Oğuznamələr: Türk Xalqlarının Tarixi, Mədəni Kimliyinin Qaynağı

Oğuznamə türk xalqlarının bədii və tarixi yaddaşının ən möhtəşəm qaynaqlarından biri kimi, əsrlərin sınağından çıxaraq bu günümüzə qədər öz dəyərini və aktuallığını qoruyub saxlamışdır. Bu termin təkcə bir dastanın, yazılı abidənin adı deyil, həm də bütöv bir epik ənənənin, mifoloji dünyagörüşün, qəhrəmanlıq salnaməsinin və milli ideologiyanın ümumi bədii-simvolik ifadəsidir. Oğuznamə özündə oğuzların tarixi-mifoloji, sosial-siyasi, dini-fəlsəfi görüşlərini, bədii təfəkkürünü və geneoloji yaddaşını birləşdirir. Oğuznamənin tərkibində dastanlar, rəvayətlər, atalar sözləri, şəcərə və salnamələr, bədii və fəlsəfi parçalar yer alır. Onun təsir dairəsi yalnız bir region, bir xalqla məhdudlaşmır, əksinə, bütün Türk dünyasını və bu mədəniyyətlə sıx bağlı olan xalqları əhatə edir. Oğuznamə həm yazılı, həm də şifahi ənənə çərçivəsində formalaşaraq, xalqın milli kimliyi, tarixi şüuru, ictimai-siyasi yaddaşı üçün bənzərsiz mənəvi dəyər daşıyır.

Oğuznamə: Türk Xalqlarının Tarixi və Mədəni Kimliyinin Qaynağı

Oğuznamə termini türk xalqlarının ictimai-siyasi, tarixi-mifoloji, dini-fəlsəfi görüşlərini, həmçinin epik-bədii təfəkkürünü əks etdirən yazılı və şifahi mənbələrin, eposların, dastanların, rəvayətlərin, atalar sözlərinin, mif və geneologiyaların ümumi adıdır. Bu sözün kökü dərin tarixi qatlara gedib çıxır və əslində oğuzlar haqqında olan hər bir bədii, tarixi, təsviri məlumat, folklor janrı və yazılı abidə oğuznamə kimi qiymətləndirilir. Oğuznamə ənənəsi oğuzların kosmoetnoqonik və təqvim miflərini, qəhrəmanlıq dastanlarını, şəcərə silsiləsini, aforizmlərini, şeirlərini, atalar sözlərini, rəvayətlərini, dini-mifoloji və sosial-fəlsəfi dünyagörüşlərini bir araya gətirir. Tarixi mənbələr və elmi ədəbiyyatda göstərilir ki, oğuznamələr həm köçəri, həm də yarımoturaq oğuz toplumlarının passionar ruhunu, qəhrəmanlıq şüurunu daim yüksək səviyyədə saxlamışdır. Oğuznamə nümunələri ilk vaxtlarda yazılmamış qanun və qaydalar toplusu kimi fəaliyyət göstərib, sonrakı dövrlərdə isə tarixi-xronoloji salnamələr, epik dastanlar, atalar sözləri və şeir parçaları kimi bədii və yazılı mətnlərdə yer alıb. Bunu həm şifahi, həm də yazılı mənbələrdəki ardıcıl əlaqələr, xüsusilə Rəşidəddin, Əbül Qazi, Sıma Tsyan kimi tarixçilərin, Çin, ərəb, fars, türk, latın və digər dillərdəki oğuznamələrin çoxluğu sübut edir. Hər bir oğuznamə həm bədii-epik, həm də tarixi-xronoloji cəhətdən böyük mədəni dəyərə malikdir və xalqın yaddaşında canlı şəkildə bu günə qədər qorunub saxlanır.

Oğuznamənin Janrları, Mənbələri və Mədəni Əhəmiyyəti

Oğuznamələr janr baxımından olduqca rəngarəngdir: dastan, atalar sözü, rəvayət, şeir, şəcərə, tarixi salnamə və hətta dini-fəlsəfi risalə janrlarında meydana çıxmışdır. Bu nümunələrin bəziləri şifahi ənənə çərçivəsində nəsildən-nəslə ötürülüb, digərləri isə sonradan yazıya alınıb, müxtəlif dillərdə geniş yayımlanıb. Xüsusilə, ilk tarixi-xronoloji oğuznamələr Çin dilində yazılmış salnamələrdir və burada hunların dövləti, idarəetmə sistemi, dövlətçilik ənənələri ətraflı təsvir olunur. Bütün bu məlumatlar qərb və şərq variantları ilə bir-birini tamamlayır. Oğuznamələrdə eyni zamanda türk, ərəb, fars, latın dillərində yazılmış bir çox tarixi mənbələrdə oğuzların və ümumilikdə türk tayfalarının coğrafiyası, dövlət quruluşu, hərbi-el sistemi və ictimai-siyasi münasibətləri, şəcərə adətləri, atalar sözləri və mifləri yer alır. Türkcə oğuznamələr bir qədər gec, əsasən XV əsrdən etibarən yazıya alınsa da, onların kökü şifahi ənənədə, e.ə. minilliklərə qədər gedib çıxır. Tarixi oğuznamələrin bir çoxunda, məsələn, Rəşidəddinin “Cami ət-təvarix”ində, Yazıçıoğlu Əlinin “Təvarixi-ali Səlcuq”unda, Salır Babanın “Oğuz tarixi” əsərində, Dana Ata və Əndəlibin oğuznamələrində, Dədə Qorqud dastanlarında, Oğuz Kağan dastanında və digər əlyazmalarda həm epik-bədii, həm də tarixi-xronoloji elementlər qabarıq şəkildə hiss olunur. Oğuznamə janrı bütün türk dünyasının ictimai yaddaşının, mədəni özünüdərkinin, etnoqrafik və bədii təfəkkürünün ən əsas təzahür formasıdır.

Oğuznamənin Tarixi İnkişafı və Ənənəvi Variantları

Ən qədim oğuznamələr V əsrdən əvvəlki dövrə, Orta Asiya və Altay bölgəsinin köçəri türk tayfa ittifaqlarının formalaşdığı zamanlara təsadüf edir. Lakin əlimizdə olan yazılı epik abidələrin ən qədimi XIII-XIV yüzilliyə, Turfanda üzü köçürülmüş uyğur əlifbalı “Oğuz Kağan” dastanına aiddir. Bu abidə eyni zamanda oğuzların mifoloji-tarixi dünya modelini, dövlət strukturunu, hərbi-demokratik idarəetmə sistemini əks etdirir. Daha sonra “Kitabi-Dədə Qorqud əla lisani-taifeyi-Oğuzan” adı ilə yazılmış əfsanə və boylar, oğuzların Qara dəniz və Xəzər dənizi arasındakı coğrafi məkanlarda yaşadığı, siyasi mübarizələr apardığı dövrləri əks etdirir. Dış Oğuz və İç Oğuz arasında baş verən siyasi və sosial qarşıdurmalar oğuz birliyinin zəifləməsi və dövlətçiliyin dağılması prosesini göstərir. Oğuznamə janrında yazılmış başqa mühüm mənbələr sırasında Uzunkörpü variantı, Rəşidəddinin geneologiyası, Salır Babanın və Dana Atanın yazılı oğuznamələri, Əndəlibin şeirlə yazılmış variantı və digər salnamələr xüsusi yer tutur. Bu abidələrdə, həmçinin atalar sözləri, şeirlər, məsəllər, hikmətli kəlamlar, müxtəlif qəhrəmanlıq səhnələri və mifoloji elementlər qorunub saxlanmışdır. Tarix boyu oğuznamə canlı epik və sosial yaddaşın mənbəyi kimi bir sıra türk dövlətlərinin formalaşmasında, idarəetmədə, şəcərə dəbinin yayılmasında, din və dünya görüşünün formalaşmasında misilsiz rol oynamışdır.

Oğuz Kağan Dastanı

Oğuznamə irsinin ən qədim və əhəmiyyətli abidələrindən biri kimi qəbul edilən “Oğuz Kağan” dastanı XIII-XIV əsrlərdə Uyğur əlifbası ilə köçürülmüşdür. Bu abidədə Oğuz xanın əfsanəvi qəhrəmanlığı, dövlət və ordu quruculuğu, türk tayfalarının birliyi, soy-kök və dövlətçilik modeli öz əksini tapır. Dastan yalnız oğuzlar üçün deyil, bütün türk dünyası üçün milli-mədəni identikliyin rəmzinə çevrilmişdir. “Oğuz Kağan” dastanının bir neçə fərqli nüsxəsi mövcuddur və onun mifoloji strukturu, dini-mifoloji motivləri xüsusilə diqqət çəkir.

Kitabi Dədə Qorqud əla Lisani-taifeyi-Oğuzan

Bu oğuznamə abidəsi, həm mifoloji, həm də tarixi-epik baxımdan türk dastançılıq ənənəsinin şah nümunəsidir. XIII-XV əsrlərə aid olan bu əsər oğuzların sosial-mədəni həyatını, ailə münasibətlərini, qəhrəmanlıq salnaməsini, etnoqrafiyasını və dövrün dünya modelini bədii dillə təsvir edir. Dədə Qorqud boylarında əsas qəhrəmanlar – Bayındır xan, Qazan xan, Dirsə xan, Bamsı Beyrək, Qanturalı, Basat və başqaları Oğuz igidliyinin, müdrikliyinin simvolu kimi təqdim olunur.

Hazihi-r-risaləti min kəlimatı oğuznamə əl məşhur bi-atalar sözü

Bu əlyazma XV–XVI əsrlərə aid edilir və Berlin kitabxanasında saxlanılır. İçərisində 400-dən çox atalar sözü, hikmətli kəlamlar və məsəllər yer alır. Dits, Gökyay, Binyazar kimi alimlər tərəfindən nəşr olunan bu oğuznamə toplusu oğuzların bədii-fəlsəfi dünyagörüşünü, sosial münasibətlərini və gündəlik həyat prinsiplərini əks etdirir.

Məcməüləmsali-Məhəmmədəli

Bu əlyazma Sankt-Peterburq Şərqşünaslıq İnstitutunda saxlanılır, XVI–XVII əsrlərə aid edilir və həcmcə daha böyükdür. Burada 2000-ə yaxın paremik vahid – atalar sözləri, məsəllər və hikmətli kəlamlar toplanmışdır. Bu toplu oğuznamə ədəbi ənənəsinin dil və düşüncə zənginliyini ortaya qoyur.

Dana Ata Oğuznaməsi

Dana Ata – türkmən övliya tayfalarından olan, XV-XVI əsrlərdə yaşamış sufi şeyxidir. Onun yazdığı oğuznamə heca vəznində, qoşma və gəraylı formasında şeirlərdən ibarətdir. Dana Atanın oğuznaməsində sufi hikmətləri, dini-fəlsəfi motivlər və oğuz əcdadları barədə təsvirlər geniş yer tutur. Əlyazma 1821-ci ildə köçürülmüş və Sankt-Peterburqda saxlanılır.

Əndəlib Oğuznaməsi

Nurmühəmməd Əndəlib XVIII əsr türkmən poeziyasının böyük şairidir. Onun şeirlə yazdığı “Oğuznamə” əsərində Oğuz xan və onun övladlarının qəhrəmanlığı, türk əlifbası və 24 oğuz boyunun damğası barədə məlumatlar yer alır. Bu nümunə, həm də türk poeziyasının inkişaf mərhələsini, bədii düşüncə tərzini əks etdirir.

Rəşidəddin Oğuznaməsi (Cami ət-təvarix)

Dünya tarixşünaslığının klassik abidəsi olan “Cami ət-təvarix”də (XIV əsr) Rəşidəddin oğuzların geneologiyasını, əfsanəvi və tarixi hadisələrini, dövlət quruculuğunu və dini-fəlsəfi baxışlarını yazılı şəkildə təqdim edir. Burada həm real tarixi hadisələr, həm də mifik rəvayətlər bir arada təqdim olunur.

Salır Baba Qulalıoğlu Oğuznaməsi

Salır Baba Qulalıoğlunun XVI əsrdə yazdığı “Oğuz tarixi” əsəri oğuznamə ənənəsinin xalq və yazılı ədəbiyyat arasında körpü rolu oynayan nümunələrindən biridir. Əsərdə oğuzların sosial münasibətləri, atalar sözləri, dini və epik motivlər, xüsusən də boz qurd simvolikası xüsusi yer tutur.

Uzunkörpü Oğuznaməsi

Uzunkörpü variantı məsnəvi formasında yazılmış, bir neçə səhifədən ibarət əlyazmadır. Seyid Əli tərəfindən Uzunkörpüdə tapılmış bu əsər Oğuz xanın müsəlmanlığı yayması, atası Qara xanla vuruşu, tayfa münasibətləri və İslam öncəsi epik süjetləri ilə fərqlənir.

Yazıçıoğlu Əli – Təvarixi-ali Səlcuq

XV əsrdə Osmanlı dövrü tarixçisi Yazıçıoğlu Əlinin “Təvarixi-ali Səlcuq” əsəri türk dilində yazılmış ilk geniş oğuznamələrdəndir. Burada Oğuz xanın və onun nəslinin, Səlcuq və Osmanlı əcdadlarının igidliyi, dövlətçilik tarixi, İslam dini ilə bağlı epizodlar və epik ənənələr geniş şəkildə təsvir olunur.

Oğuznamə Nümunələri: Ən Məşhur Variantlar və Onların Xüsusiyyətləri

Oğuznamə adı altında toplanan ədəbi-tarixi nümunələrin bir çoxu tədqiqatçıların diqqət mərkəzindədir və müxtəlif əlyazmalar, salnamələr, şeir toplusu və risalələr şəklində bu günə qədər gəlib çatmışdır. Ən məşhur oğuznamə variantlarından biri, “Oğuz Kağan” dastanıdır. Uyğur əlifbası ilə köçürülmüş bu abidədə Oğuz xan və onun qəhrəman övladlarının igidliyi, dövlət quruculuğu, göy tanrısı ilə əlaqəsi, türk dövlətçiliyinin və ordusunun yaradılması, mifoloji obrazların iştirakı geniş yer tutur. “Kitabi-Dədə Qorqud” boylarında isə Oğuz elinin ictimai-siyasi həyatı, ailə və qəbilə münasibətləri, bayındır xanın, Salur Qazanın, Dirsə xan oğlu Buğacın, Qanturalı, Bamsı Beyrək kimi qəhrəmanların əfsanəvi igidlikləri və əxlaqi keyfiyyətləri əks olunur. Oğuznamə nümunələri sırasında atalar sözləri və məsəllər böyük fəlsəfi və ictimai-mədəni əhəmiyyət daşıyır. Berlin kitabxanasında və Sankt-Peterburq Şərqşünaslıq İnstitutunda saxlanılan əlyazmalar, xüsusən “Hazihi-r-risaləti-min kəlimati Oğuznamə əl-məşhur bi-atalar sözü” və “Məcməüləmsali-Məhəmmədəli” adlı toplular oğuzların hikmətli kəlamlarının, şəcərə düşüncəsinin canlı nümunələrini ehtiva edir. Dana Ata və Əndəlibin oğuznamələri isə sufi poeziyası, türk tayfa və boylarının dini-fəlsəfi düşüncəsi, ədəbiyyat tarixindəki rolu baxımından seçilir. Rəşidəddinin “Cami ət-təvarix” əsəri, Salır Babanın “Oğuz tarixi”, Yazıçıoğlu Əlinin “Təvarixi-ali Səlcuq”u isə həm dastan ünsürləri, həm də tarixi geneologiyası ilə seçilir və elmi ədəbiyyatda oğuznamənin tarixi mənbə kimi aktuallığını qoruyub saxlayır.

Oğuznamənin Elmi-Tarixi və Bədii Dəyərləri

Oğuznamələr yalnız folklor, ədəbiyyat və mifologiya üçün deyil, həm də tarix, etnoqrafiya, dilçilik, fəlsəfə və dini elmlər üçün zəngin və əvəzolunmaz qaynaqdır. Hər bir oğuznamə nümunəsi türk və Azərbaycan tarixinin, etnogenezinin, dövlət quruculuğunun, mədəniyyətinin, dini və fəlsəfi baxışlarının formalaşmasında əsas rol oynayıb. Tarixi oğuznamələrin şəcərə dəbinin qorunub saxlanması, dövlət idarəetməsində, soy kökünün tanınmasında, siyasi və dini ənənələrin ötürülməsində əvəzsiz rolu vardır. Bədii oğuznamələr isə dastançılıq, şifahi və yazılı poeziya, aforizmlər, hekayətlər, qəhrəmanlıq və mərdlik motivlərinin yayılmasında, epik qəhrəmanlar sisteminin formalaşmasında, ədəbi dillərin zənginləşməsində əsaslı yer tutur. Oğuznamənin variantları arasında orijinal, dini, tarixi, geneoloji, dastan, şeir, atalar sözü və məsəllər toplusu kimi fərqli formalarda, müxtəlif dillərdə, fərqli dövrlərə aid nümunələr vardır. Bütün bu materiallar Azərbaycan və ümumilikdə türk mədəniyyəti üçün milli yaddaşın, mədəni kimliyin, bədii-estetik və sosial-fəlsəfi dünyagörüşünün bünövrəsini təşkil edir. Oğuznamənin bugünkü Azərbaycan və türk ədəbiyyatında, folklorunda, tədqiqatında yenidən canlanması, milli şüurun, tarixi yaddaşın, mədəni özünüdərkin bərpası və inkişafı üçün əhəmiyyətli təkan rolunu oynayır.

Oğuznamənin Müasir Dəyərləndirilməsi və Tədqiqi

Bugünkü elmi-folklorşünaslıqda, tarixşünaslıqda və ədəbiyyatşünaslıqda oğuznamələr həm bədii, həm də tarixi baxımdan öyrənilir, Azərbaycan milli kimliyinin və mədəniyyətinin formalaşmasında əsas baza sayılır. Müxtəlif dillərdə tədqiq, nəşr və tərcümələr, müasir ədəbi və tarixi araşdırmalar oğuznamənin daim aktual və canlı mədəni hadisə olduğunu göstərir.

Oğuznamə əsrlər boyu türk və Azərbaycan xalqının mədəni-tarixi yaddaşının, ictimai-siyasi və bədii dünyagörüşünün ən canlı ifadə formalarından biri kimi dəyərləndirilir. Oğuznamədə toplanan dastanlar, rəvayətlər, atalar sözləri, şəcərə və salnamələr, geneologiya və fəlsəfi düşüncə formaları həm şifahi, həm də yazılı mədəniyyətin qorunmasında misilsiz rol oynayıb. Bu gün də oğuznamə milli şüurun, ədəbi ənənənin, tarixi yaddaşın bərpasında, xalqın mənəvi identikliyinin yaşadılmasında ən mühüm qaynaq olaraq qalır. Oğuznamə yalnız keçmişin yox, həm də gələcəyin mədəni yaddaşıdır.

Ən Çox Verilən Suallar