Ölkə adları, bir millətin mədəni kimliyini, tarixi yolunu və siyasi sərhədlərini ifadə edən sözlərdir. Bu adlar zaman-zaman dəyişə, xalq arasında və beynəlxalq arenada fərqli tələffüz və yazılışlarla qəbul edilə bilər.
Adların Mənşəyi: Etimologiyadan Qəbul Niyyətinə
1. Tarixi Adlanma və Orijinal
Çox vaxt ölkə adları qədim etnonimlərdən, geosiyasi reallıqlardan, tayfa, dil, coğrafiya və ya mədəni xüsusiyyətlərdən götürülüb. Məsələn, “Azərbaycan” adı qədim “Atropatena” (Atropates) adlı fars şahzadəsinin adıyla bağlıdır. “Türkiyə” isə “Türk” adı ilə əlaqədardır, vahid etnik kimliyin simvolik tərtibidir.
2. Coğrafi Xüsusiyyətlər
“Kanada” adı “kanata” – yerli həmişəqalan anlayışdan gəlir; “Xindistan” (Hindistan) – “Hind” (Indus) çayı ilə əlaqədar olduğu üçün; “Əfqanıstan” – “Əfqan” tayfası + “-stan” (yer), yəni “Əfqanlar yeri”.
3. Ədəbiyyat və Dini Tema
“İsrail” (İsrail xalqı, Tanrı ilə müqavilə); “Məkkə” – Mədinə; “Vatikan” – “Vatikans” antik Romadan.
Ölkə Adlarının Danışıqda Malakstiləri
1. Azərbaycanda və Xaricdə Fərqli Tələffüz və Yazılış
- “Germany” – Azərbaycanda “Almaniya”
- “España” – “İspaniya”
- “Suisse” – “İsveçrə”
- “Suomi” – “Finlandiya”
Bu fərqlər müxtəlif dil mənbələri və fonetik qanunlarla izah edilir.
2. Rəsmi Ad və İnformativ Ad
- Rəsmi: “Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı” (WHO) – İngilis dilində “World Health Organization”
- Qısa: ABŞ – rəsmi adı “Birləşmiş Ştatlar Amerikası”, qısa adı “Amerika”, eləcə də beynəlxalq kontekstdə “USA”.
Adların Hüquqi və Beynəlxalq Statusu
1. Dövlət və BMT Təsdiqi
BMT tərəfindən tanınmış dövlətlərə rəsmi adla çağırılır. Ölkə adlarının qısa formaları beynəlxalq dil normaları üzrə qəbul edilir.
2. Tanınmır və Məhdud Dövlət Forması
“Tayvan”ın hüquqi statusu kimi, bəzi regionlar beynəlxalq səlahiyyəti birmənalı qəbul edilməyən hallarda fərqli adlandırılır (Rusiya – Krasnoyarsk Krai şəklində nümunələr).
Ölkə Adı ilə Bağlı Mədəni Və Milli Etnoqrafik Yaxınlıq
1. Ənənəvi və Müasir Kimlik
- “Qazaxıstan” adı “qazax” + “-stan” mənasında; “qəşəng mənəvi sərhəd” qavranılır.
- “Orta Asiya” kimi region terminologiyası – geniş coğrafi məkan elementini əmələ gətirir.
2. Yeni Adlandırmalar və Müstəqillik
SSRİ-dən ayrılan sabiq Sovet respublikaları müstəqillik əldə etdikdən sonra ölkə adlarında dəyişikliklər etdilər:
- “Belarus” – “Bela Rus” (“ağ rus”) sözlərindən formalaşıb;
- “Qırğızıstan” – “qırğız” + “-stan”.
Ölkə Adlarının Etimoloji Mənşəyi
Ölkə adlarının tarixini anlamaq üçün onların etimoloji mənşəyinə nəzər salmaq faydalıdır.
- Əfqanıstan – qədim Bəktəriya dilində abagano sözü ilə bağlıdır; anlamı “uzaq diyarlardan gələn xalq” deməkdir
- Dünya miqyasında çoxsaylı ölkələr özü kimi etnik qrup adlarından adlanır. Məsələn, Filippinlər Filipp Kral I Filip II-dən gəlir; Polşa (“Poland”) sözünün mənası “saha, düzənliklər ölkəsi”dir .
- Avrupa ölkələrinin çoxunda adlar “land” (ölkə, torpaq) şəkilçisini ehtiva edir: İngiltərə (England – Angle xalqının yurdu), İsveç (“Swede xalqının yurdu”) və s. .
ISO 3166 Standartı və Ölkə Kodları
Beynəlxalq aləmdə ölkələrin qısa və rəsmi adları rəsmi sənədlərdə ISO 3166 standartı ilə tanınır.
- ISO 3166-1 — hər ölkə üçün 2 və 3 hərfli, həmçinin rəqəmsal kodları müəyyənləşdirir, bununla internet domenləri (.az, .fr, .de) yaradılır
- ISO 3166-2 — ölkələrin inzibati bölgə və vilayətlərinə aid kodları ehtiva edir.
- ISO 3166-3 — artıq mövcud olmayan və ya adı dəyişdirilmiş ölkələr üçün tarixi kodları müəyyən edir
- ISO standartına əsaslanan kodlar həm UN Statistik Bölməsi tərəfindən, həm də internet, beynəlxalq nəqliyyat və digər sistemlər tərəfindən geniş istifadə olunur .
Məlumatlı Məhdudiyyətlər və Ad Mübahisələri
Tanınma, siyasi münasibətlər və tarixi faktorlar ölkə adlarında mübahisələrə səbəb olur:
- Fars Körfəz vs. Ərəb Körfəzi – İran bu suceyzi “Fars Körfəzi” adlandırmaq istəyərkən, bəzi ərəb ölkələri “Ərəb Körfəzi” ifadəsini dəstəkləyir. Ortada “Ərəb-Fars Körfəzi” kimi kompromislər də var .
- Şimali Makedoniya – 1991-ci ildə bağımsızlıq aldıqdan sonra “Makedoniya” adı olsun deyə mübahisələr yaşandı. BMT-ə “Keçmiş Yuqoslav Makedoniya Respublikası” kimi tanındı, axırda rəsmi adı dəyişdirərək “Şimali Makedoniya” oldu (2019) .
- Tayvan – ISO 3166-1 standartında “Province of China” kimi qeyd olunur. Bunun səbəbi BMT-nin 1971-ci il qərarıdır. Tayvan bu statusun yenidən işlənməsini istəyir, lakin diplomatik mübahisələr hələ də davam edir .
İnternet və Domen Sistemində Ölkə Adlarının Qorunması
- ICANN, WIPO və UN təşkilatları ölkə adlarını internet domenlərində nadir istisnalarla qorumağa çalışır .
- Domen sistemində (.info kimi) ölkə adlarının qeyri-qanuni istifadəsi problemli sayılır. Hər bir ölkənin uzun və qısa adı, həmçinin yerli adları qorunur .
- Gələcəkdə (IDN domenlər) qeyri-latın adların da (məsələn, Россия.ru) qorunması müzakirə olunur .
UN M49 Statistika Kodeksi və Region Təyinatları
BMT-nin statistik tədqiqatlarında “M49” adı ilə tanınan coğrafi bölgələndirmə sistemi var:
- Qısa adlar, ISO kodları və statistika üçün region təyinatları var.
- Bu təyinat siyasi münasibətlərə yox, statistik məqsədlərə görə seçilir .
Ad Seçmənin Mədəni və Tarixi Əhəmiyyəti
Ölkə adı yalnız dünya xəritəsində yeri göstərmir — eyni zamanda şəxsiyyət, tarix və etnik birlik təcəssümüdür:
- Adın formalaşması koloniya, imperiya, separatizm, dini durum kimi faktorlarla bağlıdır.
- Müasir dövrdə bu adlar müstəqillik, milli kafiyə, ideoloji və diplomatik statuslara əsasdır.
Ölkə Adlarının Təşəbbüskarı – Yerli və Beynəlxalq İstinadlar
1. Asiya və Afrika
- Mərkəzi Afrikanın adları – kolonyal imperiya təsiri, zəngin etnik mənşə
- Çin – “Çin Xalq Respublikası”, pekinchə Tʼ jêng (Zhōngguó – “Orta Krallıq”) kimi yerli mənalı adlar
2. Avropa
- Eks-Rusiya, Sovet blokundan ayrılmış respublikalar: Ukrayna, Gürcüstan, Moldova
- SAD və MDB-dən xaric ölkələr: Norveç, İslandiya, Portuqaliya və s.
Adların Saxlanılma Prosesi: Müstəqillik, Qriya və Qloballaşma
Ölkə adı – şanlı tarix boyu yaşayan kimlik, həm də gələcək üfüq. İnsanlar ölümə, toxunulmazlığa, yazıya və müasir dünyaya inteqrasiya qabiliyyəti ilə millət formalaşdırır.
Millət kimliyinin ən vacib atributu – ölkə adı, həm tarixi, həm siyasi, həm mədəni aspektləri birləşdirir. Hər bir ad bir hekayə, sülh, sarsılmaz yol xəritəsi daşıyır. Bu anlayış hər zaman planlı yanaşma, sinerji və ideoloji müqavilələri əks etdirir.
Ən çox verilən suallar:
Ölkə adları adətən qədim tayfaların, etnosların, coğrafi xüsusiyyətlərin və ya tarixi hadisələrin adlarından götürülür. Məsələn, “Azərbaycan” adı Atropatena dövlətindən (Atropates) yaranıb. “Türkiyə” adı isə türk etnosunun adından gəlir.
Bəli, ölkə adları tarix boyu siyasi, mədəni və ya hüquqi səbəblərlə dəyişə bilər. Məsələn, SSRİ-dən ayrılan bəzi ölkələr əvvəlki adlarını dəyişərək yeni ad qəbul ediblər: “Burma” → “Myanmar”, “Siyam” → “Tailand”. Ad dəyişikliyi çox vaxt müstəqillik və milli kimliyin bərpası ilə əlaqələndirilir.
Rəsmi adlar beynəlxalq hüquq və diplomatik yazışmalarda istifadə olunan tam adlardır. Məsələn, “Birləşmiş Ştatlar Amerikası” (United States of America). Qısa ad isə gündəlik ünsiyyətdə, informativ yazılarda və bəzən mediada istifadə olunur: “ABŞ” və ya “Amerika”. Bu fərq praktiki məqsədlər üçün istifadə rahatlığı yaradır
Əksər hallarda eyni olur: Azərbaycan → azərbaycanlı, Türkiyə → türkiyəli. Lakin bəzi ölkələrdə fərqlilik var. Məsələn, Çin → çinli, Yaponiya → yapon. Bu fərqlilik dil qaydalarından və milli adlandırma ənənələrindən irəli gəlir
Bəli, var. Çox vaxt bir ölkənin adı müxtəlif dillərdə fərqli formada tələffüz olunur. Məsələn, İngilis dilində “Germany”, fransız dilində “Allemagne”, Azərbaycan dilində isə “Almaniya” kimi deyilir. Bu, ölkə adlarının tarixi dillərdən keçməsi və müxtəlif dillərin fonetik qaydalarına uyğunlaşdırılması ilə əlaqədardır.
Birləşmiş Millətlər Təşkilatı (BMT) ölkələrin rəsmi adlarını üzv dövlətlərin təqdimatına və diplomatik təcrübələrə əsaslanaraq müəyyən edir. BMT-nin sənədlərində həmin adlar beynəlxalq razılaşma ilə təsdiqlənir və ISO 3166 standartı ilə kodlaşdırılır
“-stan” fars dilində “yer”, “ölkə” mənasını verir. Bu şəkilçi Qazaxıstan, Qırğızıstan, Türkmənistan, Tacikistan, Pakistan, Əfqanıstan kimi ölkə adlarında geniş istifadə olunur. Bu ölkələrdə “-stan” sözünün kökü tarixi və mədəni baxımdan regionun ortaq elementidir.
Tarixdə ölkə adlarının mənşəyi ilə bağlı fərqli nəzəriyyələr və əfsanələr mövcuddur. Bəzən bu adlar bir neçə dil və etnik qrup tərəfindən müxtəlif formalarda işlədildiyi üçün mənşəyi mübahisə doğurur. Məsələn, “Ermənistan” sözünün urartu, ermi və ya armani tayfalarından gəldiyi iddia olunur. Bəzi hallarda rəsmi dövlət mövqeyi ilə akademik araşdırmalar arasında fərqli baxışlar olur.
Ölkə adları beynəlxalq hüquqda dövlətin hüquqi şəxsiyyətini və suverenliyini tanımaq üçün vacib elementlərdən biridir. Rəsmi sənədlərdə düzgün ölkə adının işlədilməsi diplomatik münasibətlər üçün əhəmiyyətlidir. Yanlış adlandırma diplomatik incikliklər və ya anlaşılmazlıqlara səbəb ola bilər.
ISO 3166 standartı ölkələrə rəsmi kodlar təyin edir ki, bu da beynəlxalq ticarət, internet domenləri (.az, .fr, .us) və digər sahələrdə qarışıqlığın qarşısını alır. Kodlar 2 və 3 hərfdən ibarət olur, məsələn, AZ (Azərbaycan), RU (Rusiya). Bu kodlar həm statistika, həm də elektron sistemlərdə istifadə olunur.
