Öhdəliklər Nədir?: Hüquqi Anlayış, Növlər

Öhdəliklər anlayışı hüquq elminin və gündəlik həyatın ayrılmaz, fundamental bir hissəsidir. Bu anlayış yalnız qanunvericilik aktlarında deyil, həmçinin insanların bir-biri ilə qurduğu münasibətlərdə, yazılı və ya şifahi razılaşmalarda, ailə içi davranışlarda, işgüzar əməkdaşlıqlarda və sosial qarşılıqlı əlaqələrdə öz əksini tapır. Hər bir insan, fərdi şəxs, sahibkarlıq subyekti və ya dövlət qurumu – istər bilməyərəkdən, istərsə də şüurlu şəkildə müxtəlif hüquqi və ya mənəvi öhdəliklər daşıyır. Bu öhdəliklər hüququn müxtəlif sahələrində meydana çıxır və cəmiyyətin nizamlı, balanslı şəkildə fəaliyyət göstərməsində əhəmiyyətli vasitəyə çevrilir. Məsələn, bir şəxs dostuna borc verdikdə, ortada yazılı müqavilə olmasa belə, mənəvi və bəzən də hüquqi öhdəlik yaranır. Eyni zamanda, işəgötürənlə işçi arasında bağlanmış əmək müqaviləsi çərçivəsində hüquqi öhdəliklər dəqiq şəkildə yazılı olaraq ifadə olunur və bu öhdəliklər dövlət nəzarəti altında yerinə yetirilməlidir. Dövlət vətəndaşdan vergi öhdəliyini icra etməyi tələb edir, valideynlər uşaqlarına baxmaq öhdəliyinə malikdir, satıcı isə müştəriyə qarşı keyfiyyətli mal təqdim etmək borcundadır.

Öhdəlik anlayışının tərifi

Hüquqi nöqteyi-nəzərdən öhdəlik, bir şəxsin (debitor) digər şəxsə (kreditor) qarşı müəyyən hərəkət etmək və ya etməmək borcunu, digər şəxsin isə bu hərəkətin edilməsini tələb etmək hüququnu ifadə edir.

Başqa sözlə, öhdəlik bir şəxsin başqa bir şəxsə qarşı hüquqi məsuliyyət daşıdığı vəziyyətdir. Bu məsuliyyət adətən maddi və ya davranış formasında olur.

Mülki Məcəlləyə əsasən:

“Öhdəlik – bir şəxsin (borclunun) başqa bir şəxsə (kreditor) qarşı müəyyən hərəkəti yerinə yetirməsi (məsələn, əmlak vermək, iş görmək, xidmət göstərmək, pul ödəmək və s.) və ya hər hansı hərəkətdən çəkinməsi borcudur. Kreditor isə borcludan bu öhdəliyi yerinə yetirməyi tələb etmək hüququna malikdir.”

Öhdəliklərin hüquqi əsasları

Öhdəlik hüququ Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsinin II hissəsində əhatəli şəkildə tənzimlənir. Bu normativ sənəd öhdəliklərin necə yaranması, icra edilməsi, dəyişdirilməsi və ləğvi ilə bağlı əsas hüquqi çərçivəni yaradır.

Əsas hüquqi mənbələr bunlardır:

• Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsi
• Əmək Məcəlləsi (əmək öhdəlikləri üçün)
• Ailə Məcəlləsi (ailədaxili öhdəliklər üçün)
• Maliyyə, bank, sığorta haqqında qanunlar
• Qanunvericiliklə təsdiqlənmiş müqavilələr

Öhdəliklərin yaranma əsasları

Öhdəliklər müxtəlif hüquqi faktlar nəticəsində yarana bilər. Bunlara aşağıdakılar daxildir:

Müqavilə əsasında – Ən geniş yayılmış formadır. Məsələn, kirayə müqaviləsi, alqı-satqı müqaviləsi, işə qəbul müqaviləsi və s.

Qanun əsasında – Bəzi hallarda öhdəlik birbaşa qanundan doğur. Məsələn, vergi ödəmək və ya aliment vermək.

Hüquqa zidd hərəkətlər nəticəsində – Zərər vurmaq, qeyri-qanuni hərəkətlə başqasına ziyan yetirmək.

Digər hüquqi faktlar əsasında – Məsələn, haqsız varlanma və ya vərəsəlik nəticəsində yaranan öhdəliklər.

Öhdəliklərin növləri

Hüquqşünaslar öhdəlikləri müxtəlif meyarlara əsasən təsnif edirlər. Aşağıda ən əsas öhdəlik növləri təqdim olunur:

Maddi öhdəliklər – Pul ödəmək, mal vermək, xidmət göstərmək kimi konkret maddi öhdəliklər.

Qeyri-maddi öhdəliklər – Şəxsi münasibətləri əhatə edən öhdəliklər (məsələn, əxlaqi borc, reputasiya qoruma və s.).

Aktiv və passiv öhdəliklər

• Aktiv öhdəliklər: Müəyyən işi görmək (məsələn, tikinti etmək).
• Passiv öhdəliklər: Müəyyən hərəkətdən çəkinmək (məsələn, məlumat yaymamaq).

Şəxsi öhdəliklər və əmlak öhdəlikləri

• Şəxsi öhdəliklər: Yalnız konkret şəxsin yerinə yetirə biləcəyi öhdəliklər.
• Əmlak öhdəlikləri: Pul və ya maddi dəyərlə ifadə olunan öhdəliklər.

Öhdəliklərin icrası

Öhdəliyin icrası dedikdə, borclunun kreditor qarşısında üzərinə götürdüyü hərəkəti tam və vaxtında yerinə yetirməsi başa düşülür.

İcranın əsas prinsipləri:

• Öhdəlik müqavilədə və ya qanunda nəzərdə tutulmuş müddətdə icra olunmalıdır.
• İcra tam, düzgün və gecikmədən yerinə yetirilməlidir.
• Borclu tərəfindən icra edilməli və üçüncü şəxs yalnız razılıqla əvəz edə bilər.

Əgər öhdəlik pulla ifadə olunubsa, ödəniş milli valyuta ilə aparılmalı və ödəniş sübutedici sənədlərlə təsdiqlənməlidir.

Öhdəliklərin pozulması və hüquqi nəticələr

Əgər borclu öhdəliyini yerinə yetirməzsə və ya düzgün icra etməzsə, bu, hüquqi nəticələr doğurur. Bu nəticələr qanunla və ya müqavilə ilə müəyyən olunur.

Məsuliyyət növləri:

• Cərimə və ya dəbbə pulu
• Maddi ziyanın ödənilməsi
• Müqavilənin ləğvi
• İcra məcburiyyəti (məhkəmə qərarı ilə)

Məsələn, kirayəçi vaxtında icarə haqqını ödəmirsə, ev sahibi müqaviləni ləğv edə və ödənilməyən məbləği tələb edə bilər.

Öhdəliklərin dəyişdirilməsi və ləğvi

Öhdəliklər müəyyən hallarda dəyişdirilə və ya ləğv oluna bilər. Bu hallar aşağıdakılardır:

Dəyişdirilmə halları:

• Tərəflərin qarşılıqlı razılığı ilə
• Qanunvericiliyin dəyişməsi nəticəsində
• Məhkəmə qərarı ilə

Ləğv edilmə halları:

• Öhdəliyin tam icra edilməsi
• Borclunun vəfatı (şəxsi öhdəliklər üçün)
• Kreditorun borcdan imtinası
• Müqavilənin pozulması və ya ləğvi
• Təbii fəlakətlər və fors-major hallar

Həyatda və iqtisadi münasibətlərdə öhdəliklərin rolu

Öhdəliklər cəmiyyətin hər bir sahəsində mövcuddur. Ailə münasibətlərindən tutmuş beynəlxalq ticarətə qədər bütün münasibətlər öhdəliklər üzərində qurulur.

Ailə münasibətlərində: Valideynlərin uşağa baxmaq, uşağın təhsilinə və sağlamlığına diqqət yetirmək kimi mənəvi və hüquqi öhdəlikləri mövcuddur.

Əmək münasibətlərində: İşçinin əmək funksiyasını yerinə yetirməsi, işəgötürənin əmək haqqı ödəməsi konkret hüquqi öhdəliklərdir.

İqtisadi münasibətlərdə: Bankın kredit verərkən borcluya tətbiq etdiyi faiz, təchizatçının malları vaxtında çatdırmaq öhdəliyi və alıcının ödəmə borcu kommersiya öhdəliklərinə nümunədir.

Öhdəliklərlə bağlı praktiki misallar

• Müqavilə ilə öhdəlik: Tərəflər arasında bağlanmış tikinti müqaviləsinə əsasən podratçı 3 ay ərzində bina tikməlidir.
• Qanunla öhdəlik: Şəxslər vergi qanunvericiliyinə uyğun olaraq dövlətə vergi ödəməlidir.
• Zərər vurma ilə öhdəlik: Sürücü ehtiyatsızlıqla qəza törədərək digər şəxsin əmlakına ziyan vurduqda, bu ziyanın ödənilməsi öhdəliyi yaranır.
• Əmək müqaviləsi ilə öhdəlik: Müəssisədə çalışan işçi iş saatlarına riayət etməli, rəhbərlik isə vaxtında əmək haqqı ödəməlidir.

Öhdəliklər hüquq sisteminin və sosial həyatın əsasında duran anlayışlardan biridir. Bu anlayış insanların hüquqi münasibətlərdə bir-birinə qarşı məsuliyyətlərini müəyyənləşdirir, mülkiyyət, əmək, ailə və kommersiya sahələrində nizam-intizamı təmin edir. Hüquqi öhdəliklərin düzgün başa düşülməsi və tətbiqi yalnız fərdi deyil, bütövlükdə cəmiyyətin sabit və hüquqi əsaslarla fəaliyyət göstərməsi üçün vacibdir. Hər bir vətəndaş öz hüquqlarını bilmək qədər, daşıdığı öhdəlikləri də bilməli və icra etməlidir. Hüquqi dövlətdə bu yanaşma hüquq mədəniyyətinin formalaşmasına, qarşılıqlı etimadın artmasına və hüquqi sivilizasiyanın inkişafına xidmət edir.

Ən Çox Verilən Suallar