Öküz: Bioloji Xüsusiyyətləri, Növləri

Canlılar aləmi tarix boyu insanlar üçün təkcə qida və ehtiyac obyekti yox, həm də rəmzi, iqtisadi, mifoloji dəyər daşıyan varlıqlar kimi qiymətləndirilmişdir. Bu baxımdan öküz heyvanı, yəni erkək inək, bşəqa bir statusa malikdir. O, sadəcə fiziki özəllikləri ilə deyil, eyni zamanda tarix boyunca kənd təsərrüfatı, nəqliyyat, mifologiya, din və sənətdəki rolu ilə insanların şuurunda dərin iz buraxmış bir heyvandır. İbtidai insan təfəkküründə öküz güc, bolluq, çəkədarlıq və səbir timsalı kimi formalaşaraq zamanla simvolik anlam qazanıb. Elmi, iqtisadi və mənəvi baxımdan öküz təhlili, təbiətdəki rolu, növləri, bioloji quruluşu, istifadə sahələri və mədəniyyətlərdəki izləri ilə olduqca kompleks bir varlıq təsiri yaradır.

Öküz heyvanı zooloji baxımdan Bovidae fəsiləsinin Bos cinsinə daxildir. Erkək inəklər, yəni öküzlər, fizioloji olaraq daha güclü, kütləli və çəkili olur. Onlar gündəlik heyvandarlıqda nəsildənkəsilmə prosesinə uğradılaraq kənd təsərrüfatının çəkici, torpaq şuradanı, araba çəkəni kimi istifadə olunub. Təbiətdə sərhəd tanımayan növləri müxtəlif iqlim şəraitinə uyğunlaşaraq yayılıb. Bügün təcəribəvi heyvandarlıqda, suni mayalanma və seleksiya yolu ilə öküz növləri daha keyfiyyətli cinslər əldə etməkdə istifadə edilir.

Bioloji təsnifat və taksonomik quruluş

Öküzlər zooloji baxımdan məməlilər sinfinin Bovidae fəsiləsinə, Bos cinsinə daxildir. Ən çox rast gəlinən növlər Bos taurus (evcilləşdirilmiş Avropa inəkləri) və Bos indicus (hind mənşəli zebu inəkləri) sayılır. Erkək fərdlər fiziki baxımdan dişi fərdlərdən daha iri və güclü olur. Onlar daha çox əzələ kütləsinə sahibdir və bu səbəbdən əmək heyvanı kimi istifadə üçün əlverişlidir.

Genetik seleksiya ilə fərqli iqlimlərə və məqsədlərə uyğun öküz növləri yaradılmışdır. Məsələn, Avropa iqlimində istifadə edilən Charolais cinsi ilə Hindistan iqliminə uyğun olan Brahman öküzü arasında həm fiziki, həm də biokimyəvi fərqlər mövcuddur. Bioloji tədqiqatlar nəticəsində bu fərqliliklər seleksiya texnikalarının inkişafında əsas baza rolunu oynayır.

Öküzün coğrafi yayılması və əhilləşdirilmə tarixi

Öküz heyvanının əhilləşdirilməsi təqribən 10 min il əvvəl Orta Şərqdə baş verib. Mesopotamiya, Anadolu və Hind vadisində əkinçiliklə paralel olaraq ilk əhliləşdirilmiş öküz növləri meydana çıxmışdır. Bu bölgələrdən tədricən Afrika, Avropa və Asiyaya yayılmış və lokal iqlimə uyğunlaşdırılmış cinslər formalaşmışdır.

Azərbaycanda da öküzlər qədimdən bəri kənd təsərrüfatının ayrılmaz hissəsi olmuşdur. Qafqazda yaşayan inək cinslərinin kişi fərdləri – yəni yerli öküzlər – həm torpağın şumlanmasında, həm də dağ relyefinə uyğun yüklərin daşınmasında geniş istifadə olunmuşdur. 20-ci əsrdə texnikanın inkişafı ilə öküzlərin yük heyvanı kimi rolu azalsa da, onların genetik bazası saxlamaq və seleksiya işlərində istifadə etmək məqsədilə mühafizə edilmişdir.

Kənd təsərrüfatında və iqtisadi dövriyyədə yeri

Öküzlər uzun müddət kənd təsərrüfatında əsas işçi qüvvəsi hesab olunub. Xüsusilə əkinçilikdə torpağın şumlanması, suvarma sistemlərinin çəkilməsi və yük daşımada mühüm rol oynayıblar. Traktor texnologiyası yayılmamışdan əvvəl bir çox ölkədə öküz əsas traksiya vasitəsi idi. Bu məqsədlə yetişdirilən cinslər fiziki dözümlü və dayanıqlı olmalı idi.

Müasir dövrdə isə öküz heyvanı daha çox seleksiya üçün sperma mənbəyi kimi istifadə olunur. Genetik banklarda saxlanılan öküz sperması, yüksək məhsuldar dişi inəklərlə birləşdirilərək hibrid cinslərin yetişdirilməsinə xidmət edir. Bu yanaşma süd və ət istehsalını artırmaqla kənd təsərrüfatının səmərəliliyini yüksəldir.

Mifologiya və dini ayinlərdəki simvolik mənası

Öküz bir çox qədim mədəniyyətdə müqəddəs simvol kimi qəbul olunmuşdur. Qədim Misirdə Apis öküzü tanrı Osirisin təcəssümü kimi qəbul edilirdi və bu heyvana xüsusi ibadət edilirdi. Qədim Yunanıstanda Zeusun öküz formasına düşərək Avropa adlı qızı qaçırdığı mif məşhurdur. Hindistanda bu gün də öküz müqəddəs sayılır və tanrı Şivanın daşıyıcısı Nandi kimi tanınır.

İslamda öküz qurbanlıq heyvanlardan biri kimi qəbul edilir. Qurban bayramında fiziki cəhətdən sağlam və yetkin öküzlər ibadət niyyəti ilə qurban verilir. Bu heyvanın şərəfinə dini ayinlərin keçirilməsi, onun bərəkət simvolu kimi qiymətləndirilməsinə səbəb olmuşdur.

Folklor, ədəbiyyat və bədii mədəniyyətdəki yeri

Azərbaycan folklorunda öküz obrazı kənd təsərrüfatı həyatının simvolu kimi çıxış edir. Atalar sözlərində, məsəllərdə və nağıllarda o, güclü, səbirli, səmərəli əməyin təmsilçisidir. “Öküzə boyundurux düşəndə bəzən də yol açılar” kimi ifadələr öküzün əmək müstəvisindəki rolunu metaforik şəkildə göstərir.

Ədəbiyyatda isə öküz obrazı bəzən zəhmətin, bəzən də ağır talenin simvolu kimi istifadə edilir. Türk epik dastanlarında, eləcə də İran mədəniyyətində öküz obrazı bəzi halda ilahi, bəzi halda fövqəlbəşər güc sahibi varlıq kimi təqdim olunub. Bu yanaşmalar onun fiziki və mənəvi çəkisini artırır.

Növləri

Texnologiya və seleksiyada genetik resurs kimi rolu

Biotexnologiyanın inkişafı ilə öküzlər seleksiya və genetika sahəsində dəyərli resursa çevriliblər. Laborator mühitdə əldə olunan öküz sperması donor genetik material kimi istifadə olunur. Bu prosesdə süd məhsuldarlığı, ət keyfiyyəti, xəstəliklərə qarşı dözümlülük və sürətli inkişaf kimi keyfiyyətlər əsas götürülür.

Hər il dünyanın müxtəlif genetik mərkəzlərində on minlərlə öküz sperması analiz olunur və yüksək nəticə verənlər gen banklara daxil edilir. Bu da gələcəkdə qlobal iqlim dəyişikliklərinə və kənd təsərrüfatı tələbatına uyğun yeni cinslərin yaranmasına şərait yaradır.

Yaddaşda öküz obrazı

Qədim toplumların yazılı və şifahi mənbələrində öküz obrazına təsadüf etmək mümkündür. İbtidai icma quruluşunda öküz təkcə əmək heyvanı deyil, həm də ailənin və tayfanın sosial statusunu müəyyənləşdirən bir göstərici kimi qiymətləndirilirdi. Qədim Orta Asiya mənbələrində öküzə sahib olmaq kişi gücünün, ailə zənginliyinin və təsərrüfat imkanlarının rəmzi sayılırdı. Bəzi türk runik yazılarda və Orxon-Yenisey abidələrində öküz fiqurları qəhrəmanlıq və zəhmət anlayışları ilə yanaşı təqdim olunmuşdur.

Azərbaycan ərazisində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı tapılan gil lövhələr, təsvirlər və petroqliflərdə öküz fiqurlarına tez-tez rast gəlinir. Qobustan qayaüstü rəsmlərində öküzün ovlanması, kənd təsərrüfatı və rituallarda iştirakı açıq şəkildə əks olunmuşdur. Bu isə onu göstərir ki, öküz heyvanı Azərbaycan torpaqlarında yaşayan qədim toplumların dünyagörüşündə həm iqtisadi, həm də mistik anlam daşıyıb.

Kollektiv yaddaşda isə öküz həm zəhmətkeşlik, həm güvən, həm də səssiz itaət rəmzi kimi yaşayır. Yaşlı nəslin dilində tez-tez rast gəlinən “Öküz kimi işləmək”, “Boynuna öküz yükü qoymaq”, “Öküzün baxışıyla baxmaq” kimi ifadələr təkcə məcaz yox, eyni zamanda cəmiyyətin əmək etikası və dünyanı dərk etmə forması ilə əlaqəlidir. Bu ifadələr bir tərəfdən çalışqanlığı, digər tərəfdən isə ağır yükün səssiz daşıyıcısını simvolizə edir.

Bütün bu təsvirlər öküzün insan cəmiyyətindəki yerini sadəcə məhsul istehsal edən bir canlı kimi deyil, həm də düşüncələrin, təsəvvürlərin və yaddaşın daşıyıcısı olan bir arxetip kimi göstərir. Bu baxımdan, öküzün simvolik dəyəri təkcə bioloji və iqtisadi səviyyədə yox, həm də fəlsəfi və sosial səviyyədə əvəzsizdir.

Davranış xüsusiyyətləri və ekoloji təsiri

Öküzlər əsasən sakit, lakin bəzən aqressiv davranış göstərə bilən heyvanlardır. Onlar qrup halında otlayır, sosial strukturları sabit olur. Lakin yetkin erkək fərdlər arasında liderlik mübarizələri müşahidə edilə bilər. Bu mübarizələrdə buynuzlar və güc əsas rol oynayır.

Ətraf mühitə təsirləri isə otlaq sahələrinin istifadəsi, metan qazının atmosferə buraxılması və su ehtiyacının çoxluğu ilə əlaqədardır. Bu səbəbdən ekoloji cəhətdən dayanıqlı heyvandarlıq sistemləri axtarılır.

Öküz heyvanı yalnız kənd təsərrüfatının bir hissəsi deyil, həm də insanlıq tarixinin, mədəniyyətinin, inanc sistemlərinin və iqtisadi mexanizmlərinin dəyərli parçasıdır. Onun gücü, dözümlülüyü və məhsuldarlığı insanın torpağı ilə olan əlaqəsini formalaşdırmış, əmək münasibətlərinin təməlini qoymuşdur. Tarixdən günümüzə qədər keçən dövrdə öküz həm işçi heyvan, həm seçmə genetik resurs, həm də mədəni simvol olaraq aktuallığını qorumaqdadır. Folklorda, mifologiyada və dini ayinlərdə özünü göstərən bu heyvan, zəhmət, səbir və məhsuldarlığın canlı arxetipinə çevrilmişdir. Bu səbəbdən, gələcəkdə də öküz həm real təsərrüfat praktikalarında, həm də simvolik anlamlarla insan həyatında yer almağa davam edəcək.

Ən Çox Verilən Suallar