Ölçmək: Leksik Mənası, Elmi Tərəqqi

İnsan cəmiyyətinin inkişafı, elmi tərəqqi və gündəlik həyatın təşkilində ölçmək və ölçü anlayışı əvəzolunmaz yer tutur. Ölçmək insanın ətraf aləmi dərk etməsi, hadisələri müqayisə etməsi, dəqiqlik və obyektivlik əldə etməsi üçün əsas vasitələrdən biridir. Ölçməklə insan maddi və mənəvi dünyanın qanunauyğunluqlarını, nizam-intizamını, müxtəlif proseslərin və obyektlərin mahiyyətini daha yaxşı başa düşür. Əslində, ölçmək prosesi insanın idrakının ən qədim, ən əsas alətlərindən biridir və onun köməyi ilə insan həm kainatı, həm cəmiyyəti, həm də özünü daha yaxşı tanıyır. Həyatımızın hər bir sahəsində, istər elmdə, istər texnikada, istərsə də gündəlik məişətdə ölçmənin rolu danılmazdır. Ölçmək sözü sadəcə bir fiziki hərəkət deyil, həm də bir zehni, fəlsəfi və mədəni anlayış kimi bəşəriyyətin inkişafında aparıcı rola malikdir.

“Ölçmək” sözünün leksik mənası və tarixi kökləri

“Ölçmək” sözü Azərbaycan dilində olduqca qədim bir tarixə malikdir və bir çox türk dillərində oxşar şəkildə işlədilir. Sözü etimoloji cəhətdən araşdırdıqda, kökü qədim türk dillərində “olç-” və ya “ölç-” felindən yaranıb, “bir şeyi müqayisə etmək, həcm, uzunluq, kütlə və s. baxımından müəyyənləşdirmək” mənasını daşıyır. Klassik ədəbiyyatda və xalq dilində “ölçmək” həm maddi (fiziki ölçülər, məsafə, çəkidə), həm də mənəvi (insanın əxlaqını, səbrini, gücünü, qabiliyyətini) kontekstində istifadə olunur. Bu, sözün yalnız texniki deyil, həm də fəlsəfi dəyər kəsb etdiyini göstərir. Qədim dövrlərdən insanlar əşyaları, sahələri, məhsulu, vaxtı ölçmək üçün müxtəlif vasitələrdən – daş, ip, su qabı, kəmər, ölçü daşları, çəkic və s. – istifadə ediblər. Ölçmək anlayışı həm də insana nizam-intizam, obyektivlik, ədalət kimi dəyərlər aşılayır.

Ölçmək və elmi tərəqqi

Elm tarixinin hər bir mərhələsində ölçmək əsas yeri tutur. Antik dövrdə Misir, Yunanıstan və Mesopotamiya alimləri müxtəlif uzunluq, çəki, həcm və vaxt ölçülərini inkişaf etdirib, bu sahədə ilk ölçü alətlərini yaradıblar. Elmin inkişafı ilə birlikdə ölçmə dəqiqliyi artdı, yeni ölçü sistemləri yarandı və qlobal miqyasda standartlaşdırıldı. Məsələn, metr, litr, kiloqram kimi vahidlər beynəlxalq ölçü sisteminin əsasını təşkil edir. Fizikada, kimyada, riyaziyyatda, astronomiyada ölçmək hər bir tədqiqatın başlanğıcıdır. Müasir dövrdə isə ölçmə texnologiyaları yüksək dəqiqlik və geniş imkanlar yaradır: lazer ölçü cihazları, elektron tərəzilər, GPS sistemləri, mikroskoplar və s. Ölçmək elmin inkişafına təkan verən, obyektivlik və təkrarolunma prinsipini təmin edən əsas mexanizmdir.

Gündəlik həyatda ölçmək və onun sosial-mədəni əhəmiyyəti

Hər gün fərqində olmadan saysız-hesabsız ölçmə əməliyyatı aparırıq: saatımıza baxıb vaxtı ölçürük, paltar alanda ölçünü seçirik, yemək bişirəndə miqdarı müəyyən edirik, yol gedəndə məsafəni və vaxtı hesablayırıq, alış-verişdə çəki və qiyməti müqayisə edirik. İnsanların qarşılıqlı münasibətində də “ölçmək” məcazi anlam daşıyır: məsələn, insan birinin səbrini, gücünü, niyyətini, bacarığını “ölçür”. Adət-ənənələrdə, atalar sözlərində də ölçü və ölçmək anlayışı tez-tez rast gəlinir – “Ölç, biç, biç, biç, sonra tik”, “Ölçüyə görə iş gör”, “Yüz ölç, bir biç” və s. Bütün bunlar xalqın həyat təcrübəsinin, nizam-intizamının, ədalət və səmimiyyətin güzgüsüdür.

Ölçmənin texnologiyası və müasir inkişaf mərhələsi

Müasir dövrdə ölçmək daha çox texnoloji proseslər vasitəsilə həyata keçirilir. İstehsalatda, tikintidə, səhiyyədə, laboratoriyalarda, nəqliyyatda müxtəlif ölçü cihazları və alətləri istifadə olunur. Tikinti sahəsində məsafə və bucaqlar lazer ölçü cihazları ilə dəqiqliklə təyin edilir. Səhiyyədə qan təzyiqi, şəkər səviyyəsi, bədən temperaturu xüsusi cihazlarla ölçülür. Nəqliyyatda avtomobillərin sürəti, yanacaq sərfiyyatı və texniki göstəriciləri real vaxt rejimində ölçülür. Elm və sənayedə, hətta gündəlik həyatda belə yüksək dəqiqliklə ölçmələr tələb olunur. Rəqəmsal texnologiyaların inkişafı ölçmə prosesini sürətləndirib, səhv ehtimalını azaldıb və nəticələrin avtomatik emalını mümkün edib. Statistikada, idarəetmədə, istehsalatda və monitorinq sistemlərində ölçmə məlumatları qərarvermə üçün əsas baza rolunu oynayır.

Fəlsəfi və psixoloji baxımdan ölçmək

Ölçmək təkcə texniki və fiziki əməliyyat deyil, həm də insan düşüncəsinin, zehni inkişafının əsas göstəricilərindən biridir. İnsan dünyanı dərk etmək, hadisələrə qiymət vermək, obyektiv və subyektiv meyarlar arasında tarazlıq yaratmaq üçün ölçmək, müqayisə etmək ehtiyacı duyur. Bu, insanın həm özünü, həm ətrafındakı insanları və hadisələri, həm də cəmiyyətin dəyərlərini dərk etməsində əhəmiyyətli rol oynayır. Fəlsəfi anlamda ölçmək insanı hədd və ehtiyatlılıq, obyektivlik və reallığı dərk etməyə sövq edir. Psixologiyada isə ölçmək fərdin öz imkanlarını, hisslərini, məqsədlərini düzgün qiymətləndirməsi, qərarlarını daha rasional verməsi üçün mühüm vasitədir.

Ölçmək və ədalət anlayışı

Ölçmək anlayışı ədalət, bərabərlik və obyektivliklə sıx bağlıdır. Tarixən dövlət və cəmiyyətin təşkilində ədalətli ölçü və tərəzinin rolu mühüm olub. Ədalətli hakim, düzgün ölçü, doğru tərəzi xalq arasında etimadın, dürüstlüyün əsas meyarı sayılıb. Müqəddəs kitablarda və qədim qanunlarda da ölçüdə, çəkidə saxtakarlıq edənlərə qarşı sərt münasibət bildirilir. Cəmiyyətin sağlam inkişafı, insan münasibətlərinin dürüstlüyü məhz düzgün ölçü və ədalətli qərarlarla təmin olunur.

Ölçmək və insan inkişafı

Ölçmək həm də insanın özünü inkişaf etdirməsinin, təkamülünün bir parçasıdır. Özünü tanıyan, imkan və sərhədlərini düzgün ölçən insan həyatda daha uğurlu olur, məqsədlərinə çatmaqda daha qətiyyətli olur. Təhsil, idman, sənət, elm və digər sahələrdə uğur qazanmaq üçün insan öz bilik, bacarıq, imkan və ehtiyaclarını ölçməyi öyrənməlidir. Ən böyük uğurlar və ən gözəl nəticələr məhz ölçülü, planlı, dəqiq və obyektiv yanaşma nəticəsində əldə olunur.

“Ölçmək” anlayışı insanın idrakının, mədəniyyətinin, elminin və sosial münasibətlərinin ayrılmaz hissəsidir. Ölçmək bacarığı bizə həyatda daha obyektiv, səmərəli, ədalətli və uğurlu olmağa imkan verir. Cəmiyyətin sağlam inkişafı, elmin tərəqqisi, insanın özünü və dünyanı dərk etməsi, düzgün qərar verməsi və hətta ən kiçik gündəlik işlərin asanlaşması ölçməklə bağlıdır. Ölçmək – insanın özünə, ətrafına və dünyaya hörmətinin ən gözəl təzahürüdür. Həyatın hər sahəsində ölçmək obyektivlik, nizam-intizam və inkişafın açarıdır.

Ən Çox Verilən Suallar