Olcaytu Xudabəndə Türbəsi : İnşaat Tarixi, Yerləşməsi, Memarlıq Üslubu

Dünya mədəni irsinin incilərindən biri olan Olcaytu Xudabəndən Türbəsi, İran İslam Respublikasının Zəncan vilayətində, Soltaniyyə şəhərində yerləşir. Bu monumental abidə XIII-XIV əsrlərdə Elxanilər dövlətinin güclü hökmdarı Olcaytu Xudabəndənin sifarişi ilə inşa edilib və Orta əsr Şərq memarlığının ən nadir nümunələrindən biridir. Türbə, bənzərsiz memarlığı, möhtəşəm günbəzi, zəngin mozaik və keramik bəzəkləri, həmçinin tarixi və dini əhəmiyyəti ilə dünya miqyasında məşhurdur. Soltaniyyə türbəsi YUNESKO-nun Dünya İrsi Siyahısında yer alır və bu gün İranın ən çox ziyarət edilən tarixi abidələrindən biri kimi tanınır.

Olcaytu Xudabəndə – Tarixi Şəxsiyyət və Onun Dövrü

Olcaytu Xudabəndə (1280-1316) Elxanilər dövlətinin səkkizinci hökmdarı, Çingiz xanın birbaşa nəslindən idi. Olcaytu, əvvəlcə buddist, daha sonra xristian, ən sonda isə müsəlman oldu və islamın, xüsusilə şiəliyin Elxanilər dövlətində möhkəmlənməsində mühüm rol oynadı. Onun dövrü, Şərqdə elmin, mədəniyyətin və memarlığın yüksəlişi ilə fərqlənirdi. Olcaytu, böyük siyasi və mədəni islahatlara imza atmaqla bərabər, dövlətin paytaxtı kimi Soltaniyyə şəhərini tikdirdi və öz adını əbədiləşdirəcək monumental türbəni burada inşa etdirdi.

Türbənin İnşaat Tarixi və Yerləşdiyi Məkan

Olcaytu Xudabəndənin türbəsi 1302-1312-ci illər arasında tikilib. Türbə, Elxanilər dövlətinin paytaxtı olmuş Soltaniyyədə (indiki İran, Zəncan vilayəti) ucaldılıb. Soltaniyyə şəhəri XIII-XIV əsrlərdə Azərbaycan Səfəvilərindən də əvvəl regionun mühüm siyasi, mədəni və dini mərkəzlərindən biri idi. Şəhər o dövrdə Orta Şərqin ən böyük və zəngin şəhərlərindən biri kimi tanınırdı və burada müxtəlif mədəniyyətlər, dillər və dinlər bir araya gəlmişdi.

Türbənin tikintisinin əsas məqsədi Elxanilər dövlətinin böyüklüyünü, Olcaytu Xudabəndənin siyasi və dini gücünü əks etdirmək idi. Həmçinin, türbə onun öz dəfn yeri kimi nəzərdə tutulmuşdu. Soltaniyyə türbəsi Orta əsrlər İslam memarlığının ən əzəmətli və texniki cəhətdən irəli abidələrindən biri sayılır.

Memarlıq Üslubu və Quruluşu

Olcaytu Xudabəndən Türbəsi orta əsr İran-Azərbaycan memarlığının zirvə nümunəsidir. Türbə 8bucaqlı plana malikdir, hündürlüyü təqribən 48 metr, xarici diametri 25.5 metr, daxili diametri isə 17 metrə çatır. Əsas memarlıq elementləri arasında dünyanın ən böyük kərpic günbəzi xüsusi yer tutur. Türbənin günbəzi ikiqat quruluşa malikdir – həm daxili, həm də xarici günbəz var. Məhz bu ikili sistem günbəzin dayanıqlılığını və davamlılığını artırıb.

Türbənin tikintisində əsas material kimi bişmiş kərpic, mərmər, keramik kafel və mozaika işlənib. Günbəzin və divarların üzərində firuzəyi, mavi, ağ, yaşıl rəngli keramik bəzəklər, kufi və nəsx xətti ilə yazılmış Quran ayələri, epigrafik yazılar yer alır. Türbənin bütün səthində zəngin həndəsi və bitki naxışları, ulduzvari motivlər və stalaktit bəzəklər üstünlük təşkil edir.

Daxili Quruluş və Bədii-Estetik Zənginlik

Türbənin daxili məkanında monumental ruh aydın hiss olunur. Məzar otağı mərkəzdə yerləşir, ətrafında isə iri tağlar, şəbəkəli pəncərələr, stalaktitli güşələr və mozaika ilə bəzədilmiş sahələr vardır. Günbəzin daxili hissəsindəki ornamentlər, Quran ayələri, sülalə və Olcaytunun adının yazıldığı lövhələr türbəyə xüsusi dini və estetik dəyər qatır.

Abidənin interyerində və eksteryerində istifadə edilən firuzəyi və mavi rənglərin bolluğu, bədii həndəsi naxışlar və epigrafik yazılar türbəyə nadir gözəllik və zəriflik gətirir. Türbənin akustikası da son dərəcə peşəkarcasına həll edilib, ortada danışılan səs bütün məkana bərabər yayılır.

Türbənin Tikintisində İşlədilən Ustalar və Sənətkarlar

Olcaytu Xudabəndən Türbəsinin tikintisində dövrünün ən tanınmış memarları və sənətkarları – baş memar Alişah Təbrizi və digərləri iştirak ediblər. Ustaların bir çoxu Azərbaycan, İraq, İran və Orta Asiyadan gəlmişdilər. Onların birgə əməyi sayəsində türbədə həm Azərbaycan, həm də İran memarlıq məktəblərinin sintezi bariz hiss olunur.

Türbənin Tarixi və Mədəni Əhəmiyyəti

Soltaniyyə türbəsi yalnız Olcaytu Xudabəndənin məzarı deyil, Elxanilər dövlətinin güc və zənginlik simvolu, həmçinin İslam memarlığının və sənətkarlığının şah əsəridir. Türbənin tikintisi dövrünün sosial, siyasi və dini dəyişikliklərinin, o cümlədən islamın şiə məzhəbinin dövlət səviyyəsində yayılmasının mühüm bir mərhələsidir.

Abidənin memarlıq həlləri, texniki yenilikləri, zəngin bədii bəzəkləri həm İran, həm də Azərbaycan memarlıq ənənələrinin inkişafına təsir göstərib. Türbə eyni zamanda Orta əsr elminin, inşaat texnologiyalarının və bədii-estetik təfəkkürün unikal məhsuludur.

UNESCO Dünya İrsi Siyahısında

Olcaytu Xudabəndən Türbəsi 2005-ci ildə YUNESKO-nun Dünya İrsi Siyahısına daxil edilib. Bu, abidənin beynəlxalq əhəmiyyətini, dünya memarlığı və mədəniyyəti üçün unikal dəyərini təsdiqləyir. UNESCO və İran dövləti abidənin qorunması, bərpası və tanıdılması üçün xüsusi proqramlar həyata keçirir.

Türbənin Müasir Dövrdə Əhəmiyyəti və Turizm

Bu gün Olcaytu Xudabəndən Türbəsi həm İranın, həm də ümumi türk-islam mədəniyyətinin ən çox ziyarət edilən və öyrənilən abidələrindəndir. Hər il minlərlə yerli və xarici turist Soltaniyyəyə gələrək bu nadir abidəni seyr edir, tədqiqatçılar isə abidənin memarlıq, tarix və incəsənət baxımından sirlərini araşdırırlar.

Azərbaycan üçün Simvolik Əhəmiyyət

Olcaytu Xudabəndən Türbəsi, Elxanilər dövrünün, Çingiz xan nəslinin və qədim Azərbaycan-Türk dövlətçiliyinin izlərini yaşadan, milli və bəşəri irsin dəyərli nümunəsidir. Baxmayaraq ki, türbə bu gün İran ərazisində yerləşir, onun tarixi və mədəniyyəti Azərbaycan xalqı üçün də xüsusi maraq və dəyər daşıyır.

Soltaniyyə türbəsi – Olcaytu Xudabəndənin məqbərəsi, Orta əsr memarlığının və İslam incəsənətinin əsl şah əsəridir. Onun möhtəşəm günbəzi, bənzərsiz dekorasiyası, tarixi və mədəni dəyəri bu abidəni dünya mədəniyyətinin ən qiymətli incilərindən birinə çevirir. Türbə keçmişin gücünü, elmi, dini və sənət irsini yaşadan, gələcək nəsillərə ötürən unikal abidədir.

Ən Çox Verilən Suallar