Ölçmə Cihazları : Əsas Anlayışı,Növləri, İş prinsipləri

Ölçmə cihazları insan həyatının hər sahəsində geniş istifadə olunan mühüm vasitələrdən biridir. Elmdən sənayeyə, tibb sahəsindən gündəlik ev işlərinə qədər bütün sahələrdə müxtəlif fiziki və kimyəvi kəmiyyətlərin dəqiq ölçülməsi üçün cihazlara ehtiyac yaranır. Ölçmə cihazları ölçmə prosesini asanlaşdırır, nəticələrin dəqiqliyini artırır və müasir texnologiyanın inkişafında əsas rol oynayır.

Azərbaycan dilində və elmi terminologiyada “ölçmə cihazları” anlayışı müxtəlif fiziki kəmiyyətləri (uzunluq, kütlə, temperatur, təzyiq və s.) ölçən mexaniki, elektron və digər texnoloji qurğuları əhatə edir.

Ölçmə Cihazlarının Əsas Anlayışı

Ölçmə cihazı — müəyyən fiziki və ya kimyəvi kəmiyyətləri dəqiq ölçmək, qeyd etmək və lazım gəldikdə hesablamaq üçün istifadə olunan texniki vasitədir. Bu cihazlar vasitəsilə əldə olunan nəticələr insanlara təbiətdə və istehsalda baş verən prosesləri anlamağa, nəzarət etməyə və idarə etməyə imkan verir.

Ölçmə cihazları müxtəlif quruluş və prinsipə əsaslana bilər, lakin onların əsas funksiyası ölçməni mümkün qədər dəqiq və etibarlı həyata keçirməkdir.

Ölçmə Cihazlarının Tarixi İnkişafı

İnsanın ilk ölçmə cihazları təbii obyektlər və sadə alətlər formasında olub. İlk uzunluq ölçü alətləri kimi çubuqlar, ip və daşlar istifadə edilmişdir. Qədim dövrlərdə Misir, Babil, Çin və Roma kimi sivilizasiyalarda müxtəlif ölçü cihazları və vahidləri inkişaf etdirilib.

Orta əsrlərdə mexaniki tərəzilər, su saatları və digər qurğular hazırlanıb. XVIII əsrdə sənaye inqilabı və elmin inkişafı ilə ölçmə cihazlarının texnoloji səviyyəsi yüksəlib. XX əsrdə elektronika və informasiya texnologiyalarının inkişafı ölçmə cihazlarında inqilabi dəyişikliklərə səbəb olub. Bugün ölçmə cihazları yüksək dəqiqlikli, kompüterləşdirilmiş və avtomatlaşdırılmış sistemlərdən ibarətdir.

Ölçmə Cihazlarının Növləri

Ölçmə cihazları müxtəlif kateqoriyalara bölünür. Əsas kateqoriyalar aşağıdakılardır:

1. Uzunluq Ölçən Cihazlar

Uzunluğun, məsafənin və hündürlüyün ölçülməsi üçün istifadə olunur. Ən geniş yayılmış növləri:

• Metr ölçənlər: sadə rulonlar, ölçü lentləri.
• Mikrometr: dəqiq kiçik ölçmələr üçün.
• Kaliper (kaliiper): daxili və xarici ölçülər üçün.
• Lazer məsafəölçən: uzaq məsafələrin tez və dəqiq ölçülməsi üçün müasir cihaz.

2. Kütlə Ölçən Cihazlar

Cisimlərin çəkisini və kütləsini ölçür:

• Mexaniki tərəzilər: mexaniki mexanizmə əsaslanan klassik tərəzilər.
• Elektron tərəzilər: dəqiq və avtomatlaşdırılmış ölçmə üçün.
• Həssas laboratoriya tərəziləri: qram və milliqram dəqiqliyi ilə.

3. Temperatur Ölçən Cihazlar

Havanın, mayenin və bədənin temperaturunu ölçmək üçün:

• Termometr: cıva, spirt və elektron növləri.
• İnfraqırmızı termometrlər: məsafədən istilik ölçümü.
• Termoçiftlər: sənayedə istifadə üçün.

4. Təzyiq Ölçən Cihazlar

Atmosfer, maye və qazların təzyiqini ölçür:

• Manometr: mexaniki və elektron növləri.
• Barometr: hava təzyiqi ölçümü.
• Vakumölçənlər: mənfi təzyiqi ölçmək üçün.

5. Vaxt Ölçən Cihazlar

Vaxtın ölçülməsi üçün ən qədim və müasir vasitələr:

• Saatlar: mexaniki, elektron, atom saatları.
• Stopwatch: idman və təcrübələrdə istifadə olunur.

6. Elektrik və Elektron Ölçmə Cihazları

Elektrik kəmiyyətlərini ölçmək üçün istifadə olunur:

• Voltmetr: gərginlik ölçür.
• Ampermetr: cərəyan gücünü ölçür.
• Ohmmetr: elektrik müqavimətini ölçür.
• Multimetr: müxtəlif elektrik parametrlərini ölçən universal cihaz.

7. Digər Ölçmə Cihazları

• Rəqəmsal ölçü cihazları: rəqəmlərlə nəticəni göstərir.
• Optik cihazlar: dalğa uzunluğu, işıq intensivliyi ölçülür.
• Hərbi və kosmik ölçmə cihazları: xüsusi sahələr üçün yüksək dəqiqlikli cihazlar.

Ölçmə Cihazlarının İş Prinsipləri

Ölçmə cihazlarının iş prinsipi ölçülən kəmiyyətə və cihazın növünə görə dəyişir. Onlar əsasən aşağıdakı prinsiplərə əsaslanır:

• Mexaniki: qüvvə, elastiklik və mexaniki hərəkətə əsaslanan.
• Elektrik: elektrik siqnalları vasitəsilə ölçmə.
• Optik: işıq şüalarının və dalğa uzunluğunun dəyişməsi.
• Termodinamik: temperatur və istilik dərəcəsinin ölçülməsi.
• Akustik: səs dalğalarının yayılması və ya təsiri ilə ölçmə.

Ölçmə Cihazlarının Kalibrlənməsi və Dəqiqliyi

Kalibrləmə — ölçmə cihazlarının göstəricilərinin beynəlxalq və milli standartlara uyğunlaşdırılması prosesidir. Kalibrləmə cihazın dəqiqliyini artırır və ölçmə nəticələrinin etibarlılığını təmin edir.

Ölçmə cihazlarının dəqiqliyi onların texniki xüsusiyyətləri, kalibrləmə müddəti və istifadə qaydalarına bağlıdır. Müasir cihazlarda dəqiqlik mikronlara qədər ola bilər.

Azərbaycan Dilində Ölçmə Cihazlarının Terminologiyası

Azərbaycan dilində ölçmə cihazlarının adları texniki və gündəlik lüğətdə geniş istifadə olunur. Hər cihazın özünəməxsus terminologiyası və funksiyası vardır. Məsələn:

• Tərəzi — kütlə ölçən cihaz.
• Metr — uzunluq ölçən sadə alət.
• Termometr — temperatur ölçən cihaz.
• Manometr — təzyiq ölçən alət.

Bu terminlər həm texniki sənədlərdə, həm də tədris materiallarında dəqiq və standart şəkildə istifadə olunur.

Ölçmə Cihazlarının Təhsil və Sənayedə Tətbiqi

Məktəblərdə fizika, kimya, riyaziyyat dərslərində ölçmə cihazlarından istifadə şagirdlərin təcrübə və anlayışlarını inkişaf etdirir. Ali təhsil və tədqiqat institutlarında isə müasir ölçmə cihazları elmi araşdırmaların aparılmasında əsas vasitədir.

Sənayedə də ölçmə cihazları məhsulun keyfiyyətinin yoxlanması, istehsal prosesinin idarə olunması və təhlükəsizliyin təmin olunmasında əvəzsizdir.

Ölçmə Cihazlarının Gələcək İnkişaf Perspektivləri

Texnologiyanın sürətli inkişafı ölçmə cihazlarında da inqilabi dəyişikliklərə səbəb olur. Nanoölçmə alətləri, rəqəmsal sensorlar, süni intellekt və avtomatlaşdırma yeni ölçmə metodlarının yaranmasına gətirib çıxarır. Gələcəkdə ölçmə cihazları daha dəqiq, sürətli və istifadəçi dostu olacaq.

Ölçmə cihazları müasir cəmiyyətin və elmin ayrılmaz hissəsidir. Onlar fiziki və kimyəvi kəmiyyətlərin dəqiq və etibarlı ölçülməsini təmin etməklə həyatımızın bütün sahələrində – sənaye, tibb, təhsil, ticarət və gündəlik fəaliyyətlərdə mühüm rol oynayır. Ölçmə cihazlarının müxtəlif növləri, texnoloji inkişafı və düzgün istifadəsi ölçmə dəqiqliyini artırır, xətaların qarşısını alır və nəticələrin etibarlılığını təmin edir. Azərbaycanın da daxil olduğu dünya standartlarına uyğun ölçmə cihazlarının tətbiqi ölkəmizin elmi və iqtisadi inkişafına təkan verir. Hər bir mütəxəssis və istifadəçi ölçmə cihazlarının xüsusiyyətlərini yaxşı bilməli, kalibrləmə və texniki baxışlara diqqət yetirməli, onların düzgün istifadəsini təmin etməlidir.

Ən Çox Verilən Suallar