Azərbaycan cəmiyyətində təhsilin əlçatanlığı və sosial bərabərliyin qorunması müasir dövrdə əsas prioritetlərdən biri kimi diqqət mərkəzindədir. Bunun nəticəsində son illər ödənişsiz qiyabi təhsil imkanlarının yaradılması, bir çox insan üçün yeni üfüqlər açır. Qiyabi təhsil modeli, xüsusən iş fəaliyyəti ilə məşğul olanlar, ailə qayğıları olanlar, ikinci ali təhsil almaq istəyənlər üçün effektiv həll yoluna çevrilib. Bu təhsil növü ali və orta ixtisas məktəblərində müxtəlif proqramlar üzrə həyata keçirilir və tələbələrə zaman və məkandan asılı olmayaraq bilik qazanmaq imkanı verir. Hazırda dövlət tərəfindən təmin olunan ödənişsiz yerlər məhdud olsa da, sosial rifahın yüksəldilməsi və savadlı kadr ehtiyacının qarşılanması məqsədilə bu sahədə islahatlar davam edir. Ödənişsiz qiyabi təhsilin cəmiyyətə təsiri, təhsildə bərabərlik və inklüzivliyin artması baxımından önəmlidir. Bu yazıda Azərbaycanda ödənişsiz qiyabi təhsilin hüquqi bazası, müraciət prosesi, proqramların növləri, üstünlükləri, çağırışları və real imkanları geniş şəkildə təhlil olunacaq. Məqsəd, bu təhsil formasının aktual vəziyyəti və gələcək perspektivləri barədə dolğun, aydın və təsdiqli məlumatlar təqdim etməkdir.
Ödənişsiz Qiyabi Təhsilin Hüquqi və Normativ Bazasının İnkişafı
Azərbaycan Respublikasında təhsilin hər kəs üçün əlçatan olması Konstitusiya ilə təsbit olunub. 1995-ci il Konstitusiyasının 42-ci maddəsində hər bir vətəndaşa ödənişsiz orta təhsil almaq hüququ verilib. Sonrakı illərdə “Təhsil haqqında” Qanun və digər normativ aktlar çərçivəsində ali və orta ixtisas təhsil müəssisələrində də ödənişsiz təhsil imkanları yaradılıb. Qiyabi təhsil forması xüsusilə 2009-cu ildən sonra təhsil sistemində daha geniş yayılıb və bir sıra ali məktəblərdə dövlət sifarişi əsasında qiyabi şöbələr fəaliyyətə başlayıb. Dövlət hesabına qiyabi təhsilə qəbul olanlar müəyyən kvotalar və müsabiqə nəticələrinə əsasən seçilir. Eyni zamanda, təhsil müəssisələrinin daxili qaydalarına uyğun olaraq, fərqli sosial qruplara – müharibə veteranları, şəhid ailələri, əlillər və aztəminatlı ailələrin üzvlərinə əlavə güzəştlər tətbiq olunur. Bu hüquqi baza ölkədə təhsilin demokratikləşməsinə, gənclərin və böyüklərin təhsil imkanlarının artırılmasına xidmət edir. Təhsilin keyfiyyətinin yüksəldilməsi və şəffaflığın təmin olunması istiqamətində normativ aktlar mütəmadi olaraq yenilənir və təkmilləşdirilir.
Qiyabi Təhsilin Strukturu və Əsas Prinsipləri
Qiyabi təhsil ənənəvi gündüz təhsilindən fərqli olaraq, tələbəyə elastik təhsil rejimi yaradır. Bu modeldə əsasən tədris materiallarının öyrənilməsi, tapşırıqların yerinə yetirilməsi və sessiya imtahanlarının verilməsi tələbənin şəxsi vaxtına uyğun tənzimlənir. Tələbələr əsasən ildə bir və ya iki dəfə ali və ya orta ixtisas təhsil müəssisəsinə toplanaraq sessiyalarda iştirak edirlər. Onlara dərsliklər, elektron materiallar, distant tədris resursları və konsultasiyalar vasitəsilə bilik və bacarıqlar ötürülür. Əyani dərslərin sayının az olması, müstəqil öyrənməyə və özünü inkişaf etdirməyə geniş imkanlar yaradır. Qiyabi təhsil əsasən universitetlərin bakalavr və magistr proqramlarında, bəzi hallarda isə peşə və kolleclərdə də tətbiq olunur. Bu struktur, həm gənclər, həm də əmək fəaliyyəti ilə məşğul olan böyüklər üçün optimal seçim hesab edilir.
Ödənişsiz Qiyabi Təhsil İmkanlarının Genişlənməsi
Son illərdə Azərbaycanda ödənişsiz qiyabi təhsil imkanları daha da genişlənir. Dövlət universitetləri və bəzi özəl təhsil müəssisələri dövlət sifarişi ilə ayrılan yerləri, əsasən sosial həssas qruplar üçün əlçatan edir. Qiyabi təhsilin populyarlığının artmasında distant tədris texnologiyalarının, elektron resursların və interaktiv tədris platformalarının geniş tətbiqi əsas rol oynayır. Əhalinin müxtəlif təbəqələrinin təhsilə cəlb olunması üçün əlavə stimullar, təqaüdlər, sosial paketlər təqdim olunur. Tələbələrin iş fəaliyyəti və ailə qayğıları ilə təhsilini rahat şəkildə uzlaşdırması ödənişsiz qiyabi təhsilin üstünlükləri sırasındadır. 2024-cü ildə Azərbaycanda dövlət sifarişi əsasında qiyabi təhsil alan tələbələrin sayı əvvəlki illərə nisbətən artıb və bu tendensiya davam edir. Proqnozlara görə, yaxın illərdə ölkə üzrə ali və orta ixtisas məktəblərində ödənişsiz qiyabi yerlərin sayında daha da artım gözlənilir.
Qəbul Prosesi və Seçim Mexanizmi
Azərbaycanda ödənişsiz qiyabi təhsil almaq üçün əsas şərt dövlət imtahanlarında yüksək bal toplamaq və müsabiqədə uğur qazanmaqdır. Dövlət İmtahan Mərkəzi tərəfindən təşkil olunan qəbul imtahanlarında tələbələr həm əyani, həm də qiyabi şöbələr üzrə seçilir. Hər tədris ili üçün dövlət sifarişi yerlərinin sayı və müvafiq ixtisaslar rəsmi qaydada açıqlanır. Ən çox tələbat olan ixtisaslarda rəqabət daha güclü olur, lakin bəzi sosial qruplara, məsələn, şəhid ailələrinin üzvlərinə, Qarabağ qazilərinə, əlillərə əlavə kvotalar ayrılır. Müsabiqədə uğur qazananlar ali və ya orta ixtisas məktəblərinin qiyabi şöbəsinə ödənişsiz qəbul olunur və dövlət hesabına təhsil almaq hüququ əldə edirlər. Seçim zamanı şəffaflıq və obyektivlik əsas prinsiplərdən sayılır, əlavə mərhələlər və apellyasiya prosedurları da mövcuddur.
Əsas İxtisaslar və Proqramlar
Ödənişsiz qiyabi təhsil üzrə ən çox tələbat olan ixtisaslar arasında pedaqoji, iqtisadiyyat, hüquq, menecment, mühəndislik, psixologiya və bir sıra humanitar ixtisaslar ön plana çıxır. Ənənəvi olaraq müəllim hazırlığı, mühasibatlıq, idarəetmə, dövlət və bələdiyyə idarəçiliyi, kompüter elmləri kimi proqramlarda dövlət sifarişi yerləri ayrılır. Bəzi universitetlər öz profillərinə uyğun olaraq ixtisaslaşmış qiyabi proqramlar da təklif edir. Eyni zamanda peşə məktəblərində və kolleclərdə də ödənişsiz qiyabi ixtisaslar mövcuddur. Hər bir proqramın müddəti, dərs planı, imtahan və qiymətləndirmə qaydaları təhsil müəssisəsinin daxili sənədləri və normativ aktları ilə tənzimlənir. Müxtəlif yaş kateqoriyalarından olan tələbələr, ikinci ali təhsil almaq istəyənlər, işləyənlər və ya regionlarda yaşayanlar üçün fərqli proqram modelləri mövcuddur.
Qiyabi Təhsilin Əsas Üstünlükləri
Ödənişsiz qiyabi təhsil bir sıra əhəmiyyətli üstünlüklərlə fərqlənir. Əvvəla, təhsil xərclərinin dövlət tərəfindən qarşılanması sosial bərabərliyin təmin olunmasına və əhalinin müxtəlif təbəqələrinin savadlanmasına şərait yaradır. Qiyabi təhsil işləyənlər üçün vaxtın və maliyyə resurslarının səmərəli istifadəsini təmin edir, ailə və iş həyatı ilə təhsil arasında balans yaratmağa imkan verir. Tədris prosesi tələbənin fərdi inkişafına, müstəqil öyrənmə bacarıqlarının formalaşmasına, məsuliyyət və təşəbbüskarlığın artmasına müsbət təsir göstərir. Əlavə olaraq, ödənişsiz qiyabi təhsil karyera dəyişiklikləri, əlavə ixtisaslar və şəxsi inkişaf üçün geniş imkanlar yaradır. Tələbələr distant tədris resurslarından, elektron kitabxanalardan və interaktiv platformalardan rahat istifadə edə bilirlər.
Qarşıda Dayanan Çağırışlar və Çətinliklər
Qiyabi təhsilin geniş yayılmasına baxmayaraq, bu sahədə müəyyən çətinliklər də mövcuddur. Əsas problemlərdən biri praktiki təlimin və laborator məşğələlərin az olması, distant təhsil zamanı tələbənin motivasiyasının aşağı düşməsi, fərdi nəzarət imkanlarının məhdudlaşmasıdır. Həmçinin, bəzi ixtisaslarda işə qəbul zamanı qiyabi təhsil diplomlarına münasibətdə müəyyən stereotiplər mövcuddur. Qiyabi təhsilin keyfiyyətinin yüksəldilməsi üçün müasir təlim texnologiyalarının tətbiqi, interaktiv və praktiki dərslərin artırılması, mentorluq və fərdi məsləhət xidmətlərinin inkişafı vacibdir. Eyni zamanda, təhsil müəssisələri və dövlət orqanları arasında əməkdaşlığın gücləndirilməsi, məlumatlandırma işlərinin genişləndirilməsi, sosial dəstək proqramlarının tətbiqi aktual məsələlər sırasındadır.
Ödənişsiz Qiyabi Təhsildə Distant və Hibrid Modellərin Rolu
Pandemiya dövrü qiyabi təhsil modellərində yeni imkanlar yaradıb. Son illər onlayn dərslər, virtual laboratoriyalar, elektron testlər və video konsultasiyalar tədris prosesinin əsas hissəsinə çevrilib. Distant və hibrid modellərin tətbiqi tələbələrə regionlarda və hətta xaricdə olduqları halda belə təhsildən geri qalmamağa imkan verir. Elektron platformalar vasitəsilə dərs vəsaitlərinə, təlim videolarına, forum və diskussiyalara əlçatanlıq təmin olunur. Distant tədris resurslarının genişləndirilməsi ödənişsiz qiyabi təhsil alanlar üçün əlavə üstünlüklər yaradır, fərdi öyrənmə tempinin qorunmasına kömək edir. Hibrid modellər isə müəyyən mövzuların, xüsusilə praktiki fənlərin əyani şəkildə mənimsənilməsinə şərait yaradır. Bununla da, ənənəvi və innovativ yanaşmaların sintezi formalaşır.
Ödənişsiz Qiyabi Təhsilin Gələcək Perspektivləri
Azərbaycanda ödənişsiz qiyabi təhsilin inkişafı dövlətin prioritetləri sırasında yer alır. Əhalinin savadlılıq səviyyəsinin yüksəldilməsi, kadr potensialının artırılması, regionlarda sosial-iqtisadi inkişafın stimullaşdırılması məqsədilə bu istiqamətdə yeni layihələr və proqramlar hazırlanır. Qarşıdakı illərdə ödənişsiz qiyabi təhsil üçün ayrılan dövlət sifarişi yerlərinin sayının artacağı, tədris proqramlarının daha çevik və müasir modellərlə zənginləşdiriləcəyi gözlənilir. Eyni zamanda, rəqəmsal tədris resurslarının və distant təhsil texnologiyalarının daha da inkişafı tələbələrin imkanlarını genişləndirəcək. Perspektivdə, beynəlxalq təhsil mübadiləsi proqramları, ikili diplom layihələri, xarici universitetlərlə əməkdaşlıq qiyabi təhsil alanlar üçün əlavə motivasiya olacaq. Bu tendensiyalar ölkədə təhsilin inklüzivliyinin və əlçatanlığının daha da yüksəlməsinə səbəb olacaq.
Azərbaycan cəmiyyətində təhsilin hamı üçün əlçatan olması və sosial bərabərliyin təmin olunması istiqamətində ödənişsiz qiyabi təhsil mühüm rol oynayır. Bu model vasitəsilə müxtəlif yaş və sosial qruplardan olan şəxslər ali və orta ixtisas təhsili almaq, peşə və bacarıqlarını artırmaq imkanı əldə edirlər. Qiyabi təhsil modeli həm müstəqil öyrənmə, həm də fərdi inkişaf baxımından tələbələrə geniş perspektivlər açır. Dövlətin dəstəyi, təhsil proqramlarının müasir tələblərə uyğunlaşdırılması və rəqəmsal texnologiyaların tətbiqi qiyabi təhsilin keyfiyyətini yüksəldir. Eyni zamanda, mövcud çağırışların aradan qaldırılması üçün innovativ həllər, praktiki məşğələlərin artırılması, mentorluq proqramlarının tətbiqi və işəgötürənlərlə əlaqələrin gücləndirilməsi zəruridir. Ödənişsiz qiyabi təhsilin gələcəkdə də inkişaf edəcəyi, cəmiyyətin ehtiyaclarına uyğun çevik və əlçatan model olaraq qalacağı gözlənilir.
Ən Çox Verilən Suallar
Ödənişsiz qiyabi təhsil dövlətin maliyyələşdirdiyi və iş fəaliyyəti ilə məşğul olan, ailə qayğıları olan və ya regionlarda yaşayan şəxslər üçün nəzərdə tutulan təhsil formasıdır. Bu model ali və orta ixtisas təhsili almaq istəyən hər kəsə imkan yaradır.
Dövlət İmtahan Mərkəzi tərəfindən keçirilən qəbul imtahanlarında yüksək bal toplayaraq və müsabiqədə uğur qazanaraq ödənişsiz yerlərə qəbul olmaq mümkündür. Bəzi sosial qruplara əlavə güzəştlər və kvotalar tətbiq olunur.
Ən çox tələbat olan ixtisaslar arasında pedaqoji, iqtisadiyyat, hüquq, menecment, mühəndislik, psixologiya, mühasibatlıq və idarəetmə proqramları yer alır.
Ödənişsiz qiyabi təhsil vaxt və maliyyə resurslarının səmərəli istifadəsini, iş və ailə həyatı ilə təhsil arasında balans yaratmağı, müstəqil öyrənmə və fərdi inkişaf imkanlarını təmin edir.
Qiyabi təhsil diplomları əyani təhsil diplomları ilə eyni hüquqi qüvvəyə malikdir və məzunlar dövlət və özəl sektorda işə düzələ bilirlər.
Tələbələr ildə bir və ya iki dəfə təhsil müəssisəsinə gələrək sessiya və imtahanlarda iştirak edirlər. Qalan müddətdə isə distant və ya müstəqil şəkildə dərsləri mənimsəyirlər.
Distant və onlayn dərslər qiyabi təhsilin ayrılmaz hissəsidir. Elektron platformalar, təlim videoları, onlayn testlər və virtual seminarlar vasitəsilə tədris həyata keçirilir.
Hər il dövlət tərəfindən təsdiq edilən dövlət sifarişi planına əsasən yerlərin sayı və ixtisaslar elan olunur. Tələb çox olan ixtisaslarda rəqabət güclü olur.
Əsas problemlər sırasında praktiki məşğələlərin azlığı, motivasiyanın aşağı düşməsi, distant tədrisdə fərdi nəzarətin məhdudluğu və bəzən işəgötürənlərdə qiyabi diplomlara qarşı stereotiplər yer alır.
Dövlətin dəstəyi, rəqəmsal texnologiyaların tətbiqi və proqramların müasirləşdirilməsi sayəsində ödənişsiz qiyabi təhsil gələcəkdə daha da əlçatan və keyfiyyətli olacaq.
