Öd Xərçəngi : Yaranma Səbəbləri,Klinik Gedişi, Müalicə Üsulları

Müasir tibbin ən aktual problemlərindən biri olan xərçəng xəstəlikləri arasında öd yolları və öd kisəsi xərçəngi, həm yayılma tempinə, həm də fəsadlarına görə xüsusi diqqət tələb edir. Öd xərçəngi xəstəliyi, əsasən, öd yolları (xolangiokarsinoma) və öd kisəsi (karsinoma) nahiyəsində inkişaf edən bədxassəli şişlərə aid edilir. Bu xəstəlik həm qadınlarda, həm də kişilərdə rast gəlinir və dünyanın müxtəlif regionlarında yayılma tezliyi fərqli olur. Azərbaycanda son illər xərçəng xəstəliklərinin, o cümlədən öd xərçəngi hallarının artması bu sahədə maarifləndirmənin, vaxtında diaqnostikanın və profilaktikanın əhəmiyyətini daha da artırıb.

Öd xərçəngi, ilkin mərhələdə əlamətsiz gedişə malik olduğundan, əksər hallarda gecikmiş diaqnozla müşahidə olunur. Məhz bu səbəbdən xəstəlik haqqında dolğun, dəqiq və təsdiqlənmiş məlumatların cəmiyyətə çatdırılması həyati əhəmiyyət daşıyır. Qeyd etmək lazımdır ki, vaxtında aparılan tibbi müayinə, risk faktorlarının azaldılması və düzgün müalicə üsullarının tətbiqi xəstəliyin qarşısının alınmasında və həyat keyfiyyətinin artırılmasında əsas rol oynayır.

Öd Xərçəngi Xəstəliyinin Mənası və Tibbi İzahı

Öd xərçəngi (latınca: carcinoma vesicae biliaris və cholangiocarcinoma) — öd kisəsi və öd yollarının divarlarında bədxassəli (malign) hüceyrələrin anormal çoxalması ilə xarakterizə olunan bir xəstəlikdir. Xəstəlik, öd kisəsi və ya öd yollarında yaranan və sürətlə yayıla bilən şişlərlə müşayiət olunur. Ən çox rast gəlinən formaları öd kisəsi xərçəngi və xolangiokarsinomadır.

Bədxassəli hüceyrələrin inkişafı nəticəsində orqanların normal funksiyası pozulur, öd axınının pozulması, sarılıq, qarın ağrısı, zəiflik, arıqlama kimi əlamətlər yaranır. Xəstəlik müalicə edilməzsə, qonşu orqanlara (qaraciyər, bağırsaq, pankreas və s.) metastaz verə bilər. Öd xərçəngi çox vaxt xroniki iltihabi proseslər (xolesistit, öd daşı xəstəliyi və s.) fonunda inkişaf edir.

Xəstəliyin Yaranma Səbəbləri və Risk Faktorları

Öd xərçəngi xəstəliyinin yaranma səbəbləri tam dəqiq müəyyən olunmasa da, bəzi risk faktorlarının rolu elmi tədqiqatlarla sübut edilib:

• Xroniki iltihabi xəstəliklər: Uzunmüddətli xolesistit (öd kisəsi iltihabı), xroniki öd yolları iltihabı öd xərçəngi üçün əsas zəmin yaradır.
• Öd daşı xəstəliyi: Öd kisəsində və ya öd yollarında daşların olması orqanın divarında daimi zədələnməyə, nəticədə şiş hüceyrələrinin yaranmasına səbəb ola bilər.
• Parazitar infeksiyalar: Xüsusilə Opisthorchis və ya Clonorchis sinensis kimi parazitlərin orqanizmdə mövcudluğu.
• Siqaret çəkmək və spirtli içki qəbulu: Bu zərərli vərdişlər bədxassəli şişlərin yaranma ehtimalını artırır.
• Yaş və cins: 50 yaşdan yuxarı şəxslərdə və qadınlarda daha çox rast gəlinir.
• Ailəvi və genetik faktorlar: Bəzi genetik sindromlar və ailədə xərçəng hadisələri riskin yüksəlməsinə səbəb olur.
• Qidalanma və piylənmə: Yağlı, hisə verilmiş qidaların çox istifadəsi, piylənmə və azhərəkətli həyat tərzi də risk faktorudur.

Əlamətləri və Klinik Gedişi

Öd xərçəngi xəstəliyinin ilk mərhələsində çox vaxt aydın simptomlar olmur. Bu da xəstəliyin gecikmiş mərhələdə aşkarlanmasına gətirib çıxarır. Ən xarakterik əlamətlər aşağıdakılardır:

• Sağ qabırğaaltı nahiyədə tutqun və ya kəskin ağrılar
• Daimi zəiflik, yorğunluq, iştahasızlıq
• Bədən çəkisinin azalması
• Sarılıq (dərinin və gözlərin saralması)
• Qarın şişkinliyi, bəzən qəbizlik və ya ishal
• Qidalanmaya qarşı ikrah və ya qida borusunda narahatlıq
• İrinli və ya qanlı öd ifrazatı (nadir hallarda)

Bu əlamətlər digər qaraciyər və həzm sistemi xəstəliklərində də müşahidə oluna bilər. Odur ki, belə simptomlar yarandıqda mütləq həkimə müraciət olunmalıdır.

Diaqnostika və Müayinə Yolları

Öd xərçənginin diaqnostikası üçün müasir tibbdə kompleks müayinə metodlarından istifadə olunur:

• Ultrasəs müayinəsi (USM): Qarın boşluğunun ilkin və əlçatan görüntülənmə metodudur.
• Kompüter tomoqrafiyası (KT) və maqnit-rezonans tomoqrafiya (MRT): Orqanın struktur dəyişikliyini və şişin yayılmasını aydın göstərir.
• Endoskopik retroqrad xolangiopankreatoqrafiya (ERCP): Öd yollarının dəqiq görüntülənməsi və diaqnostik material alınması üçün tətbiq olunur.
• Qan analizləri: Qaraciyər göstəriciləri, şiş markerləri və ümumi kliniki göstəricilər yoxlanılır.
• Biopsiya: Şişdən nümunə götürülərək histoloji müayinə aparılır.
• Laparoskopiya: Daxili orqanların vizual dəyərləndirilməsi və biopsiya üçün tətbiq olunur.

Vaxtında və düzgün diaqnoz müalicənin effektivliyini xeyli artırır.

Müalicə Üsulları və Proqnoz

Öd xərçəngi xəstəliyinin müalicəsi xəstəliyin mərhələsinə, şişin yerləşməsinə, xəstənin ümumi vəziyyətinə və yanaşı xəstəliklərinə əsaslanır. Əsas müalicə üsulları aşağıdakılardır:

• Cərrahi müalicə: Ən effektiv və radikal üsul sayılır. Şişin və ya orqanın (öd kisəsi, öd yolları) tam çıxarılması məqsədilə aparılır.
• Kimyəvi terapiya: Şiş hüceyrələrinin inkişafını dayandırmaq üçün xüsusi preparatlardan istifadə olunur.
• Radioterapiya: Şiş toxumasına yüksək tezlikli şüalarla təsir göstərilir.
• Simptomatik və palyativ müalicə: Ağrı, sarılıq və digər əlamətləri aradan qaldırmaq üçün əlavə dərmanlar, qidalanma və psixoloji dəstək tədbirləri görülür.
• Endoskopik müdaxilələr: Öd yollarının açılması və sarılığın qarşısının alınması üçün stentlərin yerləşdirilməsi.

Proqnoz əsasən xəstəliyin vaxtında aşkar olunmasından və müalicənin effektivliyindən asılıdır. Erkən mərhələdə diaqnoz qoyulan xəstələrin sağ qalma şansı daha yüksəkdir.

Profilaktika və Sağlam Həyat Tərzi

Öd xərçəngi xəstəliyinin qarşısını almaq üçün aşağıdakı profilaktik tədbirlər tövsiyə olunur:

• Sağlam və balanslı qidalanma: Təzə tərəvəz, meyvə, az yağlı və qaynadılmış qidaların üstün tutulması, yağlı, duzlu və hisə verilmiş qidalardan uzaq durmaq.
• Zərərli vərdişlərdən imtina: Siqaret və spirtli içkilərin qəbulunu minimuma endirmək.
• Aktiv həyat tərzi və bədən çəkisinin normada saxlanması
• Qaraciyər və öd yolları xəstəliklərinin vaxtında müalicəsi
• Daimi həkim nəzarəti və profilaktik müayinələr
• Ekoloji faktorların nəzarətdə saxlanılması
• Parazitar infeksiyalardan qorunma

Bu tövsiyələr həm öd xərçəngi, həm də digər onkoloji və qeyri-onkoloji xəstəliklərin qarşısının alınmasında əhəmiyyətli rol oynayır.

Öd Xərçənginin Sosial və Psixoloji Təsiri

Bu xəstəlik təkcə fiziki sağlamlığa deyil, eyni zamanda xəstənin və ailəsinin psixoloji durumuna da ciddi təsir göstərir. Diaqnoz və müalicə dövründə psixoloji dəstək, ailə və cəmiyyət tərəfindən diqqət və qayğı çox vacibdir. Dövlət və qeyri-hökumət təşkilatları tərəfindən onkoloji xəstələrə sosial və hüquqi dəstəyin verilməsi, maarifləndirmə və reabilitasiya tədbirləri də önəmli yer tutur.

Öd xərçəngi xəstəliyi müasir dövrdə aktual tibbi və sosial problem olaraq qalır. Xəstəliyin erkən mərhələdə aşkar edilməsi, müasir diaqnostika və effektiv müalicə metodlarının tətbiqi, profilaktik tədbirlərə riayət olunması xəstəliyin idarə olunmasında əsas faktorlardır. Sağlam həyat tərzi, maarifləndirici tədbirlər və psixoloji dəstək bu xəstəliyin fəsadlarını azalda bilər. Hər bir insan öz sağlamlığına diqqətli yanaşmalı, risk faktorlarından uzaq durmalı və vaxtında həkimə müraciət etməlidir.

Ən Çox Verilən Suallar