Okean cərəyanları Yer planetinin su və enerji dövranının əsasında duran, iqlimin tənzimlənməsi, canlılar aləminin formalaşması və qitələr arasında maddə, istilik və duzluluq mübadiləsinin təmin olunmasında mühüm rol oynayan hidrodinamik hadisələrdir. Okean səthində və dərinliklərində daim hərəkət edən bu axınlar, minlərlə kilometr məsafəni qət edərək qitələr, adalar və materiklər arasında suyun və istiliyin paylanmasını təmin edir. Okean cərəyanlarının öyrənilməsi, təkcə okeanologiya və iqlim elmlərində deyil, həm də ekologiya, iqtisadiyyat, gəmiçilik, balıqçılıq və hətta tarixi dəniz səyahətlərində də böyük əhəmiyyətə malikdir.
Okean cərəyanlarının mənası və əsas xüsusiyyətləri
Okean cərəyanı – dəniz və okean sularının müəyyən istiqamətdə, fasiləsiz və uzunmüddətli axınına verilən elmi addır. Bu axınlar həm səthdə (0-500 m dərinlikdə), həm də dərinlik qatlarında (500 m-dən aşağı) müşahidə olunur. Cərəyanlar həm sürət, həm istiqamət, həm də istilik və duzluluq baxımından bir-birindən fərqlənə bilər.
Əsas xüsusiyyətləri:
- Davamlılıq: Cərəyanlar günlərlə, aylarla, bəzən isə min illərlə eyni trayektoriyanı izləyə bilər.
- Sürət: Bəzi cərəyanların sürəti saatda bir neçə kilometrə, bəziləri isə daha çox ola bilər.
- İstilik və duzluluq: İsti və soyuq cərəyanlar mövcuddur; onlar suyun duzluluğuna və temperaturuna görə təsnif edilir.
- Dərinlik: Səth və dərinlik cərəyanları var; onların təsiri və dinamikası fərqlənir.
Okean cərəyanlarının yaranma səbəbləri
Okean cərəyanlarının yaranmasına müxtəlif amillər təsir edir. Əsas səbəblər bunlardır:
- Küləklər: Planetdə ən güclü və sabit küləklər (məsələn, passatlar, qərb küləkləri) səth cərəyanlarının hərəkətini istiqamətləndirir. Səthdə yaranan cərəyanların ən əsas hərəkətverici qüvvəsi küləkdir.
- Yer fırlanması (Coriolis qüvvəsi): Yer kürəsinin öz oxu ətrafında fırlanması cərəyanların istiqamətinin şimal yarımkürəsində sağa, cənubda isə sola əyilməsinə səbəb olur.
- Suyun istiliyi və duzluluq fərqləri: İsti və soyuq su kütlələrinin qarşılaşdığı yerlərdə sıxlıq fərqləri yaranır, bu da dərinlik cərəyanlarını formalaşdırır.
- Sahillərin və qitələrin konturları: Cərəyanlar okean və dənizlərin sahilləri ilə qarşılaşanda istiqamət dəyişir və bəzən əks istiqamətli axınlar yaranır.
- Okean səviyyəsi və suyun hündürlük fərqləri: Müxtəlif okean bölgələrində səviyyə fərqi axının yaranmasına səbəb olur.
- Qabarma və çəkilmələr: Ay və Günəşin cazibə qüvvəsi okeanda qabarma-çəkilmə hadisələri ilə suyun dövri hərəkətinə səbəb olur.
Okean cərəyanlarının təsnifatı
Okean cərəyanları müxtəlif meyarlara görə qruplaşdırılır:
Səth və dərinlik cərəyanları
- Səth cərəyanları: Okeanın yuxarı təbəqəsində (təxminən 500 m-ə qədər) küləklərin təsiri ilə yaranır. Sürətləri yüksək, miqyası genişdir.
- Dərinlik cərəyanları: Okeanın 500 m-dən dərin qatlarında sıxlıq, temperatur və duzluluq fərqlərinə görə yaranır. Yavaş hərəkət edir, lakin okeanın dərin dövranında əsas rol oynayır.
İsti və soyuq cərəyanlar
- İsti cərəyanlar: Ekvatora yaxın yaranır və isti su kütlələrini qütblərə daşıyır. Məsələn, Golfstrim (Gulf Stream), Kuroşio.
- Soyuq cərəyanlar: Qütblərə yaxın yaranır və soyuq suyu ekvatora doğru aparır. Məsələn, Labrador, Peru (Humboldt) cərəyanları.
Coğrafi mövqeyə görə
- Okean cərəyanları: Açıq okeanlarda meydana gəlir (Sakit, Atlantik, Hind, Cənub və Arktik okeanları).
- Dəniz cərəyanları: Dənizlər və körfəzlərdə yaranır və adətən lokal təsirə malik olur (Qara dənizdə Bosfor cərəyanları kimi).
Ən məşhur okean cərəyanları və onların xüsusiyyətləri
Dünyanın okeanlarında onlarca böyük və yüzlərlə kiçik cərəyan mövcuddur. Ən məşhurları aşağıdakılardır:
Golfstrim (Gulf Stream)
Atlantik okeanının ən məşhur və ən güclü isti cərəyanıdır. Şimali Amerikadan başlayaraq Avropa sahillərinə qədər uzanır. Suyun temperaturunu 10–12°C qaldıraraq Qərbi Avropada mülayim iqlimin formalaşmasında əsas rol oynayır.
Kuroşio cərəyanı
Sakit okeanın şərqində, Yaponiyadan başlayaraq Şimali Sakit okeana qədər uzanan isti cərəyan. Balıqçılıq üçün əlverişli mühit yaradır, Yaponiyanın iqliminə ciddi təsir göstərir.
Labrador cərəyanı
Atlantik okeanında soyuq cərəyan olub, Şimal Buzlu okeandan Kanadanın şimal-şərq sahillərinə qədər uzanır. Sərt iqlimə və buz dağlarının cənuba doğru hərəkətinə səbəb olur.
Kanara cərəyanı
Cənubi Amerika sahillərində fəaliyyət göstərən soyuq cərəyan, Peru və Çili sahillərində iqlimin quraq və sərin olmasına səbəb olur. Balıqçılıq sahəsi üçün çox zəngindir.
Ekvatordan şərq və qərbə hərəkət edən cərəyanlar
Passat küləklərinin təsiri ilə Sakit və Atlantik okeanlarında şərqdən qərbə doğru isti səth cərəyanları yaranır.
Cərəyanların iqlimə və ekosistemə təsiri
Okean cərəyanlarının qlobal iqlimə və ekosistemə təsiri olduqca güclüdür:
- İstiliyin paylanması: İsti və soyuq cərəyanlar qitələrin sahillərində və dəniz səthində istiliyin paylanmasını tənzimləyir, bölgələrin iqlimini dəyişir.
- Yağıntı və quraqlıq: Cərəyanların hərəkəti okean səthində buxarlanmanı artırır, yağıntı paylanmasını dəyişir. Məsələn, El-Niño və La-Niña hadisələri qlobal iqlim anomaliyaları yaradır.
- Dəniz canlılarının miqrasiyası: Balıqlar, plankton və digər dəniz canlıları qida zəncirinin qurulmasında cərəyanlardan asılıdır.
- Ekoloji zonalar: Cərəyanlar okean ekosistemlərində isti və sərin zonalar, məhsuldar və məhsuldar olmayan bölgələr yaradır.
Qlobal dövran və termohalin cərəyanlar
Bütün okeanlar arasında əlaqə quran qlobal su dövranına “Termohalin dövran” və ya “Okean konveyeri” deyilir. Bu dövran aşağıdakı prinsiplərlə işləyir:
- Ekvatorial zonalarda su istilənir, yuxarı qalxır və qütb istiqamətində hərəkət edir.
- Qütblərdə su soyuyur, sıxlığı artır, batır və dərinlik cərəyanları ilə yenidən ekvatora doğru hərəkət edir.
- Bu dövran milyonlarla illik zaman kəsiyində yerin iqliminə və okeanların canlı müxtəlifliyinə sabitlik gətirir.
El-Niño və La-Niña hadisələri
Sakit okeanda cərəyanların qısa müddətli, lakin güclü dəyişməsi El-Niño və La-Niña kimi qlobal hadisələr yaradır:
- El-Niño: Sakit okeanın mərkəzində və şərqində səth sularının anormal istiləşməsi, qlobal miqyasda quraqlıq və daşqınlar yaradır.
- La-Niña: Əksinə, soyuq suyun səthə çıxması və bəzi bölgələrdə daha quraq, bəzilərində isə yağışlı iqlimlər yaradır.
Bu hadisələr kənd təsərrüfatına, balıqçılığa, su ehtiyatlarına və hətta dünya iqtisadiyyatına böyük təsir göstərir.
Okean cərəyanlarının əhəmiyyəti və insan fəaliyyəti
Okean cərəyanları aşağıdakı sahələrdə həyati əhəmiyyət daşıyır:
| Sahə | Əhəmiyyəti |
|---|---|
| İqlim tənzimlənməsi | Qitələrdə temperatur və yağıntı paylanmasını formalaşdırır |
| Gəmiçilik | Dəniz yollarını qısaldır, yanacağa qənaət edir |
| Balıqçılıq | Məhsuldar balıqçılıq zonalarını formalaşdırır |
| Enerji | Dalğa və axın enerjisi istehsalına imkan yaradır |
| Ekoloji sabitlik | Biomüxtəlifliyin və ekosistemin qorunmasına kömək edir |
Okean cərəyanlarının öyrənilməsi və monitorinqi
Müasir dövrdə okean cərəyanları peyklər, sualtı robotlar, dərinlik sensorları və avtomatik ölçü cihazları ilə daim izlənir. Alimlər:
- Cərəyanların trayektoriyasını və sürətini izləyir,
- İqlim modellərində istifadə edir,
- Fövqəladə hadisələri (El-Niño, La-Niña) proqnozlaşdırır,
- Ətraf mühitin qorunması üçün məlumatlar toplayır.
Qlobal iqlim dəyişikliyi və cərəyanların gələcəyi
Son onilliklərdə okeanların istiləşməsi, buzlaqların əriməsi və dəniz səviyyəsinin yüksəlməsi cərəyanların sürətini və trayektoriyasını dəyişə bilər. Bu isə dünya iqliminin sabitliyinə və dəniz canlılarının yaşayış mühitinə təsirsiz ötüşmür. Elmi araşdırmalar göstərir ki, bəzi güclü cərəyanların zəifləməsi Avropa və Şimali Amerika üçün daha sərt iqlim şərtləri yarada bilər.
Okean cərəyanları Yerin qlobal həyat və iqlim sisteminin ayrılmaz hissəsidir. Onların öyrənilməsi, qorunması və sabit saxlanması bəşəriyyətin davamlı inkişafı üçün vacibdir. Suyun, istiliyin və maddələrin planet üzrə paylanmasını təmin edən bu nəhəng “döyünən damarlar” təkcə dənizlərin deyil, həm də bütün canlı aləminin, o cümlədən insanın rifahının və təhlükəsizliyinin təminatıdır.
Ən Çox Verilən Suallar
Okean cərəyanı okean və dəniz sularının müəyyən istiqamətdə və uzun müddət fasiləsiz axınına verilən elmi addır.
Küləklər, Yer kürəsinin fırlanması (Coriolis qüvvəsi), suyun temperatur və duzluluq fərqləri, qabarma və çəkilmələr əsas yaranma səbəbləridir.
Səth cərəyanları əsasən küləklərin təsiri ilə, dərinlik cərəyanları isə suyun sıxlıq və temperatur fərqləri ilə yaranır.
Golfstrim, Kuroşio, Labrador, Kanara (Peru) cərəyanları dünyada ən tanınmış cərəyanlardandır.
Onlar qitələrin iqlimini, temperaturu və yağıntı bölgüsünü formalaşdırır, isti və soyuq zonalar yaradır.
El-Niño və La-Niña Sakit okeanda səth cərəyanlarının anormal dəyişməsindən qaynaqlanan, qlobal miqyasda iqlim anomaliyalarına səbəb olan hadisələrdir.
Cərəyanlar dəniz canlılarının miqrasiyası, qida zənciri, məhsuldar zonaların formalaşması və biomüxtəlifliyin qorunması üçün vacibdir.
Peyklər, sualtı robotlar, ölçü cihazları və alimlərin müşahidələri vasitəsilə cərəyanlar daimi izlənilir və tədqiq olunur.
Okeanların istiləşməsi və buzlaqların əriməsi cərəyanların trayektoriyasını və sürətini dəyişə bilər, bu isə qlobal iqlim balansına təsir edir.
Cərəyanların balansını pozmamaq üçün dəniz ekosistemlərini qorumaq, çirklənmənin və qlobal istiləşmənin qarşısını almaq lazımdır.
