Mülki hüquqda öhdəlik anlayışı bir şəxsin (borclunun) digər şəxsə (kreditor) qarşı müəyyən bir hərəkəti yerinə yetirmə və ya ondan çəkinmə borcunu ifadə edir. Bu anlayış mülki hüququn ən mühüm institutlarından biridir və cəmiyyət daxilində hüquqi münasibətlərin sabit, balanslı və qarşılıqlı məsuliyyət prinsiplərinə uyğun şəkildə formalaşmasına xidmət edir. Öhdəliklər vasitəsilə tərəflər arasında hüquq və vəzifə münasibətləri yaranır, bu da onları bir-birinə qarşı cavabdeh edir. Hüquqi münasibətlər statik deyil, daim dəyişir, genişlənir və mürəkkəbləşir. Tərəflər arasında bağlanmış ilkin müqavilə müəyyən dövrdən sonra iştirakçıların dəyişməsi, hüquqların yenidən bölüşdürülməsi və ya borcun yenidən təşkili səbəbilə hüquqi baxımdan yenidən qurula bilər. Məhz belə hallarda öhdəliklərin ötürülməsi müqaviləsi hüquqi zərurət kimi ortaya çıxır. Bu müqavilə borcun və ya tələb hüququnun bir tərəfdən digərinə keçməsini rəsmi və hüquqi çərçivəyə salır, beləliklə də mülki dövriyyənin fasiləsiz və etibarlı şəkildə davam etməsinə imkan yaradır.
Öhdəliklərin ötürülməsi nə deməkdir?
Öhdəliklərin ötürülməsi – mövcud bir öhdəliyin borclu və ya kreditor tərəfinin dəyişdirilməsi ilə bağlı hüquqi əməliyyatdır. Bu prosesdə ya borclu öz öhdəliyini üçüncü şəxsə ötürür, ya da kreditor hüququnu başqa şəxsə təhvil verir.
İki əsas forma mövcuddur:
- Borcun ötürülməsi (debitorun dəyişməsi)
- Tələb hüququnun ötürülməsi (kreditorun dəyişməsi)
Bu əməliyyatlar ya qanuna əsasən, ya da “öhdəliklərin ötürülməsi müqaviləsi” əsasında həyata keçirilir.
Hüquqi əsaslar
Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsi öhdəliklərin ötürülməsi institutunu tam şəkildə tənzimləyir. Məcəllənin 494-520-ci maddələri bu məsələni əhatə edir.
Əsas normativ baza:
- Mülki Məcəllə, maddə 494 – Tələb hüququnun başqa şəxsə keçməsi
- Mülki Məcəllə, maddə 519 – Borcun başqasına ötürülməsi
- Mülki Məcəllə, maddə 514 – Öhdəliyin dəyişdirilməsi
Qanunvericilik tərəflərin razılığı, üçüncü şəxsin iştirakı və yazılı forma kimi əsas şərtləri müəyyən edir.
Öhdəliklərin ötürülməsi müqaviləsinin məqsədi
Bu müqavilənin əsas məqsədi borc və ya tələb hüququnu başqa şəxsə keçirmək və bu keçidi rəsmi hüquqi müstəviyə salmaqdır. Məsələn, bir sahibkar kreditor qarşısında olan borc öhdəliyini başqa bir sahibkara ötürə bilər və ya bank öz tələb hüququnu başqa bank təşkilatına sata bilər (faktorinq).
Əsas məqsədlər:
- Hüquqi məsuliyyətin paylaşdırılması
- Borcun yenidən təşkili
- Müqavilə iştirakçılarının dəyişməsi
- Kommersiya dövriyyəsinin tənzimlənməsi
- Risklərin azaldılması və ya idarə edilməsi
Öhdəliklərin ötürülməsi müqaviləsinin forması
Müqavilə yazılı şəkildə bağlanmalıdır. Xüsusilə borcun miqdarı və predmeti önəm daşıyırsa, müqavilənin notariat qaydasında təsdiqlənməsi tövsiyə olunur.
Müqavilədə aşağıdakılar mütləq göstərilməlidir:
- Tərəflərin rekvizitləri (fiziki və ya hüquqi şəxslərin tam məlumatı)
- Öhdəliyin növü və məzmunu
- Ötürülən öhdəliyin dəyəri və müddəti
- Razılıq ifadəsi (tərəflərin yazılı razılığı)
- İcra qaydası və yeni borclunun öhdəlikləri
- Mübahisələrin həll mexanizmi
- Tərəflərin imzaları və müqavilənin tarixi
Tərəflər və onların hüquq və vəzifələri
Əvvəlki borclu (ötürən):
- Mövcud öhdəliyin təfərrüatlarını təqdim edir
- Kreditorla razılaşmanı təmin edir
- Borcu tam və düzgün ötürür
Yeni borclu (ötürülən):
- Öhdəliyi olduğu kimi qəbul edir
- İcra məsuliyyətini üzərinə götürür
- Kreditora qarşı borclu sayılır
Kreditor (alacaq sahibi):
- Razılıq vermək hüququna malikdir (borcun ötürülməsi üçün razılıq şərtdir)
- Yeni borcludan borcun icrasını tələb edə bilər
- Əvvəlki borcludan məsuliyyətin qalmasını da tələb edə bilər (əgər müqavilədə bu göstərilibsə)
Ötürülmə üsulları
- Novasiya yolu ilə ötürülmə:
Əvvəlki öhdəlik yeni öhdəliklə əvəzlənir və əvvəlki öhdəlik ləğv edilir. Tərəflər yeni müqavilə bağlayaraq borcu başqa formada davam etdirirlər. - Cession (tələb hüququnun keçməsi):
Kreditor tələb hüququnu digər şəxsə (cessionerə) satır və ya verir. Bu, ən çox bank, sığorta və faktorinq əməliyyatlarında baş verir. - Borclunun dəyişməsi:
Əgər tərəflər razıdırsa və kreditor da bu dəyişikliyə yazılı razılıq veribsə, borclu dəyişə bilər.
Müqavilənin hüquqi nəticələri
Müqavilə qüvvəyə mindikdən sonra:
- Yeni borclu hüquqi məsuliyyət daşımağa başlayır.
- Əvvəlki borclu məsuliyyətdən azad edilir (əgər müqavilədə belə qeyd olunubsa).
- Kreditor yeni tərəflə münasibətlərə girir.
- Əgər müqavilədə başqa hal göstərilməyibsə, əvvəlki zəmanətçilər və təminatlar da keçmiş sayılır.
Etibarsızlıq halları
Öhdəliklərin ötürülməsi müqaviləsi bəzi hallarda hüquqi cəhətdən etibarsız sayılır. Bu hallara aşağıdakılar daxildir:
- Kreditorun yazılı razılığı olmadan borcun ötürülməsi
- Forma və məzmun qaydalarının pozulması
- Qanuna zidd öhdəliklərin ötürülməsi
- Aldatma, hədələmə və ya təzyiq yolu ilə bağlanan müqavilə
- Mövcud olmayan və ya başa çatmış öhdəliklərin ötürülməsi
Etibarsız müqavilə hüquqi nəticə doğurmur və məhkəmə tərəfindən rədd edilir.
Praktiki nümunə
Misal 1:
Fiziki şəxs A, B şirkətinə 20.000 AZN məbləğində borcludur. A işgüzar çətinlik səbəbilə bu borcu C adlı tərəfdaşa ötürmək istəyir. B şirkəti bu keçidi təsdiqlədikdən sonra, A ilə C arasında “Öhdəliklərin ötürülməsi müqaviləsi” bağlanır və bundan sonra kreditor yalnız C-yə qarşı tələb irəli sürə bilər.
Misal 2:
Bank “X” müştərilərindən birinin kredit portfelini başqa bir bank olan “Y”yə ötürmək istəyir. Bunun üçün hüquqi müqavilə bağlanır və əvvəlki bankın tələb hüququ tam şəkildə yeni banka keçir.
Mübahisələr və məhkəmə təcrübəsi
Əgər tərəflər arasında ötürülmə şərtləri ilə bağlı razılıq pozularsa və ya kreditorun razılığı alınmazsa, bu məsələ mübahisəyə çevrilə bilər. Azərbaycan məhkəmə praktikasında belə hallarda əsasən yazılı razılıq, öhdəliyin mövcudluğu və ötürülmə formasına dair sübutlar nəzərə alınır.
Məhkəmələr əsasən araşdırır:
- Müqavilənin yazılı olub-olmamasını
- Tərəflərin hüquqi statusunu
- Razılığın sübutunu (imzalar, möhürlər, yazışmalar)
- Borcun real olub-olmamasını
Öhdəliklərin ötürülməsi müqaviləsi hüquqi münasibətlərin çevikliyini və kommersiya dövriyyəsinin davamlılığını təmin edən mühüm mexanizmdir. Tərəflər belə müqavilə bağlamazdan əvvəl öhdəliyin hüquqi mahiyyətini, məsuliyyət daşıyıcılarını, müqavilənin tərtib forması və icrasını tam şəkildə anlamalıdır. Kreditorun razılığı, öhdəliyin tam aydınlığı və yazılı hüquqi sənədlərlə təsbit edilməsi bu prosesin əsasını təşkil edir. Müasir dövrdə iqtisadi dinamizmin artması ilə öhdəliklərin ötürülməsi müqavilələri daha çox yayılmaqda və müxtəlif sektorlarda tətbiq edilməkdədir. Bu da hüquqi savadlılıq və dəqiq müqavilə tərtibatı ehtiyacını artırır. Hər bir tərəf bu müqavilə ilə bağlı hüquqşünas məsləhəti almadan irəli addım atmamalıdır.
Ən Çox Verilən Suallar
Öhdəliklərin ötürülməsi, bir şəxsin borc və ya tələb hüququnu başqa şəxsə hüquqi yolla keçirməsidir. Bu proses müvafiq müqavilə əsasında və ya qanunvericiliyə əsasən həyata keçirilir.
Ən çox hallarda borcun restrukturizasiyası, kreditor və ya borclunun dəyişməsi, biznes satışı, faktorinq və ya novasiya kimi hüquqi əməliyyatlar zamanı baş verir.
Bəli. Əgər borc ötürülürsə, kreditorun yazılı razılığı mütləq tələb olunur. Tələb hüququnun ötürülməsində isə kreditorun razılığına ehtiyac yoxdur, lakin bu barədə xəbərdarlıq edilməlidir.
Bu proses ‘Öhdəliklərin ötürülməsi müqaviləsi’ adlı yazılı hüquqi sənədlə rəsmiləşdirilir. Müqavilədə tərəflərin məlumatı, ötürülən öhdəliyin şərtləri və icra qaydaları göstərilir.
Əgər kreditor bu barədə razılıq veribsə və müqavilədə bu şərt əks olunubsa, əvvəlki borclu məsuliyyətdən azad edilə bilər. Əks halda, o, subsidiar məsuliyyət daşıya bilər.
Əgər yazılı razılıq alınmayıbsa, forma və məzmun pozulubsa və ya müqavilə qanunvericiliyə zidd şərtlər daşıyırsa, bu halda müqavilə etibarsız sayılır.
Tələb hüququnun ötürülməsi zamanı kreditor dəyişir və yeni kreditor əvvəlki hüquqları davam etdirir. Borcun ötürülməsi zamanı isə borclu dəyişir və yeni borclu öhdəliyi icra etməli olur.
Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsinin 494-520-ci maddələri öhdəliklərin ötürülməsi ilə bağlı hüquqi çərçivəni müəyyən edir.
Əgər ötürülən öhdəlik daşınmaz əmlak və ya yüksək məbləğli kommersiya müqaviləsi ilə bağlıdırsa, notariat təsdiqi tövsiyə olunur, lakin hər zaman məcburi deyil.
Gündəlik həyatda ipoteka kreditinin başqa şəxsə verilməsi, biznes tərəfdaşlığının dəyişməsi və ya borcun bir şirkətdən digərinə ötürülməsi kimi hallarda bu müqavilə tətbiq olunur.
