Azərbaycan torpaqlarının hər qarışı, minilliklərə dayanan zəngin tarix, mədəniyyət və sivilizasiya irsi ilə səciyyələnir. Bu irsin ən parlaq nümunələrindən biri də Oğlanqala adlanan qədim qala və arxeoloji kompleksdir. Qədim şəhər yerləri, qalalar, yaşayış məskənləri Azərbaycanın tarixi yaddaşının ən əhəmiyyətli hissəsini təşkil edir və Oğlanqala da bu sırada xüsusi mövqeyə malikdir. Tarixə maraq göstərənlərin, arxeoloqların, tədqiqatçıların və turistlərin diqqətini çəkən bu abidə həm elmi, həm də turizm baxımından nadir milli sərvət kimi qəbul olunur.
Oğlanqala Naxçıvan Muxtar Respublikasının Şərur rayonu ərazisində, Araz çayının sahilində, strateji və coğrafi baxımdan əlverişli bir yerdə yerləşir. Arxeoloji qazıntılar bu bölgənin ən qədim insan məskənlərindən biri olduğunu, minilliklər boyu mühüm yaşayış, müdafiə və mədəniyyət mərkəzi kimi xidmət etdiyini ortaya qoyub. Qalanın tikintisi, müdafiə sistemi, abidə ərazisində aşkarlanmış maddi-mədəniyyət nümunələri və tarixi məlumatlar Azərbaycan tarixinin müxtəlif dövrlərinə, xüsusilə tunc və dəmir dövrünə işıq salır. Oğlanqalanın özəlliyi təkcə monumental memarlığında deyil, həm də burada tapılan zəngin arxeoloji materiallarda, qədim insanların gündəlik həyatının, təsərrüfat və mədəniyyətinin, dini inanc və ictimai quruluşunun izlərində öz əksini tapır.
Oğlanqala: Qədim qalaların incisi – yerləşmə mövqeyi və yaranma tarixi
Oğlanqala Naxçıvan MR-in Şərur rayonunda, eyni adlı kəndin yaxınlığında, Araz çayının sol sahilində yerləşir. Qala Azərbaycanın ən qədim müdafiə tikililərindən biri hesab edilir və bu regionun tunc və dəmir dövrlərinə aid ən böyük arxeoloji abidələrindən sayılır. Coğrafi mövqeyi qalaya strateji əhəmiyyət verib: ətraf əraziləri, mühüm ticarət yollarını və təbii su mənbələrini nəzarətdə saxlamağa imkan yaradıb.
Arxeoloji tədqiqatlar göstərir ki, Oğlanqalanın inşası eramızdan əvvəl təxminən II minilliyin sonu – I minilliyin əvvəllərinə təsadüf edir. Qalanın yerləşdiyi təpə həm təbii, həm süni müdafiə üstünlüyünə malikdir. Qala əsasən yerli daş materiallardan, bəzi hissələri isə çiy kərpic və torpaqdan inşa edilib. Qazıntılar zamanı aşkar edilmiş qala divarlarının qalınlığı və yüksəkliyi, tikilinin dövrün ən güclü müdafiə sistemlərindən birinə sahib olduğunu təsdiqləyir.
Qalanın ərazisindəki tapıntılar göstərir ki, burada yaşayan əhali əsasən əkinçilik, heyvandarlıq, sənətkarlıq, ticarət və müdafiə ilə məşğul olub. Oğlanqala bu ərazidə sosial, iqtisadi və mədəni həyatın mərkəzi kimi çıxış edib, həmçinin regional və beynəlxalq ticarət əlaqələrində, Böyük İpək Yolunun yerli qollarında da mühüm rol oynayıb.
Oğlanqala arxeoloji qazıntıları və maddi-mədəniyyət nümunələri
Oğlanqala abidəsi Azərbaycan və dünya arxeoloqlarının diqqətini çəkən ən zəngin tapıntı mənbələrindən biridir. Qala və onun ətrafında aparılan qazıntılar zamanı müxtəlif dövrlərə aid çoxsaylı arxeoloji nümunələr aşkar edilib. Qədim dövrdə buranın böyük bir şəhər və müdafiə mərkəzi olduğu tapıntıların miqyası, müxtəlifliyi və zənginliyi ilə təsdiqlənir.
Buradan tapılmış əsas maddi-mədəniyyət nümunələri sırasında tunc, dəmir və erkən orta əsrlərə aid saxsı qablar, bəzək və məişət əşyaları, əmək alətləri, silahlar, məişət və təsərrüfat inventarları xüsusi yer tutur. Sənətkarların hazırladığı saxsı qablar üzərindəki bəzəklər, o dövr insanların məişəti, inanc sistemi, estetik düşüncəsi haqqında vacib elmi məlumat verir. Tunc və dəmir məmulatlar – ox ucluqları, nizə ucları, bıçaqlar, əmək alətləri və zərgərlik məmulatları Oğlanqala əhalisinin hərbi, təsərrüfat və sənətkarlıq həyatının inkişafını sübut edir.
Qazıntılar nəticəsində tapılan müxtəlif tipli tikililər, evlərin və təsərrüfat obyektlərinin qalıqları qədim yaşayış məskəninin şəhərsalma strukturunu, insanların gündəlik yaşayış tərzini, sosial və iqtisadi münasibətləri öyrənmək üçün mühüm mənbədir. Tapılmış insan və heyvan qalıqları, məişət tullantıları, taxıl anbarları, dəyirman daşları, kənd təsərrüfatı alətləri və s. həmin dövrdə əhalinin həyat tərzi barədə konkret təsəvvür yaradır.
Qala memarlığı və müdafiə sistemləri: İnşaat texnologiyaları və şəhərsalma ənənələri
Oğlanqalanın tikintisi və memarlıq quruluşu qədim Azərbaycan şəhərsalma ənənələrinin ən parlaq nümunələrindəndir. Qalanın əsas divarları iri daş bloklardan tikilmiş, bəzi hissələrdə isə çiy kərpicdən istifadə olunub. Divarların qalınlığı, hündürlüyü və müdafiə bürclərinin mövcudluğu abidənin yüksək müdafiə potensialına malik olduğunu göstərir. Qala iki əsas hissədən – daxili və xarici qaladan ibarət olub, onların arasında geniş açıq sahə yerləşib. Bu planlaşdırma həm yaşayış, həm də müdafiə məqsədilə nəzərdə tutulub.
Qazıntılar zamanı qalanın ərazisində müxtəlif tipli tikililərin, istehsalat obyektlərinin, anbarların və məişət evlərinin qalıqları aşkarlanıb. Burada su quyuları, taxıl ambarları, işıqlandırma və isitmə sistemləri, təsərrüfat binaları, zərgərlik emalatxanaları və ibadət guşələri də aşkar edilib. Qala memarlığında müdafiə və strateji üstünlük prioritet təşkil edib, buna görə də möhkəm divarlar, künclərdə müdafiə bürcləri, gizli keçidlər və nəzarət nöqtələri inşa olunub.
Oğlanqalanın inşaat texnologiyası və memarlıq tərzi qədim dövr Azərbaycan memarlığının, mühəndislik düşüncəsinin, müdafiə və şəhərsalma təcrübəsinin öyrənilməsi üçün unikal mənbədir. Buradakı tikililər qədim şəhər həyatının, əhalinin sosial və təsərrüfat təşkilatlanmasının konkret izlərini əks etdirir.
Oğlanqala əhalisinin sosial-iqtisadi həyatı və təsərrüfat fəaliyyəti
Qazıntılar və tədqiqatlar göstərir ki, Oğlanqala sakinləri qədim dövrdə əsasən əkinçilik, heyvandarlıq, sənətkarlıq və ticarətlə məşğul olublar. Qalanın ətrafında geniş əkin sahələrinin, suvarma kanallarının və taxıl anbarlarının tapılması burada kənd təsərrüfatının yüksək səviyyədə inkişaf etdiyini göstərir. Əhali müxtəlif növ taxıl, arpa, buğda, paxlalılar əkir, bostançılıq və bağçılıqla da məşğul olurdu.
Heyvandarlıq əsas gəlir mənbələrindən idi: qoyun, mal-qara, at və dəvə saxlanılırdı. Bu heyvanlar təkcə ərzaq deyil, həm də geyim, daşınma və ticarət üçün istifadə edilirdi. Sənətkarlıq sahəsində isə toxuculuq, saxsı və metal məmulatların istehsalı geniş yayılmışdı. Tapılmış bəzək əşyaları, muncuqlar, mis və tuncdan hazırlanmış məmulatlar yerli sənətkarların yüksək peşəkarlığından xəbər verir.
Qala sakinlərinin ticarət əlaqələri olduqca geniş idi. Tapılmış xarici mənşəli əşyalar, pullar və bəzək nümunələri Oğlanqalanın həm regionda, həm də daha uzaq ölkələrlə əlaqələr saxladığını göstərir. Qədim ticarət yolları qaladan keçirdi və bu, şəhərin iqtisadi inkişafında əsas amillərdən biri idi.
Dini inanc və kult tikililəri: İctimai həyat və mənəvi dəyərlər
Oğlanqalada dini və mənəvi həyat, qədim insanın dünyagörüşü və inanc sisteminin öyrənilməsi üçün zəngin mənbədir. Qazıntılar zamanı ibadət yerləri, kult tikililəri, dini motivli bəzək əşyaları və ritual əşyalar aşkarlanıb. Qala ərazisində tapılmış qurban daşları, ocaq yerləri və məbəd tipli tikililər qədim insanların inanc sisteminin çoxşaxəli olduğunu göstərir.
Dini rituallar və ayinlər gündəlik həyatın vacib hissəsi olub. Qəbiristanlıqlar, dəfn adətləri və mərasim əşyaları, qədim insanların ölüm və ölümdən sonrakı həyat haqqında təsəvvürləri barədə qiymətli məlumat verir. Tapılan qəbirlər və dəfn avadanlıqları – gil qablar, zinət əşyaları, əmək alətləri – həmin dövr insanlarının dini ayinlərə, mərasimlərə və mənəvi dəyərlərə önəm verdiyini göstərir.
Qala ərazisindəki kult tikililəri və dini obyektlər qədim dövr insanının sosial strukturunda və ictimai həyatında inancın mühüm rolunu, dini liderlərin və ritual ustalarının cəmiyyətdəki statusunu, mənəvi dəyərlərin icma birliyindəki təsirini göstərir.
Böyük İpək Yolu və Oğlanqala: Ticarət, mədəniyyət və beynəlxalq əlaqələr
Oğlanqala qədim dövrdə yalnız müdafiə və yaşayış məskəni deyil, həm də ticarət və mədəniyyət mərkəzi kimi tanınıb. Buradan keçən qədim ticarət yolları – xüsusən Böyük İpək Yolunun yerli qolları – şəhərin regionlararası və beynəlxalq əlaqələrində həlledici rol oynayıb. Qazıntılar zamanı tapılmış xarici mənşəli pullar, bəzək əşyaları və digər əşyalar bu əlaqələrin real sübutudur.
Qala əhalisi əsasən kənd təsərrüfatı məhsulları, sənətkarlıq məmulatları və heyvan məhsullarını başqa bölgələrə ixrac edir, əvəzində metal, bəzək, ipək, silah və məişət əşyaları idxal edirdi. Bu, qədim şəhər yerinin iqtisadi və mədəni inkişafında böyük rol oynayırdı.
Ticarət və mədəni mübadilə Oğlanqalanın həm regionda, həm də daha geniş ərazidə siyasi, iqtisadi və mədəni nüfuzunun artmasına səbəb olub. Şəhər yerinin böyüklüyü, iqtisadi və mədəni müxtəlifliyi onun Qafqazın ən inkişaf etmiş mərkəzlərindən biri olmasına imkan verib.
Oğlanqala arxeoloji abidəsinin müasir vəziyyəti və qorunması
Müasir dövrdə Oğlanqala Azərbaycan dövlətinin xüsusi qoruma və diqqət mərkəzində olan ən qiymətli tarixi-mədəni abidələrindən biridir. Burada AMEA Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun, yerli və beynəlxalq təşkilatların dəstəyi ilə illərdir genişmiqyaslı arxeoloji tədqiqatlar, bərpa və konservasiya işləri aparılır. Qalanın ərazisi muzey-rezervat kimi qorunur və maarifləndirici tədbirlərlə yanaşı, turizm üçün də açıqdır.
Abidənin mühafizəsi və öyrənilməsi üçün dövlət proqramları həyata keçirilir. Qazıntılar zamanı tapılmış maddi-mədəniyyət nümunələri Azərbaycan Milli Tarix Muzeyində və Naxçıvan Tarix Muzeyində sərgilənir. Qala ərazisində tədqiqat və restavrasiya işləri, müasir turizm və elmi ekspedisiyalar, yay məktəbləri və tədris proqramları abidənin gələcək nəsillərə ötürülməsi, elmi və maarifləndirici funksiyasının gücləndirilməsi üçün əhəmiyyətlidir.
Müasir texnologiyalar və beynəlxalq təcrübə əsasında Oğlanqalanın qorunması, onun regional və dünya miqyasında tanıdılması, milli-mədəni irsin təbliği və turizmin inkişafı istiqamətində böyük layihələr həyata keçirilir.
Oğlanqalanın tədqiqində beynəlxalq ekspedisiyaların rolu
Oğlanqalanın elmi öyrənilməsində beynəlxalq ekspedisiyaların və xarici arxeoloqların xüsusi rolu olmuşdur. XX əsrin ortalarından başlayaraq burada Azərbaycan alimləri ilə yanaşı, Rusiya, Türkiyə, İran, Gürcüstan və Qərbi Avropanın bir sıra elmi qurumlarının nümayəndələri də araşdırmalar aparmışlar. Bu beynəlxalq əməkdaşlıq nəticəsində Oğlanqalanın tarixinin təhlili yeni səviyyəyə çatdırılmış, qədim qala həyatının və bölgənin ictimai-siyasi proseslərindəki rolunun öyrənilməsinə böyük töhfələr verilmişdir.
Beynəlxalq ekspedisiyalar nəticəsində Oğlanqalada aparılan tədqiqatlar göstərdi ki, bu ərazi yalnız Azərbaycanın deyil, bütövlükdə Qafqaz regionunun ən qədim şəhər-müdafiə komplekslərindən biridir. Qazıntılar zamanı tapılan bir sıra unikal artefaktlar, o cümlədən qədim pullar, zərgərlik nümunələri, bəzəkli saxsı qablar və toxuculuq avadanlıqları təkcə yerli deyil, həm də regionlararası ticarət və mədəniyyət əlaqələrinin olduğunu təsdiqlədi. Alimlərin nəticələrinə əsasən, Oğlanqalanın bir çox arxeoloji tapıntıları Urmiya hövzəsi, Anadolunun şərqi, Şimali İran və Zaqafqaziya mədəniyyətləri ilə oxşar cizgilərə malikdir.
Bu tədqiqatlar Oğlanqalanın qədim Azərbaycan dövlətçiliyi, xalqın etnik kökləri, ictimai-iqtisadi inkişafı və dövlət quruculuğundakı mövqeyinin daha dərindən anlaşılmasına şərait yaratdı. Elmi ekspedisiyaların nəticələri beynəlxalq simpoziumlarda, elmi konfranslarda və beynəlxalq elmi jurnallarda dərc olunaraq, Azərbaycanın arxeoloji nüfuzunu dünyada artırdı. Bundan əlavə, xarici ekspedisiyaların iştirakı, Oğlanqalanın qorunması və gələcək nəsillərə ötürülməsi ilə bağlı bir sıra layihələrin maliyyələşdirilməsinə, beynəlxalq muzey və arxeologiya fondlarından dəstək alınmasına imkan verdi.
Oğlanqala Azərbaycanın ən qədim, ən böyük və ən əhəmiyyətli tarixi-mədəni abidələrindən biridir. Qalanın inşaatı, arxeoloji tapıntıları, qədim insanların sosial-iqtisadi və mədəni həyatı, dini və ictimai ənənələri, ticarət və mədəniyyət əlaqələri xalqımızın çoxəsrlik inkişaf yolunun canlı sübutudur. Bu abidə yalnız arxeoloji obyekt deyil, həm də xalqımızın tarixi yaddaşı, milli-mənəvi kimliyinin və dövlətçilik ənənələrinin qorunub saxlanıldığı məkandır.
Oğlanqalanın öyrənilməsi və qorunması milli elmi, mədəni və təhsil siyasətinin mühüm tərkib hissəsidir. Burada aparılan tədqiqatlar, beynəlxalq ekspedisiyalar, təhsil və turizm proqramları Azərbaycanın qədim sivilizasiyalar mərkəzi kimi dünya miqyasında tanıdılmasına xidmət edir. Oğlanqala nəsillər üçün tarixin, milli şüurun, vətənpərvərlik və irsə sevgi ruhunun, milli birliyin simvoludur.
Ən çox verilən suallar
Oğlanqala Naxçıvan Muxtar Respublikasının Şərur rayonu ərazisində, eyniadlı kəndin yaxınlığında, Araz çayının sahilində yerləşən qədim qala və arxeoloji abidədir.
Qazıntılar və elmi tədqiqatlara görə, Oğlanqala eramızdan əvvəl II minilliyin sonu – I minilliyin əvvəllərinə təsadüf edir və tunc, dəmir, erkən orta əsrlər dövrünü əhatə edir.
Oğlanqalada saxsı qablar, əmək və məişət alətləri, ox və nizə ucluqları, zərgərlik əşyaları, anbar və yaşayış tikililəri, bəzək əşyaları, xarici pullar və bir çox digər maddi-mədəniyyət nümunələri tapılıb.
Oğlanqala iri daş bloklardan və çiy kərpicdən inşa edilib, müdafiə divarları, bürclər, daxili və xarici qala, anbar və su quyuları, yaşayış evləri və istehsalat binaları ilə seçilir.
Əhali əsasən əkinçilik, heyvandarlıq, sənətkarlıq və ticarətlə məşğul olub. Tapılmış suvarma sistemləri, anbarlar və ticarət malları bu fəaliyyətlərin inkişafını göstərir.
Qala ərazisində ibadət və kult tikililəri, qurban daşları, ritual və mərasim əşyaları, qəbiristanlıq və dəfn avadanlıqları tapılıb. Bu tapıntılar qədim insanların dini və ictimai həyatının çoxşaxəli olduğunu göstərir.
Oğlanqala Böyük İpək Yolunun qolları üzərində yerləşdiyi üçün regionlararası və beynəlxalq ticarət, mədəni əlaqələr və mübadilədə mühüm rol oynayıb.
Hazırda Oğlanqala dövlət səviyyəsində qorunur, burada arxeoloji tədqiqatlar, restavrasiya və konservasiya işləri aparılır. Abidə həm turizm, həm də elmi-tədris obyekti kimi istifadə olunur.
Arxeologiya və tarix, mədəniyyətşünaslıq, turizm və xidmət, sənətşünaslıq ixtisaslarında Oğlanqala və digər qədim yaşayış məskənlərinin tədqiqi və qorunması öyrədilir.
Oğlanqala abidəsinin qorunması, bərpası, tədqiqi və ictimaiyyətə çatdırılması üçün dövlət proqramları, elmi layihələr, maarifləndirici tədbirlər və turizm infrastrukturu layihələri həyata keçirilir.
