Ödənişsiz Məzuniyyət: Hüquqi Tərif, Qanunvericilikdə Yeri, Verilmə Səbəbləri

Əmək münasibətləri sistemində hər bir işçinin hüquq və vəzifələri qanunvericiliklə tənzimlənir. Müasir dövrdə işçi və işəgötürən arasında əmək müqaviləsinə əsaslanan münasibətlərdə istənilən tərəfin hüquqlarının qorunması əsas prinsipdir. İşçilərə qanunla müəyyən müddət üçün verilən, əməkhaqqı saxlanılmadan istirahət və ya şəxsi işləri ilə əlaqədar iş yerindən uzaqlaşma imkanı yaradan ödənişsiz məzuniyyət hüququ xüsusi aktuallıq kəsb edir. Bu hüquq həm işçinin sosial rifahının qorunması, həm də müəssisənin iş prinsiplərinin çevik və effektiv idarə olunması baxımından mühüm əhəmiyyət daşıyır.

Ödənişsiz Məzuniyyətin Hüquqi Tərifi və Qanunvericilikdə Yeri

Ödənişsiz məzuniyyət işçinin iş yerində əmək fəaliyyətini müəyyən müddətə dayandıraraq, bu dövrdə ona əməkhaqqı ödənilmədən müəssisədə iş yerinin və vəzifəsinin saxlanılması şərtilə verilən məzuniyyət növüdür. Azərbaycan Respublikasının Əmək Məcəlləsində bu institut ayrıca nəzərdə tutulub və məzuniyyətin digər növlərindən fərqləndirilir.

Əmək Məcəlləsinin 130-cu maddəsinə əsasən, ödənişsiz məzuniyyət müxtəlif hallarda – işçinin şəxsi müraciəti əsasında, işəgötürənin təşəbbüsü ilə və ya qanunvericiliyin nəzərdə tutduğu xüsusi hallarda verilə bilər. Bu dövrdə işçinin əmək müqaviləsi qüvvədə qalır, lakin əmək funksiyasını icra etmir və ona əməkhaqqı ödənilmir.

Ödənişsiz Məzuniyyətin Əsas Verilmə Səbəbləri

Ödənişsiz məzuniyyətin verilməsi bir sıra səbəblərlə əlaqələndirilir. Bunlara aşağıdakılar aiddir:

• Ailə, məişət və şəxsi səbəblər: İşçi ailə vəziyyəti, uşağın doğulması, yaxın qohumun xəstəliyi, toy, yas və digər şəxsi ehtiyaclar üçün ödənişsiz məzuniyyət istəyə bilər.
• Təhsil və ixtisasartırma: Təhsil almaq, imtahanlara hazırlaşmaq və ya ixtisas artırmaq məqsədilə bu məzuniyyətdən istifadə olunur.
• Sağlamlıq və sosial müdafiə: Bəzən işçi müəyyən sosial vəziyyət, müalicə, reabilitasiya və s. səbəblərə görə ödənişsiz məzuniyyətə ehtiyac duyur.
• Digər qanuni əsaslar: Qanunvericilikdə nəzərdə tutulan xüsusi hallar, o cümlədən tətil, hərbi çağırış, dövlət və ictimai vəzifələrin yerinə yetirilməsi üçün də ödənişsiz məzuniyyət verilə bilər.

Ödənişsiz Məzuniyyətin Verilməsi Prosesi və Qaydası

Ödənişsiz məzuniyyət, əsasən işçinin yazılı müraciəti əsasında və işəgötürənin razılığı ilə verilir. Qanunda nəzərdə tutulan bəzi hallar istisna olmaqla, işəgötürən bu məzuniyyətin verilməsini rədd edə və ya müddətini dəyişə bilər.

Müraciət zamanı işçi ərizəsində məzuniyyətin səbəbini, müddətini və digər zəruri detalları göstərir. İşəgötürən bu ərizəni qanunvericiliyə uyğun olaraq araşdırır və qərar qəbul edir. Qərar həmçinin müvafiq əmrlə rəsmiləşdirilməli, şəxsi işə əlavə edilməlidir.

Ödənişsiz Məzuniyyətin Müddəti və Sərhədləri

Ödənişsiz məzuniyyətin müddəti işəgötürən və işçi arasında razılaşdırılır və müxtəlif amillərdən asılı olaraq dəyişə bilər. Əmək Məcəlləsində bəzi məqamlarda ödənişsiz məzuniyyətin minimal və maksimal müddəti konkret göstərilib. Məsələn:

• Uşağa qulluq etmək üçün – adətən 3 yaşa qədər
• İmtahanlar və təhsil üçün – imtahan müddətinə uyğun olaraq
• Sosial ehtiyaclar üçün – razılaşdırılmış müddətdə

Bu müddət bitdikdən sonra işçi işinə qayıtmalı, əks halda əmək münasibətləri pozula bilər. Eyni zamanda, ödənişsiz məzuniyyətin müddətində işçinin əmək stajı, illik ödənişli məzuniyyət hüququ və sosial sığorta məsələləri də ayrıca tənzimlənir.

Ödənişsiz Məzuniyyətin İşçi və İşəgötürən üçün Əhəmiyyəti

İşçi üçün ödənişsiz məzuniyyət – şəxsi ehtiyaclarını, ailə və sosial vəziyyətini nəzərə alaraq, iş yerindən ayrılmadan problemlərini həll etmək imkanıdır. Bu hüquq işçinin sosial rifahının, psixoloji rahatlığının və motivasiyasının qorunmasında önəmli rol oynayır.

İşəgötürən üçün isə ödənişsiz məzuniyyətin verilməsi işçi dövriyyəsinin azalmasına, əmək münaqişələrinin qarşısının alınmasına və kollektivdə sosial sabitliyin qorunmasına xidmət edir. Eyni zamanda, müəssisə işçi ehtiyatını itirmədən, müvəqqəti olaraq əmək qabiliyyətini dayandırmış əməkdaşını gələcəkdə geri qaytara bilər.

Ödənişsiz Məzuniyyətin Hüquqi Tənzimlənməsi və Məsuliyyətlər

Ödənişsiz məzuniyyət hüququ Əmək Məcəlləsində, bir sıra hallarda isə kollektiv müqavilə və ya işəgötürənin daxili normativ sənədləri ilə tənzimlənir. Qanunvericiliyə zidd olaraq bu hüququn verilməməsi və ya məhdudlaşdırılması inzibati məsuliyyət yarada bilər.

İşçi ödənişsiz məzuniyyətdən qayıtdıqdan sonra əvvəlki iş və vəzifəsində bərpa olunmalıdır. İşəgötürənin bu öhdəliyi yerinə yetirməməsi isə hüquqi məsuliyyət və əmək mübahisəsi yarada bilər. İşçi öz hüquqlarını pozulmuş hesab etdikdə məhkəməyə və müvafiq dövlət qurumlarına müraciət edə bilər.

Ödənişsiz Məzuniyyətin Sosial Sığorta və Stajda Rolu

Əmək qanunvericiliyinə görə, ödənişsiz məzuniyyət dövrü adətən sığorta stajına və illik ödənişli məzuniyyətin hesablanmasına daxil edilmir. Yəni işçi bu müddətdə sosial sığorta haqqı əldə etmir və əməkhaqqı ilə bağlı heç bir ödəniş almır. Bu isə pensiya kapitalının və digər sosial təminat növlərinin hesablanmasında nəzərə alınmalıdır.

Bəzi hallarda, kollektiv müqavilə və ya işəgötürənin təşəbbüsü ilə əlavə güzəştlər və ya sosial dəstək tədbirləri tətbiq oluna bilər. Bu barədə işçi və işəgötürən arasında yazılı razılaşma olmalıdır.

Praktiki Məsələlər və Real Təcrübələr

Azərbaycan müəssisələrində ödənişsiz məzuniyyətdən əsasən ailə məsələləri, uşağa qulluq, uzunmüddətli səfərlər, ixtisasartırma və sosial ehtiyaclarla bağlı geniş istifadə edilir. Son illərdə pandemiya və fövqəladə hallar zamanı da bəzi sahələrdə işçilərə ödənişsiz məzuniyyətlərin verilməsi aktual olub.

Real təcrübədə işçilər bəzən ödənişsiz məzuniyyətin müddətinin uzadılması və ya təkrar verilməsi üçün əlavə ərizə ilə müraciət edirlər. İşəgötürənlər isə işin davamlılığını və kadr ehtiyatını nəzərə alaraq bu hüququn verilməsi zamanı müəssisənin maraqlarını da qoruyurlar.

Ödənişsiz Məzuniyyətlə Bağlı Vacib Tövsiyələr

• Ərizə yazarkən məzuniyyətin səbəbi və müddəti açıq şəkildə göstərilməlidir.
• Mümkün qədər əvvəlcədən işəgötürəni məlumatlandırmaq məqsədəuyğundur.
• Məzuniyyətin verilmə şərtləri və müddəti haqda yazılı razılaşma aparılmalıdır.
• Qanunvericiliyin tələbləri və müəssisənin daxili qaydaları diqqətlə öyrənilməlidir.
• Qayıtdıqdan sonra əvvəlki iş və vəzifədə bərpa hüququ qorunur.

Ödənişsiz məzuniyyət institutu əmək münasibətlərində işçi və işəgötürən üçün mühüm sosial hüquq və idarəetmə alətidir. O, həm işçinin şəxsi ehtiyaclarını, həm də müəssisənin stabilliyini təmin etməyə imkan verir. Qanunvericiliyə, əmək müqaviləsinə və insan hüquqlarına hörmətlə yanaşmaqla, ödənişsiz məzuniyyətdən düzgün və effektiv istifadə etmək mümkündür. İşçilər bu hüququndan istifadə etməklə həyatlarının çətin və məsuliyyətli dövrlərində əlavə sosial təminat əldə edirlər. İşəgötürənlər isə bu mexanizmlə kollektivdə müsbət mühit və əməkdaşlıq şəraitini inkişaf etdirirlər.

Ən Çox Verilən Suallar