Ölçmə Xətaları : Ümumi Anlayış, Növləri, Səbəbləri

Ölçmə hər hansı fiziki kəmiyyətin müəyyənləşdirilməsi və ifadə edilməsidir. Müasir elm, sənaye, ticarət və gündəlik həyatda ölçmələrə verilən önəm getdikcə artır. Ölçmələrin düzgün və dəqiq aparılması nəticələrin keyfiyyətini və tətbiq sahələrində uğuru müəyyən edir. Lakin praktikada ölçmələrdə müəyyən səhvlər, yəni ölçmə xətaları meydana çıxır. Ölçmə xətaları ölçmənin dəqiqliyini azaldır, nəticələrin etibarlılığını sual altına qoyur və bəzən ciddi maliyyə, elmi və texniki problemlərə səbəb olur.

Ölçmə xətalarının təhlili, onların növlərinin, səbəblərinin və aradan qaldırılması yollarının yaxşı başa düşülməsi ölçmənin düzgün aparılması üçün vacibdir.

Ölçmə Xətalarının Ümumi Anlayışı

Ölçmə xətası — ölçmə zamanı alınan nəticə ilə ölçülməsi nəzərdə tutulan həqiqi (dəqiq) qiymət arasındakı fərqdir. Başqa sözlə, ölçmə xətası ölçmənin doğruluğunun azalmasına səbəb olan hər hansı səhv və ya sapmadır.

Ölçmə xətaları ölçmənin təbiətindən asılı olaraq qaçılmazdır, lakin onlar mümkün qədər azaldılmalı və idarə olunmalıdır. Ölçmə xətaları nə qədər az olsa, ölçmənin dəqiqliyi və dəqiqliyi bir o qədər yüksək olur.

Ölçmə Xətalarının Növləri

Ölçmə xətaları müxtəlif aspektlərdən təsnif edilə bilər. Ən geniş qəbul olunan növlər aşağıdakılardır:

1. Sistemli (Sistematik) Xətalar

Bu tip xətalar ölçmə prosesində daimi və təkrarlanan şəkildə eyni istiqamətdə baş verir. Sistemli xətalar ölçmənin dəqiqliyinə mənfi təsir göstərir, lakin onlar müəyyən olunub düzəldilə bilər. Bu xətaların səbəbləri arasında aşağıdakılar ola bilər:

• Ölçmə alətinin qüsurları və kalibrlənməməsi
• Ölçmə şəraitinin dəyişməsi (temperatur, rütubət)
• Ölçənin yanlış istifadəsi və ya prosedurun pozulması
• İnsan amili (sistematik səhvlər)

Məsələn, termometr düzgün kalibrlənmədikdə temperatur hər zaman 2 dərəcə aşağı göstərirsə, bu sistemli xətadır.

2. Təsadüfi (Random) Xətalar

Təsadüfi xətalar ölçmə nəticələrində dəyişkən, təsadüfi və qarşısı alınması çətin olan sapmalardır. Onlar ölçmə prosesində müxtəlif səbəblərdən yaranır və adətən ölçmələrin təkrarlanması ilə ortalaması hesablanaraq azaldılır. Təsadüfi xətalara aşağıdakılar daxildir:

• Xarici mühitin təsiri (vibrasiya, səs-küy)
• İnsan faktorundan qaynaqlanan kiçik dəyişikliklər
• Alətlərin həssaslıq həddi və ölçmə şəraitində olan kiçik fərqliliklər

Təsadüfi xətalar adətən normal paylanma (Qaus paylanması) göstərir.

3. Düzgünlük və Təkrarolunma Xətaları

• Düzgünlük xətası: ölçmə nəticəsinin həqiqi dəyərdən fərqi ilə bağlıdır. Ölçmənin düzgünlüyünü göstərir.
• Təkrarolunma xətası: eyni şəraitdə və eyni üsulla aparılan təkrar ölçmələrin nəticələri arasındakı fərqlilikdir.

Bu iki anlayış ölçmənin keyfiyyətini qiymətləndirmək üçün vacibdir.

4. Kəsilmə Xətası

Ölçmə zamanı alətin göstəricisi və ya oxuduğu nəticə həqiqi dəyərə tam uyğun gəlmədikdə yaranan fərq kəsilmə xətası adlanır. Məsələn, rəqəmsal termometrin göstəricisi 0.1 dərəcə fərq edə bilər.

Ölçmə Xətalarının Səbəbləri

Ölçmə xətalarının yaranmasının müxtəlif səbəbləri var:

• İnsan faktoru: ölçmə prosesində diqqətsizlik, səhv oxuma, alətin düzgün istifadə edilməməsi.
• Alət və avadanlıq: kalibrləmə çatışmazlığı, köhnəlmə, texniki qüsurlar.
• Ətraf mühit şərtləri: temperaturun, rütubətin, təzyiqin dəyişməsi.
• Metod və prosedur: ölçmə üsulunun seçilməməsi, standartlara uyğun olmaması.
• Təbiət qanunları: bəzi fiziki proseslərin təbiəti ölçmələrdə təsadüfi xətalara yol açır.

Ölçmə Xətalarının Azaldılması Yolları

Ölçmə xətalarının minimuma endirilməsi üçün aşağıdakı metodlar istifadə olunur:

• Alətlərin kalibrlənməsi və texniki baxışı: mütəmadi yoxlamalar və tənzimləmə.
• Standartlaşdırılmış prosedurların tətbiqi: ölçmə proseslərinin standartlara uyğun aparılması.
• İnsan faktorunun azaldılması: operatorların təhsili, avtomatlaşdırılmış ölçmə sistemləri.
• Ətraf mühitin nəzarəti: ölçmə şəraitinin stabilləşdirilməsi.
• Çoxsaylı ölçmələrin aparılması: təsadüfi xətaların ortadan qaldırılması üçün.

Ölçmə Xətalarının Təhlili və Qiymətləndirilməsi

Ölçmə xətalarının miqdarı statistik metodlarla qiymətləndirilir. Ən çox istifadə olunan göstəricilər:

• Orta kvadrat səhvi (standart sapma)
• Məhdudiyyətlər və etibarlılıq intervalları
• Xəta paylanmasının təhlili

Bu göstəricilər ölçmənin nə qədər dəqiq olduğunu müəyyənləşdirir və qarşıya qoyulan standartlara uyğunluğu yoxlayır.

Ölçmə Xətalarının Təcrübədə Tətbiqi Sahələri

Ölçmə xətalarının analizi və azaldılması aşağıdakı sahələrdə xüsusi əhəmiyyət daşıyır:

• Tibb: laboratoriya analizləri və tibbi avadanlıqların dəqiqliyi həyati önəmlidir.
• Sənaye: məhsulun keyfiyyətinin təminatı üçün dəqiq ölçmələr vacibdir.
• Elmi tədqiqatlar: dəqiq məlumatlar olmadan elmi nəticələr etibarsızdır.
• Ticarət: məhsul çəkisinin və ölçülərinin düzgün verilməsi müştəri məmnuniyyətini artırır.
• Ətraf mühitin monitorinqi: dəqiq sensor və ölçmə sistemləri ekoloji vəziyyəti izləmək üçün istifadə olunur.

Ölçmə Xətalarının İnsan Həyatına Təsiri

Ölçmə xətaları bəzən sadə səhvlər kimi görünə bilər, lakin onların nəticələri ciddi ola bilər. Məsələn, tibbi analizlərdə səhv nəticə xəstənin həyatını təhlükəyə ata bilər, sənayedə isə məhsulun keyfiyyətsizliyi və ya təhlükəli olması mümkün ola bilər.

Bu səbəbdən ölçmə xətalarının analizi, düzgün idarə edilməsi və azaldılması çox mühüm vəzifədir.

Ölçmə xətaları ölçmənin keyfiyyətinə təsir edən qaçılmaz amillərdir. Onların növlərinin, səbəblərinin və azaldılması yollarının yaxşı başa düşülməsi ölçmə proseslərinin daha dəqiq və etibarlı aparılmasına şərait yaradır. Müasir dövrdə dəqiq ölçmələrin təmin olunması elmi tədqiqatlar, sənaye istehsalı, tibb və digər sahələrdə uğurun əsas göstəricisidir. Azərbaycan daxil olmaqla bütün ölkələrdə ölçmə xətalarının idarə olunması və azaldılması istiqamətində ciddi işlər görülür. Hər bir mütəxəssis və ölçmə aparan şəxs ölçmə xətaları barədə yetərincə məlumatlı olmalı və onları minimuma endirmək üçün müvafiq tədbirlər görməlidir.

Ən Çox Verilən Suallar