Dünyada dil və lüğət elmi sahəsində nüfuzlu adlardan biri olan Okford Dictionary, təkcə bir lüğət kitabı yox, ingilis dilinin inkişaf tarixini, dəyişikliklərini, zənginliyini və elmi təhlilini özündə birləşdirən nadir bir mənbə kimi qəbul olunur. Bu sözlük, ingilis dili və ümumiyyətlə, dilşünaslıq tarixində əsl fenomen hesab edilir. Onun arxasında bir əsrə yaxın kollektiv zəhmət, minlərlə tədqiqatçı və redaktorun əməyi, həmçinin cəmiyyətin dillə bağlı ənənələrinin toplanması və tənzimlənməsi dayanır. Azərbaycan cəmiyyətində də sözün mənşəyinin, düzgün istifadə formasının və elmi izahının tapılması baxımından Okford Dictionary hər zaman əsas istinad nöqtəsi kimi qəbul olunub. İngilis dilinin beynəlxalq aləmdə qəbul görməsi, bu dilin sosioloji, mədəni və iqtisadi sahələrdə dominant rol oynaması Okford Dictionary-nin əhəmiyyətini daha da artırır.
Okford Dictionary-nin Yaranması və Tarixi Kökləri
Okford Dictionary (tam adı ilə Oxford English Dictionary, OED) XIX əsrin sonlarından başlayaraq, dil elminin ən böyük layihələrindən biri kimi ortaya çıxıb. İlk təşəbbüs 1857-ci ildə, Londonda Filoloji Cəmiyyətin təşəbbüsü ilə başlanmışdı. Həmin dövrdə ingilis dilinin bütün tarixini, sözlərin mənşəyini, dəyişikliklərini və müxtəlif kontekstlərdə işlənmə xüsusiyyətlərini əhatə edəcək yeni və hərtərəfli lüğətin hazırlanması zərurəti hiss olunurdu. O zamankı cəmiyyət üzvləri klassik lüğətlərin artıq köhnəldiyini, elmi və ictimai ehtiyacı ödəmədiyini vurğulayırdılar. Bu ehtiyacdan doğan layihə, ingilis dilinin hər bir sözü üçün zəngin tarixi və mənbə göstəriciləri olan fundamental bir lüğətin hazırlanmasını qarşıya məqsəd qoydu. Lüğətin hazırlanmasına başlandıqda, planlaşdırılan işlərin miqyası heç kimin təsəvvür edə biləcəyindən qat-qat böyük idi. Layihənin ilk redaktoru Herbert Coleridge olmuş, lakin gərgin elmi və təşkilati işləri daha sonra Frederic Furnivall və James Murray davam etdirmişlər. Xüsusilə James Murray lüğətin elmi prinsiplə, sistemli şəkildə və illərlə davam edən araşdırma nəticəsində hazırlanmasının əsas təminatçısı olub.
Strukturu və Elmi Prinsipləri
Okford Dictionary-nin ən mühüm fərqləndirici xüsusiyyətlərindən biri onun strukturunun və elmi yanaşmasının klassik lüğətlərdən köklü surətdə fərqli olmasıdır. Burada təkcə sözün mənası deyil, onun ilk dəfə işlədildiyi mənbə, tarixi inkişafı, semantik dəyişiklikləri və istifadə nümunələri də geniş şəkildə verilir. Hər bir sözün təsviri üçün müxtəlif dövrlərə, yazılı və şifahi mənbələrə əsaslanaraq çoxsaylı nümunələr toplanır. Bu, lüğətin təkcə müasir dil üçün deyil, həm də tarixi filologiya, ədəbiyyatşünaslıq və etimologiya üçün əvəzolunmaz mənbəyə çevrilməsini təmin edir.
Okford Dictionary-nin əsas bölmələri cədvəldə belə təsvir oluna bilər:
| Bölmə | Məzmunun tərkibi və əhəmiyyəti |
|---|---|
| Sözün başlığı | Hər bir söz ayrıca başlıq altında verilir |
| Mənası | Sözün müxtəlif mənaları ardıcıllıqla göstərilir |
| Etimologiyası | Sözün mənşəyi və kökü |
| Tarixi nümunələr | İlk istifadəsi və müxtəlif dövrlərdəki nümunələr |
| İstinad mənbələri | Yazılı mənbələrin göstərilməsi |
| Tələffüz qaydası | Fonetik transkripsiya və düzgün tələffüz |
Bu cədvəl Okford Dictionary-nin təkcə lüğət yox, həm də dil tarixi ensiklopediyası olmasının sübutudur.
Elmi və Sosial Dəyəri
Okford Dictionary dünya dilçilik elminə gətirdiyi elmi prinsiplər və sosial təsir baxımından seçilir. Lüğətin hazırlanması prosesində yalnız alimlərin deyil, sıravi vətəndaşların, müəllimlərin və yazıçıların da iştirakı nəzərə çarpırdı. Onlar müxtəlif mənbələrdən toplanan söz nümunələrini, yeni yaranan ifadələri, arxaik sözləri və dialektləri redaksiyaya göndərirdilər. Bu kollektiv əmək və cəmiyyətin dilə münasibətinin canlı monitorinqi OED-nin başlıca elmi nailiyyətidir. Lüğətdə olan sözlərin tarixi nümunələrə əsaslanması, onların həqiqi yaşını və istifadəsini müəyyən etməyə imkan verir. Xüsusən də, sosial, siyasi, texnoloji dəyişikliklər dilə necə təsir edibsə, bu dəyişikliklər lüğətdə əks olunur. Məsələn, texnologiyanın sürətli inkişafı nəticəsində yaranan yeni söz və terminlər Okford Dictionery-də zamanla yer almağa başlayır.
Okford Dictionary-nin İnkişaf Mərhələləri
Okford Dictionary-nin tarixi bir neçə əsas mərhələyə bölünə bilər. İlk nəşr 1884-cü ildə dərc olunmağa başlasa da, lüğətin tam şəkildə ilk versiyası 1928-ci ildə tamamlanıb. Hər mərhələ öz dövrünün elmi və texnoloji imkanlarına uyğun olaraq fərqli xüsusiyyətlərə malik olub. Birinci nəşrin hazırlanması üçün 70 ildən artıq zaman sərf olunub. Sonrakı dövrlərdə, XX əsrin ortalarında və sonunda, lüğət dəfələrlə yenilənib və genişləndirilib. Elektron lüğət erasına keçid isə Okford Dictionary-nin ən böyük innovasiyası hesab olunur. 1989-cu ildə çap olunan ikinci versiya, artıq yeni elmi prinsiplərlə və daha əhatəli şəkildə hazırlanmışdı. Rəqəmsal transformasiya mərhələsi isə 2000-ci illərin əvvəllərində başlanıb. OED Online platforması ilə lüğət hər zaman yenilənən, interaktiv və dinamik resurs olaraq fəaliyyət göstərir.
Müasir Texnologiya və Okford Dictionary
Okford Dictionary-nin müasir mərhələsi texnologiyanın imkanlarından maksimum istifadə etməklə səciyyələnir. Elektron versiyada milyonlarla söz, ifadə, sitat və istinad mənbəsi toplanıb. Lüğətin onlayn platforması istifadəçilərə istənilən sözün tarixçəsini, müxtəlif yazılı mənbələrdə necə dəyişdiyini, yeni yaranan və yoxa çıxan sözlərin statistik məlumatlarını təhlil etmək imkanı verir. OED Online abunəlik əsasında işləyir və dünyanın aparıcı universitetləri, tədqiqat mərkəzləri, kitabxanalar və məktəblər tərəfindən istifadə olunur. İstifadəçi platformada xüsusi axtarış filtrləri, fonetik analiz, tarixi müqayisə və bir sıra digər elmi imkanlardan yararlana bilir. Bu yeniliklər dil tədrisi və elmi araşdırmalarda OED-nin rolunu misilsiz edir.
Söz Seçimi və Yenilənmə Prosesləri
Okford Dictionary-nin əsas nailiyyətlərindən biri daim yenilənən və zənginləşən bir strukturda olmasıdır. Redaksiya heyəti ilboyu yeni sözlərin, ifadələrin, terminlərin daxil edilməsini, köhnəlmiş və ya nadir işlənən sözlərin isə yenidən yoxlanmasını təmin edir. Hər il Okford Dictionary-ə yüzlərlə yeni söz və ifadə əlavə olunur. Bu sözlər müxtəlif mənbələrdən – kütləvi informasiya vasitələri, sosial şəbəkələr, rəsmi sənədlər və gündəlik danışıq dilindən toplanır. Redaksiya heyətinin ən böyük vəzifəsi yeni sözlərin elmi əsasda təsdiqlənməsi, onların real işləkliyinin sübut olunması və tarixi kontekstdə düzgün yer almasının təmin edilməsidir. Bu prosesdə çoxpilləli yoxlama və təsdiq mexanizmləri tətbiq olunur. OED-də yeni sözlərin daxil edilməsi, onların rəsmi qaydada təsdiqlənməsi üçün xüsusi redaksiya protokolu mövcuddur.
Okford Dictionary-də Söz İzləmə Sistemi
Okford Dictionary-nin sözlərin tarixi və dəyişkənliyi baxımından ən mühüm yeniliklərindən biri söz izləmə (word tracking) sistemidir. Bu sistem sayəsində hər bir sözün hansı dövrdə, hansı mənbədə, hansı mənada istifadə edildiyi, dəyişikliklərin hansı kontekstdə baş verdiyi ardıcıl qeyd olunur. Məsələn, “computer” sözü əvvəlcə insan tərəfindən həyata keçirilən hesablamalara aid olsa da, texnoloji inqilabla yeni mənalar kəsb edib və bu dəyişiklik OED-də ardıcıllıqla əks etdirilib. Söz izləmə sistemi dilin dinamikasının, söz yaradıcılığı proseslərinin və sosial dəyişikliklərin elmi şəkildə təhlil olunmasını asanlaşdırır. Lüğətin elektron versiyasında bu məlumatlar istifadəçi üçün xüsusi bölmələrdə vizual və qrafik formada təqdim olunur.
Okford Dictionary və Dil Tədrisi
Okford Dictionary-nin dil tədrisində rolu misilsizdir. Dünyanın aparıcı universitetlərində, məktəblərində, kurslarında ingilis dili öyrədilərkən əsas lüğət mənbəsi məhz OED olur. Lüğət müəllimlərə və tələbələrə sözlərin dəqiq mənasını, düzgün işlənmə qaydasını, tarixi inkişafını və qrammatik xüsusiyyətlərini öyrənməyə imkan verir. Eyni zamanda, akademik yazılarda və elmi tədqiqatlarda sözlərin orijinal və tarixi formalarının izahı üçün etibarlı mənbə kimi qəbul olunur. Azərbaycada da ingilis dilinin tədrisində və mütərcimlik sahəsində Okford Dictionary mühüm yer tutur. Bu lüğət sayəsində tələbələr və mütəxəssislər həm dilin leksik zənginliyini, həm də elmi yanaşmanı mənimsəyə bilirlər.
Okford Dictionery-də Multikulturalizm və Dil İnklüzivliyi
Son onilliklərdə Okford Dictionary-də multikulturalizmin və müxtəlif dil təbəqələrinin nümayiş etdirilməsi əsas prioritetlərdən birinə çevrilib. Lüğət təkcə Britaniya və Amerika ingilisindən ibarət deyil, Avstraliya, Kanada, Karib hövzəsi, Afrika və Hindistan ingiliscəsini, regional dialektləri və ləhcələri də əhatə edir. Beləliklə, Okford Dictionery dünyanın müxtəlif regionlarında ingilis dilinin necə formalaşdığını, orijinal və lokal xüsusiyyətlərini tədqiq və təqdim edir. Bu xüsusiyyətlər dilin qloballaşması və inklüzivlik baxımından Okford Dictionery-nin əhəmiyyətini artırır.
Rəqəmsal Transformasiya və İnteraktiv İmkanlar
Rəqəmsal texnologiyaların inkişafı ilə Okford Dictionary ənənəvi lüğət formasından çıxaraq tamamilə interaktiv, dinamik və multimodal resursa çevrilib. Onlayn versiyada istifadəçi üçün müxtəlif əlavə imkanlar yaradılıb: avtomatik tələffüz funksiyası, interaktiv söz axtarışları, tematik bölmələr, statistik analizlər, qrafiklər və dillə bağlı ən son elmi məqalələr. İstifadəçilər istənilən cihazdan, istənilən zaman Okford Dictionery resurslarına çıxış əldə edə bilirlər. Bundan başqa, API imkanları sayəsində lüğət bir çox təhsil proqramlarına, araşdırma platformalarına və dil öyrədici tətbiqlərə inteqrasiya olunub.
Okford Dictionary-nin Sosial və Mədəni Təsiri
Okford Dictionary təkcə dil və elmi cəhətdən deyil, sosial və mədəni müstəvidə də böyük təsirə malikdir. Hər il lüğətə əlavə olunan yeni sözlər və terminlər, həmçinin, dilin sosial inkişafını, cəmiyyətin dəyişən maraq dairələrini və dəyərlərini əks etdirir. Lüğətin ictimaiyyət üçün açıq elan etdiyi “ilin sözü” seçimi böyük maraq doğurur. Bu təşəbbüs müxtəlif ictimai hadisələrin, texnoloji yeniliklərin və mədəni tendensiyaların dilə necə təsir etdiyini ortaya qoyur. Məsələn, son illərdə “selfie”, “climate emergency”, “youthquake” kimi sözlər lüğətdə yer alaraq, müasir cəmiyyətin gündəmini və prioritetlərini əks etdirib.
Okford Dictionary-nin Gələcək Perspektivləri
Hazırda Okford Dictionary-nin inkişafı və yenilənməsi davam edir. Lüğət redaksiyası yeni elmi yanaşmalar, süni intellekt, korpus dilçiliyi və rəqəmsal texnologiyaların imkanlarından istifadə edərək resursu daim zənginləşdirir. Gələcəkdə lüğətin daha çox dil təbəqəsini, yeni sosial və texnoloji tendensiyaları əhatə etməsi, multikultural və inklüziv yanaşmanın genişlənməsi gözlənilir. OED həm elmi, həm də ictimai-mədəni sahədə dilin inkişafını müəyyənləşdirən əsas platforma kimi mövqeyini qoruyur.
Okford Dictionary dünyanın ən nüfuzlu və fundamental lüğət layihələrindən biri kimi ingilis dili və dilçilik elmi üçün əvəzolunmaz resursdur. Onun zəngin tarixi, elmi və sosial əhəmiyyəti, daim yenilənən və inkişaf edən strukturu, rəqəmsal texnologiyalara inteqrasiyası və cəmiyyətə təsiri lüğətin dünya elminin və mədəniyyətinin ən mötəbər simvollarından birinə çevrilməsini təmin edib. Okford Dictionary yalnız bir lüğət kitabı deyil, dilin və insan düşüncəsinin tarixini, dinamikasını və inkişafını özündə daşıyan canlı və daim yenilənən bir ensiklopediyadır. Azərbaycanın ingilis dili mütəxəssisləri və tələbələri üçün də bu resurs, dil öyrənmə və elmi təhlil baxımından ən etibarlı mənbədir. Gələcəkdə də Okford Dictionary dünya dilçilik elminin və mədəniyyətinin əsas aparıcı simvolu olaraq qalmaqda davam edəcək.
Ən Çox Verilən Suallar
Okford Dictionery, dünyada ingilis dili sözlərinin mənası, tarixi, etimologiyası və istifadə nümunələrinin ən geniş və elmi əsaslarla təqdim edildiyi nüfuzlu lüğətdir. O, ingilis dilinin bütün dövrlərini əhatə edərək, hər bir sözün dəyişimini, istifadəsini və kontekstini sənədləşdirir.
Okford Dictionery-də sözlərin seçimi xüsusi redaksiya protokolu ilə həyata keçirilir. Redaktorlar müxtəlif mənbələrdən toplanan yeni sözləri araşdırır, onların real istifadə hallarını yoxlayır və təsdiqləndikdən sonra lüğətə daxil edirlər.
Bu lüğətin əsas üstünlüyü, təkcə sözlərin müasir mənalarını deyil, həm də onların tarixi, ilk mənbəsi, semantik dəyişiklikləri və istifadə nümunələrini əhatə etməsidir. Hər bir söz üçün ətraflı izah və nümunə verilir.
Elektron versiya istifadəçilərə sözlərin tarixi, nümunələri, fonetik transkripsiyası, qrafik və statistik təhlil, avtomatik tələffüz və tematik bölmələr üzrə axtarış imkanı yaradır. Bundan əlavə, lüğət daimi yenilənir və yeni sözlər əlavə edilir.
Yeni sözlərin əlavə olunması üçün onların real danışıqda, yazılı mətbuatda və ictimai leksikonda geniş istifadə olunması, eləcə də ən azı müəyyən dövr ərzində işlək olması əsas götürülür. Hər söz elmi əsaslarla yoxlanılır.
Okford Dictionery-nin analoji səviyyədə və əhatədə Azərbaycan dilində tam ekvivalenti yoxdur. Lakin, ingilis dili öyrənənlər və tərcüməçilər üçün OED ən etibarlı mənbə hesab olunur.
Xeyr, OED təkcə Britaniya deyil, Amerika, Avstraliya, Kanada və digər ingilisdilli regionların ləhcələrini, həmçinin regional və tarixi fərqləri də əhatə edir.
Hər bir söz üçün onun ilk istifadə olunduğu mənbə, tarixi kontekst, semantik dəyişiklikləri və müxtəlif dövrlərdəki nümunələr xüsusi qaydada ardıcıl qeyd olunur və istifadəçiyə təqdim edilir.
Akademiklər, müəllimlər, tələbələr, tədqiqatçılar, jurnalistlər, yazarlar və ingilis dili ilə maraqlanan hər kəs OED-dən istifadə edə bilər. Xüsusən, dil öyrənənlər üçün mükəmməl mənbədir.
Lüğətin gələcək inkişafında süni intellekt, korpus dilçiliyi və rəqəmsal texnologiyalarla inteqrasiyanın dərinləşməsi, daha çox dil təbəqəsinin əhatə olunması və istifadəçi üçün daha əlçatan və interaktiv imkanların yaradılması planlaşdırılır.
