Okeanlar: Strukturu, Qorunması

Okeanlar Yer kürəsinin biosferi üçün həyati əhəmiyyət daşıyan, həm ekoloji, həm iqlim, həm də iqtisadi baxımdan insanlığın yaşaması və inkişafı üçün zəruri olan təbii sistemlərdir. Onlar yalnız su kütlələri deyil, həm də milyardlarla canlı növünün yaşadığı, enerji axınlarının və dövranın baş verdiyi, qlobal istilik balansını tənzimləyən, atmosferlə əlaqəli prosesləri yönləndirən kompleks sistemlər toplusudur. Okeanların hər biri – Sakit, Atlantik, Hind, Arktik və Cənub okeanları – spesifik coğrafi, ekoloji və klimatik xüsusiyyətlərə malikdir. Bu nəhəng su hövzələri dünyanın dörd bir yanını birləşdirir, qitələri ayırmaqla yanaşı, eyni zamanda mədəniyyətlər və iqtisadiyyatlar arasında körpü rolunu oynayır. Dəniz ticarətindən tutmuş balıqçılığa, mineral ehtiyatlardan ekoturizmə qədər okeanların insan həyatına təsiri sonsuz miqyasda və dəyərdədir. Həmçinin, iqlim dəyişikliyi, okean sularının istiləşməsi, korall riflərinin məhvi kimi çağdaş problemlər okeanların qorunmasının və davamlı idarə olunmasının vacibliyini daha da qabardır.

Okean anlayışının elmi mənası

Okean termini əsasən dərin və geniş su hövzələrini ifadə etmək üçün istifadə olunur. Bu su hövzələri kontinental sərhədlərlə ayrılan və öz iqlimi, axın sistemi, təzyiq səviyyəsi və duzluluq dərəcəsi ilə fərqlənən böyük hidrosfer komponentidir. Beynəlxalq elmi təsnifata görə, dünyada 5 əsas okean mövcuddur:

• Sakit okean (Pasifik)
• Atlantik okean
• Hind okeanı
• Şimal Buzlu okean
• Cənub okeanı (Antarktika ətrafı)

Okeanlar dənizlərdən daha böyükdür, daha dərindir və öz iqlim təsir zonalarına malikdir. Onların hidroloji və ekoloji sistemləri isə bəşəriyyət üçün həyati əhəmiyyət daşıyır.

Okeanların yaranması və geoloji tarixi

Okeanlar Yerin geoloji tarixində tektonik plitələrin hərəkəti və planetin soyuma prosesi nəticəsində formalaşıb. Paleooceanların – qədim okeanların – izləri fosillərdə və geoloji təbəqələrdə tapılmışdır. Məsələn, Panthalassa adlı superokean Pangea superkontinentini əhatə etmişdi.

Yerin geoloji qatlarının hərəkəti nəticəsində:

• okean dibində riflər və transform zonalar yaranır,
• materiklər bir-birindən uzaqlaşaraq yeni okeanlar formalaşdırır,
• dərin dəniz çökəklikləri və sıradağlar meydana çıxır (məsələn, Mariana çökəkliyi – 11,034 m dərinliyindədir).

Okeanların struktur quruluşu

Okeanlar təbəqə şəklində qurulmuşdur və hər təbəqə fərqli fiziki-kimyəvi xüsusiyyətlərə malikdir:

• Epipelagial təbəqə (0–200 m): Günəş işığı ilə zəngin olan, plankton və balıqların əsas yaşadığı sahədir.
• Mesopelagial təbəqə (200–1000 m): Gün işığının azaldığı, temperaturun kəskin düşdüyü sahədir.
• Batipelagial təbəqə (1000–4000 m): Tamamilə qaranlıq və soyuq mühit, burada bəzi biolüminesent canlılar yaşayır.
• Abissopelagial təbəqə (4000–6000 m): Dərinliyin və təzyiqin çox olduğu, həyatın nadir hallarda müşahidə edildiyi təbəqədir.
• Hadopelagial təbəqə (6000 m-dən aşağı): Ən dərin bölgələr – dərin çökəkliklər və yarıqlar.

Okeanların iqlimə təsiri

Okeanlar Yer səthinin istilik balansını tənzimləyir. Onların başlıca funksiyaları bunlardır:

• İstilik yığıcısı: Okeanlar günəş enerjisini udur və iqlim sisteminin sabitliyini təmin edir.
• Külək və axın sistemləri: Golf axını və digər termohalin axınlar atmosfer hərəkətlərinə güclü təsir göstərir.
• Yağıntı paylanması: Okeanlar buxarlanma nəticəsində buludların və yağışların yaranmasına səbəb olur.

Okeanlar və canlı aləmi

Okeanlar Yerdəki biokütlənin ən böyük hissəsini təşkil edir. Onlar:

• Fitoplankton vasitəsilə oksigenin 50–80 faizini istehsal edir,
• Zooplankton, balıqlar, delfinlər, ahtapotlar, kitlər və mərcanlar kimi canlılar üçün yaşayış məkanıdır.

Okean ekosistemləri:

• Qida zəncirinin başlanğıc nöqtəsidir,
• Karbon dövranında iştirak edir,
• Biomüxtəlifliyin qorunmasında əsas rol oynayır.

Okeanlarda ekoloji problemlər

Okeanların daimi çirklənməsi, iqlim dəyişikliyi və antropogen təsirlər ekoloji böhranlara səbəb olur. Əsas problemlər:

• Plastik tullantılar: Hər il milyonlarla ton plastik okeanlara atılır.
• Suların istiləşməsi: İqlim dəyişikliyi səbəbindən mərcanlar məhv olur.
• Turşulaşma: CO₂-nin çoxluğu okeanların pH dərəcəsini azaldır.
• Balıqçılıq resurslarının tükənməsi: Həddən artıq ovlanma dəniz biomüxtəlifliyinə zərbə vurur.

Okeanların iqtisadi əhəmiyyəti

Okeanlar dünya iqtisadiyyatında aşağıdakı sahələr üzrə mühüm yer tutur:

Okean hüququ və beynəlxalq müqavilələr

Okeanlardan istifadə və onların qorunması beynəlxalq hüquqla tənzimlənir. Ən mühüm sənəd BMT-nin 1982-ci ildə qəbul etdiyi Dəniz Hüququ Konvensiyasıdır. Bu konvensiya aşağıdakıları müəyyən edir:

• Dəniz sərhədləri (12 mil, 200 mil iqtisadi zona),
• Balıqçılıq və resurs istifadəsi qaydaları,
• Gəmiçilik azadlığı,
• Dənizlərin mühafizəsi öhdəlikləri.

Azərbaycan və Xəzər dənizi

Baxmayaraq ki, Xəzər texniki olaraq “okean” deyil, onun hüquqi statusu, ekosistemi və iqtisadi dəyəri okeanlara bənzər xüsusiyyətlərə malikdir. Xəzər dənizi:

• Neft və qaz resursları ilə zəngindir,
• Azərbaycan üçün strateji nəqliyyat və ixrac yoludur,
• Bioloji müxtəlifliyi qorumaq üçün regional əməkdaşlığa ehtiyac var.

Okeanların qorunması yolları

• Plastik tullantıların azaldılması və təkrar emalı təşviq olunmalıdır.
• Dəniz qoruqları yaradılmalı və biomüxtəliflik qorunmalıdır.
• İqlim dəyişikliyi ilə mübarizə çərçivəsində qlobal karbon emissiyası azaldılmalıdır.
• Balıqçılıq qaydaları sərtləşdirilməli, kvotalar tətbiq edilməlidir.
• Elmi tədqiqat və monitorinq sistemləri gücləndirilməlidir.

Okeanlar insanlığın nəfəs aldığı, həyatın davam etdiyi və qlobal tarazlığın qorunduğu fundamental bir həyat məkanıdır. Onlar həm canlı aləm, həm iqtisadi sistemlər, həm də ekoloji təhlükəsizlik baxımından bəşəriyyətin ən dəyərli sərvətlərindəndir. Okeanların gələcək nəsillərə sağlam ötürülməsi üçün hər bir fərdin və dövlətin məsuliyyəti var.

Ən Çox Verilən Suallar