Azərbaycan Respublikasının hüquq sistemində əhəmiyyətli yer tutan sahələrdən biri öhdəlik hüququdur. Mülki hüququn strukturunda xüsusi çəkiyə malik bu institut, şəxslər və hüquqi subyektlər arasında qarşılıqlı münasibətləri tənzimləyir. İstər gündəlik iqtisadi dövriyyə, istərsə də ailə, xidmət və əmlak münasibətlərində insanların bir-birinə qarşı müəyyən hərəkətlər etməsi və ya həmin hərəkətlərdən çəkinməsi zərurəti yaranır. Bütün bu proseslər hüquqi baxımdan öhdəlik hüququnun predmeti hesab olunur.
Öhdəlik hüququ yalnız qanunvericilik mətnlərində yox, eyni zamanda hər bir vətəndaşın gündəlik həyatında təzahür edir. Məsələn, bir şəxs digərindən məhsul aldıqda, ödəniş etməyə borcludur. Bu, bir öhdəlikdir və hüquqi nəticə yaradır. Bu münasibətin hüquqi əsasını isə öhdəlik hüququ təşkil edir.
Öhdəlik Hüququnun Tərifi və Hüquqi Mahiyyəti
Öhdəlik hüququ mülki hüququn bir alt sahəsidir və əsas məqsədi – borclu və kreditor arasında yaranan hüquqi münasibətlərin tənzimlənməsidir. Bu münasibətdə bir tərəf müəyyən bir işi görmək və ya hərəkətdən çəkinmək borcu daşıyırsa, digər tərəf də həmin işi və ya hərəkətdən çəkinməni tələb etmək hüququna malik olur.
Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsinə əsasən, öhdəlik – borclunun kreditor qarşısında müəyyən əməlləri (məsələn, mal vermək, iş görmək, pul ödəmək və s.) yerinə yetirməsi və ya müəyyən hərəkətlərdən çəkinməsi borcudur. Bu hüquqi münasibətlər nisbi xarakter daşıyır, yəni yalnız konkret şəxslər arasında qüvvədə olur.
Öhdəlik Hüququnun Mənbələri
Öhdəlik hüququnun hüquqi əsasları geniş spektrdədir. Aşağıdakı mənbələr əsas sayılır:
1. Müqavilələr
Ən geniş yayılmış öhdəlik mənbələridir. Müqavilə tərəflərin hüquq və vəzifələrini müəyyən edir.
2. Qanun
Bəzi öhdəliklər birbaşa qanunvericilikdən irəli gəlir. Məsələn, zərər vurma halında yaranan məsuliyyət.
3. Məhkəmə qərarları
Məhkəmə tərəfindən verilmiş qərarlar icrası məcburi öhdəlik yaradır.
4. Əsassız varlanma və zərər vurma
Əgər bir şəxs digər şəxsin əmlakı hesabına əsassız gəlir əldə edirsə, öhdəlik yaranır ki, bu gəlir qaytarılsın.
5. Ailə və sosial öhdəliklər
Valideynin övlad qarşısında, vətəndaşın dövlət qarşısında olan borcları da öhdəlik hüququnun sahəsinə aiddir.
Öhdəlik Hüququnun Növləri
Öhdəliklər müxtəlif meyarlara görə təsnif oluna bilər:
Hüquqi mənşəyinə görə:
- Müqavilədən irəli gələn
- Qanundan irəli gələn
Mövzusuna görə:
- Əmlak öhdəlikləri (pul ödəmək, mal vermək)
- Fəaliyyət öhdəlikləri (iş görmək, xidmət göstərmək)
- Hərəkətsizlik öhdəlikləri (məsələn, rəqibə xidmət etməmək)
Subyektlərinin sayına görə:
- Tək tərəfli öhdəlik
- İki və ya çox tərəfli öhdəlik
Öhdəlik Hüququnda İcra və Məsuliyyət
Öhdəliyin yerinə yetirilməməsi və ya düzgün yerinə yetirilməməsi halında hüquqi məsuliyyət yaranır. Azərbaycan qanunvericiliyində öhdəliyin icrasını təmin edən vasitələr mövcuddur:
1. Məhkəmə müraciəti
Tərəf öz hüququnun pozulduğunu düşünürsə, məhkəməyə müraciət edə bilər.
2. Dəbbə pulu və cərimələr
Borclunun gecikməsi halında əlavə məsuliyyət daşıması hüquqi çərçivəyə salınıb.
3. Girov və zaminlik
Əmlakla və ya üçüncü şəxsin zəmanəti ilə təmin olunmuş öhdəliklərin icrası daha real və etibarlıdır.
4. Müqavilənin pozulmasına görə əvəz ödəmə
Əgər müqavilənin pozulması qarşı tərəfə ziyan vurubsa, kompensasiya hüquqi tələb olur.
Öhdəlik Hüququnda Vicdanlılıq Prinsipi
Vicdanlılıq prinsipi öhdəlik hüququnda bünövrə rolunu oynayır. Hər bir tərəf öz hüquq və vəzifələrini vicdanla yerinə yetirməlidir. Bu prinsip Mülki Məcəllənin 5-ci maddəsində ayrıca qeyd olunub.
Vicdanlılıq – təkcə qanuni deyil, həm də etik davranışı ehtiva edir. Tərəflər müqavilə bağlayarkən, onu icra edərkən və hətta müqavilənin pozulması zamanı belə bu prinsipə əsaslanmalıdır.
Öhdəlik Hüququnun Sosial və İqtisadi Əhəmiyyəti
Bu hüquq sahəsi bazar iqtisadiyyatı şəraitində hüquqi sabitliyin təmin olunmasında böyük rol oynayır:
- İqtisadi münasibətlərin tənzimlənməsi
- Sosial ədalətin bərpası
- Biznes mühitinin şəffaflaşdırılması
- İnvestisiya mühitinin hüquqi əsasının möhkəmləndirilməsi
Əsas Hüquqi Sənədlər və Qanunvericilik Aktları
- Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsi
- Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası
- Azərbaycan Respublikası Ədliyyə Nazirliyinin normativ aktları
- Ali Məhkəmənin plenum qərarları və təfsirləri
Hüquqşünasların Rolu və Tətbiq Məsələləri
Praktik hüquq sahəsində fəaliyyət göstərən hüquqşünaslar, notariuslar, vəkillər və məhkəmə hakimləri öhdəlik hüququ məsələlərində geniş iştirak edirlər. Ən çox rast gəlinən hallar:
- İcarə və alqı-satqı müqavilələrinin pozulması
- Zərər vurma ilə bağlı mülki iddialar
- Əmək öhdəliklərinin yerinə yetirilməməsi
Öhdəlik hüququ, mülki münasibətlərin rasionallığını və davamlılığını təmin edən bir sistemdir. Hər bir hüquqi və fiziki şəxs bu hüquq institutunun mahiyyətini və funksiyalarını bilməlidir. İstər gündəlik həyatın sadə müqavilələrində, istərsə də iri həcmli iqtisadi layihələrdə öhdəliklərin hüquqi təminatı strateji əhəmiyyət daşıyır. Hüquqi münasibətlərin əsas sütunu olan öhdəlik hüququ yalnız hüquqşünaslar üçün deyil, bütün cəmiyyət üçün önəmli bir anlayışdır.
Ən Çox Verilən Suallar
Öhdəlik hüququ, bir şəxsin (borclunun) digər şəxs (kreditor) qarşısında müəyyən hərəkət etmə və ya hərəkətdən çəkinmə borcunu müəyyən edən hüquq sahəsidir.
Əsas mənbələrə müqavilələr, qanunlar, məhkəmə qərarları, zərər vurma və əsassız varlanma halları daxildir.
Müqavilə bağlandıqda, qanunla müəyyən edilən hüquqi faktlar baş verdikdə, zərər vurulduqda və ya məhkəmə qərarları nəticəsində öhdəlik yaranır.
Tərəflər arasında bağlanmış yazılı və ya şifahi müqaviləyə əsasən, borclunun üzərinə düşən hərəkət və ya çəkinmə borcudur.
Borclu öhdəliyini yerinə yetirmədikdə, kreditor məhkəməyə müraciət edə bilər, dəbbə pulu, cərimə və kompensasiya tələb edə bilər.
Borcun icrasını təmin etmək üçün əlavə təminat kimi tətbiq olunur və borcun ödənilmədiyi halda zamin və ya girov əmlakı məsuliyyət daşıyır.
Tərəflərin hüquqi münasibətlərdə dürüst, şəffaf və ədalətli davranmasını tələb edən hüquqi və etik prinsipi ifadə edir.
Tək tərəfli öhdəlikdə yalnız bir tərəf borcludur, qarşılıqlı öhdəliklərdə isə hər iki tərəf bir-birinə qarşı vəzifə daşıyır.
Əmlak öhdəliyi mal və ya pul verməklə bağlıdır, xidmət öhdəliyi isə konkret bir işin görülməsi və ya xidmətin göstərilməsi ilə bağlıdır.
Bu hüquq sahəsi hüquqi münasibətlərin sabitliyini, iqtisadi münasibətlərin tənzimlənməsini və sosial ədalətin təminini dəstəkləyir.
