Dilimizin zənginliyini təşkil edən leksik vahidlərdən biri də ölçü bildirən sözlərdir. Bu sözlər ünsiyyət zamanı müxtəlif obyektlərin, hadisələrin, hadisə və anlayışların miqyasını, həcmini, kəmiyyətini, ölçüsünü və digər müvafiq xarakteristikasını ifadə edir. Hər gün istifadə etdiyimiz sözlərin çoxu müəyyən mənada ölçü bildirir. Bu kateqoriyaya daxil olan sözlər həm konkret ölçüləri (məsələn, metr, kiloqram), həm də qeyri-müəyyən miqdarı (bir az, çox, azca) əks etdirir.
Azərbaycan dilində ölçü bildirən sözlər qrammatik, semantik və stilistik cəhətdən zəngin və müxtəlifdir. Onlar nitqdə ölçünün dəqiq və ya ümumi ifadə edilməsində istifadə olunur, həmçinin ifadənin mənasını dəqiqləşdirir, vurğulayır və kontekstə uyğunlaşdırır. Ölçü sözlərinin düzgün seçilməsi və istifadəsi dilin funksionallığını və anlaşıqlılığını artırır.
Ölçü Bildirən Sözlərin Ümumi Anlayışı
Ölçü bildirən sözlər — müəyyən obyektin və ya hadisənin miqyasını, kəmiyyətini, nisbətini, həcmini ifadə edən sözlərdir. Bunlar həm də kəmiyyət əlaməti kimi çıxış edir. Ölçü sözləri nitqin müxtəlif növlərində — təsviri, izahedici, müzakirə və s. — istifadə edilir.
Bu sözlər konkret (rəsmi ölçü vahidləri) və qeyri-konkret (təxmini ölçü və miqyas bildirən sözlər) olmaqla iki qrupa bölünür:
- Konkret ölçü sözləri: metr, kiloqram, litr, dəqiqə, saat, kilometr və s. — beynəlxalq standartlara uyğun dəqiq ölçüləri bildirir.
- Qeyri-konkret ölçü sözləri: çox, az, bir az, bir qədər, bir azca, böyük, kiçik, geniş, dərin və s. — ölçünün təxmini, nisbəti və ya keyfiyyətinə işarə edir.
Azərbaycan Dilində Ölçü Bildirən Sözlərin Növləri və Xüsusiyyətləri
1. Rəsmi Ölçü Vahidləri
Azərbaycan dilində rəsmi ölçü vahidləri beynəlxalq metrik sistemə uyğun olaraq istifadə edilir. Bunlar aşağıdakı kateqoriyalara bölünür:
- Uzunluq ölçüləri: metr, santimetr, millimetr, kilometr, desimetr və s.
- Çəki ölçüləri: kiloqram, qram, ton, milliqram, sentner və s.
- Həcm ölçüləri: litr, millilitr, kubmetr, kubsantimetr və s.
- Vaxt ölçüləri: saniyə, dəqiqə, saat, gün, həftə, ay, il və s.
- Sahə ölçüləri: kvadrat metr, hektar və s.
Bu sözlər konkret ölçü və ölçmə vasitələrini ifadə edir, dəqiq və ölçülə bilən anlayışlardır.
2. Təxmini və Qeyri-Dəqiq Ölçü Bildirən Sözlər
Bu növə aid sözlər kəmiyyət və ölçünü təxminən göstərir. Onlar daha çox gündəlik danışıqda və bədii nitqdə rast gəlinir. Misal olaraq:
- çox, az, bir az, bir qədər, azacıq, həddindən artıq, kəskin, geniş, dərin, uzaq, yaxın, böyük, kiçik, balaca, böyük-kiçik kimi sözlər.
Bu sözlər konkret ölçünü bildirmir, ancaq müəyyən çərçivədə müqayisə və təsəvvür yaradır.
3. Müqayisə və Nisbət Bildirən Ölçü Sözləri
Ölçünün müqayisəli ifadəsi üçün istifadə olunur. Bunlar arasında:
- daha çox, daha az, ən çox, ən az, nisbətən, təxminən, orta hesabla, təqribən və s.
Müqayisə məqsədi daşıyır, dəqiq olmayan ölçünü kontekst daxilində göstərir.
Ölçü Bildirən Sözlərin Qrammatik Xüsusiyyətləri
Ölçü sözləri Azərbaycan dilində müxtəlif nitq hissələrinə aid ola bilər:
- İsim: metr, kiloqram, litr və s. — müstəqil isim kimi işlənir.
- Sifət: böyük, kiçik, geniş, dərin — isimləri sifətləndirərək onların ölçüsünü göstərir.
- Zərf: çox, az, azacıq, təxminən — fel, sifət və digər zərfləri ölçü baxımından dəyişdirir.
Onların qrammatik quruluşu və cümlədə yeri dəyişkəndir, lakin əsas funksiyası ölçünü vurğulamaq və ya konkretləşdirməkdir.
Ölçü Bildirən Sözlərin İstifadəsi və Əhəmiyyəti
Ölçü sözləri həyatımızın hər sahəsində – gündəlik ünsiyyət, elmi tədqiqat, texniki sənədlər, mətbəx, ticarət, sənət və s. – istifadə olunur. Onlar anlaşıqlığı artırır, informasiyanı dəqiq ötürür, müqayisə və qiymətləndirmə aparmağa şərait yaradır.
Gündəlik danışıqda ölçü sözləri insanlara əşyaların, hadisələrin, qida və digər əşyaların həqiqi və ya təxmini ölçüsünü başa düşməyə kömək edir. Elmi və texniki sahələrdə isə bu sözlər dəqiq ölçmələrin aparılması və nəticələrin düzgün təhlili üçün vacibdir.
Azərbaycan Dilində Ölçü Sözlərinin Tarixi və İnkişafı
Azərbaycan dilinin zəngin leksikasında ölçü sözləri çox qədimdən mövcuddur və zamanla inkişaf etmişdir. Tarixi mənbələrdə, xalq ədəbiyyatında, poeziyada və elmi əsərlərdə müxtəlif ölçü və kəmiyyət ifadələri işlədilib.
Müasir dövrdə beynəlxalq standartların tətbiqi ilə ölçü sistemləri və ölçü sözləri arasında müəyyən əlaqələr yaranıb. Eyni zamanda xalq arasında istifadə olunan milli ölçü vahidləri də vardır, məsələn, “dönüm”, “arşın”, “manat” (pul vahidi olmaqla yanaşı, tarixən ölçü vahidi kimi də istifadə olunub).
Ölçü Bildirən Sözlərin Nümunələri
- Uzunluq: metr, santimetr, millimetr, kilometr, arşın
- Çəki: kiloqram, qram, ton, milliqram
- Həcm: litr, millilitr, kubmetr, kubsantimetr
- Vaxt: saniyə, dəqiqə, saat, gün, ay, il
- Sahə: kvadrat metr, hektar
- Təxmini: çox, az, bir qədər, bir az, həddindən artıq
- Müqayisə: daha çox, daha az, ən çox, nisbətən, təxminən
Ölçü Sözlərinin Sintaktik Vəziyyəti
Ölçü sözləri cümlədə müxtəlif sintaktik funksiyalar icra edir:
- Predikatın tamamlayıcısı: “O, 5 kiloqram alma aldı.”
- Təyin: “Bu, iki metrlik taxtadır.”
- Mövzu və ya tamamlayıcı: “İki litr su gətirdim.”
Bu sözlərin yerinin düzgün seçilməsi cümlənin mənasının dəqiqliyinə təsir göstərir.
Ölçü Bildirən Sözlərin Stilistik Xüsusiyyətləri
Ölçü sözləri müxtəlif üslublarda – rəsmi, qeyri-rəsmi, bədii, elmi, texniki – istifadə edilir. Rəsmi sənədlərdə və elmi mətnlərdə ölçü vahidlərinin dəqiq ifadəsi vacibdir. Bədii ədəbiyyatda isə ölçü sözləri simvolik, metaforik mənada işlənə bilər.
Müasir Dövrdə Ölçü Sözlərinin Əhəmiyyəti
Texnologiyanın, ticarətin, elm və təhsilin sürətlə inkişaf etdiyi dövrdə ölçü bildirən sözlərin rolu daha da artıb. Onlar həm kommunikasiya, həm də məlumatların ötürülməsi baxımından vacib vasitədir.
Ölçü bildirən sözlər Azərbaycan dilinin vazkeçilməz hissəsidir və gündəlik həyatımızda, elmi tədqiqatlarda, sənədləşmədə və mədəniyyətimizdə mühüm rol oynayır. Onlar informasiyanı daha dəqiq və anlaşıqlı etməklə, insan münasibətlərini nizamlayır və həyatımızı daha sistemli edir. Bu sözlərin düzgün öyrənilməsi və tətbiqi dilimizin zənginliyini qorumağa, ünsiyyətimizin effektivliyini artırmağa kömək edir.
Ən Çox Verilən Suallar
Ölçü bildirən sözlər bir obyektin, hadisənin və ya anlayışın kəmiyyətini, miqyasını və ya ölçüsünü ifadə edən sözlərdir.
Konkret (metr, kiloqram, litr və s.) və qeyri-konkret (çox, az, bir qədər və s.) olmaqla iki növdür.
Metrik sistemə uyğun olaraq metr, santimetr, kiloqram, litr, saniyə, dəqiqə və s. istifadə olunur.
Təyin, tamamlayıcı və mövzu kimi funksiyalar icra edə bilər.
Rəsmi, elmi, texniki və bədii üslublarda fərqli şəkildə istifadə olunur.
Obyektlərin, hadisələrin miqyasını, həcmini və kəmiyyətini anlamağa kömək edir.
Çox, az, bir az, bir qədər, təxminən, azacıq kimi sözlərdir.
Azərbaycan dilində ölçü sözləri qədimdən mövcuddur və zamanla inkişaf etmişdir.
Azərbaycan rəsmi olaraq metrik sistemdən istifadə edir və ölçü vahidləri beynəlxalq standartlara uyğundur.
Əsasən məktəb proqramlarında, dil və ədəbiyyat dərslərində, həmçinin xüsusi kurslarda öyrədilir.
