır. Müasir tərbiyə və pedaqoji sistemdə də öcəşmənin əhəmiyyəti böyükdür – uşaqlarda sosiallaşma, empatiya, qaydalara riayət və bərabərliyin əsasını qoyur. Uşaq oyunlarında öcəşmə həm milli-mənəvi irsin, həm də humanist sosial münasibətlərin təməl prinsiplərindən biri kimi qiymətləndirilməlidir.
Ən Çox Verilən Suallar
Öcəşmələr uşaq folklorunda, xüsusilə oyunlarda və kollektiv fəaliyyətlərdə növbəlilik, bərabərlik və qarşılıqlı rol dəyişməsini təmin edən sosial folklor hadisəsidir.
Uşaq oyunlarında öcəşmələr əsasən oyunçular arasında rolu, vəzifəni və növbəni könüllü və ya qaydalara uyğun şəkildə dəyişmək, sayaçı və sayışma vasitəsilə yerinə yetirilir.
Öcəşmə uşaqlarda bərabərlik, ədalət, sosiallaşma, empatiya və birgə qərar vermə bacarıqlarının formalaşmasına kömək edir, psixososial inkişaf üçün əhəmiyyətlidir.
Öcəşmə Azərbaycan uşaq folklorunda sayaçı mahnılar, sayışma sözləri, frazeoloji ifadələr və oyun qaydaları vasitəsilə canlı şəkildə əksini tapır.
Öcəşmə uşaq oyunlarında növbəliliyi və ədalətli iştirakçılığı təmin edir, qisas almaq isə tamamilə fərqli – hüquqi və sosial anlam daşıyan hadisədir.
Daş atma, gizlənpaç, çərpiş, gəlin-gedək, çiling aşı və digər ənənəvi uşaq oyunlarında öcəşmə növbəlilik və ədalət üçün tətbiq edilir.
Folklorşünaslar öcəşməni uşaq folklorunun əsas sosial institutlarından biri, kollektiv davranış və bərabərlik mexanizmi kimi qiymətləndirirlər.
Məktəblərdə, bağçalarda və ailədə ənənəvi oyunların təşviqi, pedaqoji fəaliyyətlərdə kollektiv oyun prinsiplərinin qorunması ilə öcəşmə ənənəsi davam etdirilir.
‘Öcəşək’, ‘sıra dəyişək’, ‘indi sənin növbəndir’, ‘sən oyundan çıxma’, ‘hamı oynasın’ kimi ifadələr uşaqlar arasında öcəşmə üçün istifadə olunur.
Çünki öcəşmələr uşaqlarda sosial bərabərlik, ədalətli bölgü, kollektiv empatiya, qaydalara hörmət və birgə oyun mədəniyyətinin formalaşmasında aparıcı rol oynayır.
