Öküzün balası olan buzov, kənd təsərrüfatının və heyvandarlığın əsas elementlərindən biridir. Buzov sözü Azərbaycan dilində əsasən iribuynuzlu mal-qaranın yeni doğulmuş balasını ifadə edir və adətən inək və ya öküz balası üçün işlədilir. Buzovların doğumu, onların ilkin baxımı, qidalanma prosesləri və böyümə mərhələləri kənd təsərrüfatı mütəxəssisləri və fermerlər üçün olduqca vacibdir. Onlar yalnız qida və süd məhsulları üçün deyil, eyni zamanda mal-qaranın nəsil davamlılığını təmin edən əsas zəncir halqasıdır.
Kənd yerlərində buzovların doğumu bayram əhval-ruhiyyəsi ilə qarşılanır. Çünki sağlam buzov, gələcəkdə süd verən inək və ya təsərrüfat üçün güclü öküz deməkdir. Buzovların həyatının ilk günlərindəki baxım onların immunitetinin formalaşması, orqanizmin güclənməsi və gələcəkdə sağlam bir heyvan kimi böyüməsi üçün həlledicidir. Azərbaycanda min illərdir mövcud olan maldarlıq ənənəsi buzovların doğumundan başlayaraq hər bir mərhələsini xüsusi qayğı ilə qarşılayır.
Buzovun bioloji xüsusiyyətləri: Genetik və fizioloji quruluş
Buzovlar məməlilər sinfinə aid olan, ruminant (çeynəyən) heyvanlar arasında yer alır. Onların mədəsi dörd bölmədən ibarətdir: işkəmbə, tor, yarmaq və şirdan. Yeni doğulmuş buzovun mədəsi tam inkişaf etməmiş olur və ilkin mərhələdə əsasən şirdan fəaliyyət göstərir. Bu mərhələdə buzov yalnız ana südü ilə qidalanır, çünki hələ lifli yemləri həzm edə biləcək sistemə malik deyildir.
Genetik olaraq buzovlar doğulduqları cinsə əsasən müəyyən xüsusiyyətlərə malik olur. Məsələn, Simental cinsi buzovlar daha iri bədən quruluşuna malik olur, Holşteyn buzovları isə gələcəkdə daha çox süd verən inəyə çevrilmək potensialı ilə tanınır. Cins seçimi fermerlərin iqtisadi məqsədlərinə əsaslanaraq aparılır. Əgər məqsəd süd istehsalıdırsa, Holşteyn, Cersi kimi cinslərə üstünlük verilir. Ətlik istiqamətli buzovlar üçün isə Limuzin, Şarole, Aberdin Anqus kimi cinslər seçilir.
Buzovun bədən temperaturu təxminən 38.5–39.5°C arasında olur və bu səviyyənin qorunması onun sağlamlığının göstəricisidir. Yeni doğulan buzovlar doğumdan sonra 6–12 ay ərzində yetkinləşməyə doğru gedir. Bu dövrdə onların immunitet sistemi sürətlə inkişaf edir və hər bir stres faktoru bu inkişafı mənfi təsirləndirə bilər. Ona görə də doğumdan sonra ilk 48 saat xüsusi diqqət tələb olunur.
Qidalanma sistemi: Süd dövrü və yemləmə mərhələləri
Buzovların qidalanması onların sağlam inkişafının əsas sütunlarından biridir. Doğumdan dərhal sonra buzovun ilk içməli mayesi kolostrum adlandırılan ana südünün ilk damlalarıdır. Kolostrum vitamin, immunoglobulin və mineral baxımından son dərəcə zəngindir. Bu süd immunitetin formalaşması üçün həyati əhəmiyyət daşıyır. Buzov doğulduqdan sonra ilk 1–2 saat ərzində bu südü qəbul etməlidir, əks halda onun immunitet sistemi zərər görə bilər.
Süd dövrü adətən 60–90 gün davam edir. Bu dövrdə buzova gündə 2–3 dəfə süd verilir. Əlavə olaraq, 2-ci həftədən etibarən onun qarşısına təmiz su, yemlik və balaca miqdarda quru qarışıq yem qoyulur. Bu, mədənin digər hissələrinin inkişafına kömək edir. Süd dövrü başa çatdıqdan sonra buzov tam olaraq qarışıq yemə və yoncaya keçid edir.
Yemləmə sistemində proteinin miqdarı, enerjili yemlərin balansı, lifli komponentlərin həcmi önəmlidir. Günlük 500–700 qram artım üçün düzgün yem balansı vacibdir. Artım templəri düzgün aparıldıqda, buzov 6 ayda təxminən 100–120 kq çəkidə olur. Bu da onun gələcəkdə sağlam və məhsuldar bir mal heyvanına çevrilməsini təmin edir.
Baxım və sağlamlıq: Peyvəndləmə və gigiyena məsələləri
Buzovların sağlam qalması üçün mütəmadi olaraq profilaktik tədbirlər həyata keçirilməlidir. İlk günlərdə göbək nahiyəsinin dezinfeksiyası, təmiz və quru yerdə saxlanılması, hava şəraitinə uyğun mühitin təmin olunması vacibdir. Buzovun saxlandığı yerin temperaturu 18–22°C arasında olmalıdır. Rütubətli, soyuq və hava çəkməyən yerlər xəstəliklərin başlıca səbəblərindəndir.
Ən təhlükəli xəstəliklərdən biri pasterellyozdur. Bu xəstəlik tənəffüs yollarını zədələyir və qısa müddətdə ölümə səbəb ola bilər. Digər riskli xəstəliklərə ishal, pnevmoniya, qurd invaziyaları daxildir. Bu səbəbdən peyvəndləmə təqvimi üzrə hərəkət etmək zəruridir. Adətən 2 həftəlikdən etibarən buzovlara qurd əleyhinə dərmanlar verilir, 4–6 həftəlikdən sonra isə peyvəndlər tətbiq olunur.
Veterinar nəzarəti altında buzovların çəki göstəriciləri, yemi nə qədər qəbul etdiyi, davranışları müşahidə olunur. Hər hansı iştahsızlıq, qusma, burundan axıntı, halsızlıq müşahidə olunarsa, dərhal tədbir görülməlidir. Həmçinin hər buzovun fərdi qulaq nömrəsi ilə qeydiyyata alınması və tibbi tarixin saxlanması vacibdir.
Cins fərqləri: Dişi və erkək buzovların inkişaf xüsusiyyətləri
Dişi və erkək buzovların böyümə dinamikasında müəyyən fərqlər müşahidə olunur. Dişi buzovlar adətən süd istehsalına yönəlik saxlanıldığından onların qidalanma rejimi və baxım forması da bu istiqamətə uyğunlaşdırılır. Erkək buzovlar isə ya damazlıq məqsədilə, ya da ətlik istiqamətdə yetişdirilir.
Erkək buzovlar daha sürətlə çəki artırır, amma çox zaman iqtisadi cəhətdən süd istehsalı üçün o qədər də yararlı olmurlar. Damazlıq üçün seçilən erkək buzovlar müəyyən genetik göstəricilərə görə seçim edilir. Onlar genetik bank kimi saxlanılır və yetişdirildikdən sonra süni mayalanma məqsədilə istifadə oluna bilərlər.
Dişi buzovların süd və reproduktiv qabiliyyətləri erkən yaşlardan diqqətlə izlənir. Onların bədən quruluşu, süd damarlarının inkişafı, cinsiyyət orqanlarının düzgün formalaşması gələcəkdə süd verimi və nəsilartırma potensialı baxımından böyük əhəmiyyət daşıyır. Bu səbəbdən dişi buzovların qidalanması daha zərif planlaşdırılır.
İqtisadi əhəmiyyət: Fermer təsərrüfatlarında strateji mövqe
Buzovlar kənd təsərrüfatının iqtisadi strukturunda mərkəzi rol oynayır. Fermer üçün buzov yeni investisiya, gələcəyin südçülük və ya ətçilik məhsuludur. Hər bir buzovun sağlam doğulması və yaşaması gələcəkdə təsərrüfatın gəlirini müəyyənləşdirir. Azərbaycanda xüsusilə kənd rayonlarında buzov saxlamaq gəlirli məşğuliyyət kimi dəyərləndirilir.
Orta hesabla bir dişi buzov 18–22 ay ərzində cinsi yetkinliyə çatır və ilk buzovunu dünyaya gətirir. Bu da onun süd istehsalına başlaması deməkdir. Erkək buzov isə təxminən 12–14 ayda bazara çıxarıla bilər. Bazar qiymətləri isə onların çəkisinə, cinsinə və saxlanma müddətinə görə dəyişir. Hazırda Azərbaycanda 100–150 kq-lıq buzovun qiyməti 700–1200 manat arasında dəyişir.
Buzovların düzgün qiymətləndirilməsi üçün onların çəkisi, sağlamlıq vəziyyəti və cins göstəriciləri əsas götürülür. Aşağıdakı cədvəldə buzov qiymətləri və əlamətləri təsvir olunmuşdur:
Buzov növü | Yaş (ay) | Çəki (kq) | Qiymət (AZN) | Təyinat |
---|---|---|---|---|
Dişi – Holşteyn | 6 | 120 | 1100 | Südçülük |
Erkək – Simental | 5 | 135 | 1000 | Ətlik |
Dişi – Yerli cins | 4 | 90 | 750 | Damazlıq və süd |
Erkək – Anqus | 7 | 150 | 1250 | Ətlik |
Damazlıq buzovların seçimi: Genetik seleksiya və damazlıq siyasəti
Damazlıq məqsədi ilə buzov seçimi heyvandarlığın gələcəyini formalaşdıran ən vacib mərhələlərdən biridir. Bu seçimdə əsas diqqət heyvanın sağlamlığına, genetik mənşəyinə, reproduktiv qabiliyyətlərinə və cins göstəricilərinə yönəldilir. Yüksək məhsuldar inəklərin dişi balaları daha çox damazlıq üçün ayrılır. Onların süd və reproduktiv potensialı genetik miras vasitəsilə nəsildən-nəslə ötürülür. Bu səbəbdən müasir təsərrüfatlarda genetik testlər və soykök analizləri vasitəsilə buzovların gələcək məhsuldarlığı təxmin edilir.
Seçilmiş buzovlar 3–6 aylıqdan etibarən xüsusi rasionla yemlənir, fərdi baytarlıq nəzarətinə alınır və onların inkişafı ciddi şəkildə izlənir. Təsərrüfatlarda damazlıq proqramına uyğun olaraq hər il müəyyən sayda buzov ayrılır və süni mayalanma mərkəzləri ilə əməkdaşlıq qurularaq genetik keyfiyyəti yüksək buğaların toxumları ilə cütləşdirmə aparılır. Bu proses həm məhsuldarlığı artırır, həm də xəstəliklərə davamlılıq baxımından güclü nəsillərin formalaşmasını təmin edir.
Damazlıq istiqamətdə saxlanılan buzovların inkişaf mərhələsi daha uzunmüddətli və maliyyə baxımından tələbkar olsa da, nəticədə alınan inəklər daha məhsuldar və rentabelli olur. Beləliklə, uzunmüddətli təsərrüfat strategiyası baxımından damazlıq buzov seçimi əsas prioritetlərdən biri hesab edilir.
Buzovların sosial davranışı: İnstinkt, vərdiş və uyğunlaşma
Yeni doğulmuş buzovlarda anadan gəlmə reflekslər çox güclüdür. Onlar doğulduqdan qısa müddət sonra ayağa qalxır və ana südünü əmməyə başlayırlar. Bu davranışlar heyvanın instinktiv şəkildə həyata uyğunlaşma qabiliyyətindən xəbər verir. Buzovların sosial davranışı onların birgə saxlanma şəraitində necə davrandığını və digər heyvanlarla ünsiyyət qurmaq bacarığını əks etdirir.
Tək-tək saxlanılan buzovlar daha passiv və insanlara bağlı olur. Qrup şəraitində saxlanılan buzovlar isə daha çevik, enerjili və instinktiv olaraq müdafiə davranışlarına meylli olurlar. Bu xüsusiyyətlər gələcəkdə təsərrüfat üçün əməkdaşlıq potensialı, sürü içində davranış və reaksiya baxımından əhəmiyyət kəsb edir.
Buzovlar 3-cü aydan etibarən sosial vərdişlər formalaşdırır və müəyyən davranış modelləri öyrənməyə başlayır. Bəzi buzovlar dominant davranış göstərir, bəziləri isə daha təmkinli və tabe mövqedə olur. Bu baxımdan erkən yaşda heyvanın temperamentini müşahidə etmək və təsərrüfata uyğun olanları seçmək ağıllı idarəetmənin bir hissəsidir. Sürü içindəki sosial nizamı pozan və ya aqressiv davranan buzovlar gələcəkdə risk faktoru yarada bilər və erkən mərhələdə müşahidə ilə aradan qaldırılmalıdır.
Ənənəvi və müasir saxlanma üsulları: Regional təcrübələr
Azərbaycanda buzovların saxlanması ilə bağlı həm ənənəvi, həm də müasir metodlardan istifadə olunur. Ənənəvi təsərrüfatlarda buzovlar adətən inəklərlə birlikdə otlaq şəraitində saxlanılır, doğumdan sonra isə kəndli təcrübəsinə əsasən süd verən ana ilə bir yerdə böyüyür. Bu üsulda yemləmə və sağlamlıq nəzarəti daha məhdud olur, lakin heyvanın sosial uyğunlaşması və təbii mühitlə təması yüksək səviyyədə olur.
Müasir təsərrüfatlarda isə buzovların saxlanması strukturlaşdırılmış plan əsasında aparılır. Hər buzova fərdi yer ayrılır, temperatur və rütubət səviyyəsi nəzarət altında saxlanılır. Müasir buzovxanalarda ventilyasiya sistemləri, avtomatik suvarma, yem paylama və peyvənd nəzarəti sistemləri tətbiq edilir. Bu üsul heyvanın daha sağlam və sürətli böyüməsinə şərait yaradır.
Bəzi təsərrüfatlarda hibrid üsul – yəni yarıaçıq saxlanma sistemləri tətbiq olunur. Burada buzovlar həm sərbəst hərəkət edə bilir, həm də müəyyən strukturlaşdırılmış zonalarda baxım alırlar. Əsas məqsəd heyvanın stresini minimuma endirmək və məhsuldarlığını artırmaqdır. Azərbaycanın müxtəlif rayonlarında tətbiq olunan bu üsulların hər biri yerli iqlim və iqtisadi şəraitə görə uyğunlaşdırılır.
Buzov məhsulları və sənaye: Ət, dərisi və digər dəyərlər
Buzov yalnız süd və inək istehsalının gələcəyi deyil, eyni zamanda birbaşa sənaye məhsullarının əsas xammalıdır. Erkək buzovların əksəriyyəti ətlik məqsədlə yetişdirilir və təxminən 12 aylıqda kəsim üçün göndərilir. Buzov əti – xüsusilə 6–8 aylıq heyvanlardan alınan ət daha yumşaq, az yağlı və zülal baxımından zəngin olduğu üçün bazarda yüksək qiymətləndirilir.
Buzov dərisi də dəri sənayesində istifadə olunur. Xüsusilə cavan heyvanların dərisi daha elastik və yumşaq olduğundan, dəri geyim, ayaqqabı və aksesuar istehsalında yüksək dəyərə malik olur. Bəzi sənaye müəssisələri buzovların sümüklərindən, bağırsaqlarından, boynuzlarından müxtəlif texniki məhsullar hazırlayır: gelatin, dərman əlavələri və hətta musiqi alətləri üçün komponentlər.
Qadın geyim sənayesində buzov dərisindən hazırlanan yüngül çantalar, kəmərlər və digər aksesuarlar dünya bazarında yüksək keyfiyyətli sayılır. Azərbaycanda bu potensial tam istifadə olunmasa da, gələcəkdə bu sahənin genişləndirilməsi üçün infrastrukturun qurulması mümkündür. Bu da kənd təsərrüfatı ilə sənaye sektorunun inteqrasiyasını təmin edən bir imkan kimi qiymətləndirilə bilər.
Buzov haqqında yanlış təsəvvürlər və elmi yanaşma
Cəmiyyətin bəzi təbəqələrində buzov haqqında formalaşmış bəzi yanlış təsəvvürlər hələ də qalmaqdadır. Məsələn, bəziləri hesab edir ki, buzova ana südündən əlavə heç nə lazım deyil. Halbuki elmi yanaşma göstərir ki, buzovun ilk aylarından etibarən yeminə müxtəlif tərkibli əlavələrin daxil edilməsi onun mədə sisteminin sürətli inkişafına səbəb olur. Həmçinin bəzi təsərrüfat sahibləri hesab edir ki, buzov soyuq hava şəraitində təbii olaraq inkişaf edə bilər. Reallıqda isə, erkən yaşda soyuq və rütubətə məruz qalan buzovların immun sistemi zəifləyir və onların inkişafı geriləyir.
Bir başqa yanlış fikir isə erkək buzovların dəyərsiz olması ilə bağlıdır. Əslində isə erkək buzovlar düzgün yetişdirildikdə yüksək bazar dəyərinə malik olur və bir çox hallarda dişi heyvanlardan daha sürətli gəlir gətirir. Ona görə də hər buzovu dəyərli istehsal vahidi kimi yetişdirmək daha sağlam təsərrüfat idarəçiliyinin əsas hissəsi hesab edilir.
Elmi yanaşma bu sahədə planlı qidalanma, sanitariya tədbirləri, mütəmadi baytar yoxlamaları və genetik seleksiya ilə inkişaf etdirilmiş təsərrüfatları dəstəkləyir. Yalnız bu üsullarla maldarlıq sektorunun davamlılığı və rentabelliyi təmin edilə bilər.
Buzov – yəni öküzün balası – təkcə bir heyvan deyil, kənd təsərrüfatının, ərzaq təhlükəsizliyinin, sənaye xammalının və milli ənənələrin ayrılmaz hissəsidir. Onun dünyaya gəlişi bir maldarlıq dövrünün başlanğıcı, gələcək süd və ya ət məhsullarının əsası, bəzən də yeni təsərrüfatın ümididir. Buzovun doğulduğu andan etibarən göstərilən qayğı, tətbiq olunan qidalanma rejimi, tibbi nəzarət və iqtisadi planlama təsərrüfatın ümumi rentabelliyini, davamlı inkişafını və gələcək uğurunu birbaşa müəyyən edir. Azərbaycanda yüz illərlə formalaşmış maldarlıq təcrübəsi müasir texnologiyalarla birləşərək buzov yetişdirilməsini strateji sahəyə çevirmişdir.
Həm damazlıq, həm də sənaye baxımından buzovun əhəmiyyəti inkaredilməzdir. Buzovlara erkən yaşda verilən düzgün qulluq, gələcəkdə məhsuldar inəklər və yüksək keyfiyyətli ət əldə etmək üçün həlledici rol oynayır. Həmçinin sosial davranışları, bioloji strukturu və bazar dəyəri baxımından buzovlar kənd təsərrüfatı sektorunda strateji resurs sayılır. Bu səbəbdən hər bir fermer və sahə mütəxəssisi üçün buzovun həyat dövrünü dərindən anlamaq və onu optimal şəkildə idarə etmək vacibdir. Doğru idarə olunan hər buzov bir gəlir mənbəyidir, düzgün formalaşdırılan hər buzov təsərrüfatın sabitliyinin açarıdır.
Ən Çox Verilən Suallar
Buzov iribuynuzlu mal-qaranın, əsasən inək və ya öküzün yeni doğulmuş balasına deyilir. Buzovlar adətən doğumdan 12 aya qədər olan dövrdə bu adla çağırılır və onların düzgün böyüməsi heyvandarlığın gələcək məhsuldarlığını təmin edir.
Sağlam buzov doğulması üçün ana inəyin hamiləlik dövründə yaxşı qidalanması, baytar nəzarətində olması və doğuş zamanı təmiz, quru, rütubətsiz şəraitin təmin olunması vacibdir. Həmçinin doğuşdan dərhal sonra buzova kolostrum verilməsi həyati əhəmiyyət daşıyır.
Buzovlar adətən ilk 60–90 gün ərzində ana südü və ya süni süd əvəzediciləri ilə qidalanır. İlk 2–3 gün ərzində verilən kolostrum onların immunitetinin formalaşması üçün əsasdır. Tədricən quru yemə keçid də bu dövrdə paralel aparılır.
Erkək buzovlar əsasən ətlik istiqamətdə saxlanılır və daha sürətli çəki yığır. Dişi buzovlar isə süd istehsalı və damazlıq məqsədilə yetişdirilir. Onların reproduktiv orqanları və süd vəziləri inkişaf etdirilərək gələcəkdə inəyə çevrilməsi planlanır.
Buzovlara pasterellyoz, qızılca, bağırsaq infeksiyaları və qarayara əleyhinə peyvəndlər tətbiq edilir. Peyvəndləmə adətən 3–6 həftəlikdən başlanır və baytar nəzarəti altında təqvim üzrə davam etdirilir. Bu, xəstəliklərdən qorunmaq üçün əsas tədbirdir.
Buzovun qiyməti onun cinsi, çəkisi, cinsi mənsubiyyəti (dişi və ya erkək), sağlamlıq vəziyyəti və cins göstəricilərindən asılıdır. Məsələn, Simental cinsi erkək buzovlar ətlik üçün daha baha qiymətə satıla bilər, Holşteyn dişi buzovlar isə südçülük üçün dəyərlidir.
Buzovların saxlanıldığı yer quru, ventilyasiyalı, təmiz və temperaturu sabit olmalıdır (18–22°C). Rütubətli və soyuq mühitlər xəstəlik riskini artırır. Hər buzova fərdi qida, su və təmiz döşəmə təmin olunmalıdır.
Damazlıq məqsədilə seçilən buzovlar sağlam, genetik baxımdan üstün və cinsin tipik əlamətlərinə sahib olmalıdır. Onlar adətən yüksək məhsuldar inəklərin dişi balaları arasından seçilir və süni mayalanma ilə yetişdirilir. Gələcəkdə bu heyvanlardan yüksək süd və ya damazlıq keyfiyyəti gözlənilir.
Buzovlar təxminən 3–4 həftəlikdən etibarən otlamağa və quru yemləri çeynəməyə başlayır. Bu mərhələ onların mədə sisteminin inkişafında mühüm rol oynayır. Otlağa çıxış tədricən və günün isti saatlarında təmin olunmalıdır.
Bəli, buzov saxlamaq Azərbaycanda xüsusilə kənd yerlərində gəlirli biznes növü sayılır. Buzovlar həm damazlıq, həm də ətlik və südçülük istiqamətində istifadə olunur. Onların qiyməti bazarda dəyişkən olsa da, düzgün qidalanma və baxım ilə yüksək gəlir təmin edə bilər.