“Ölülər” Dramı, Cəlil Məmmədquluzadə: Əsərin Süjeti, İctimai Rezonansı

Azərbaycan ədəbiyyatının klassik simalarından biri olan Cəlil Məmmədquluzadə “Ölülər” adlı faciəvi-komik əsəri ilə təkcə bədii deyil, həm də ictimai mübarizə baxımından misilsiz iz buraxmış yazıçıdır. O, satirik ədəbiyyatın banisi kimi tanınmaqla yanaşı, həm də Azərbaycan realizminin dərin mənəvi və intellektual sütunlarını inşa edən nadir simalardan biri olmuşdur. “Ölülər” əsəri onun ədəbiyyatdakı manifestidir. Cəmiyyətin geriliyi, dini fanatizm, xurafat və sosial ədalətsizliklə mübarizədə Cəlil Məmmədquluzadə qələmini kəskin silah kimi istifadə etmişdir. O, bu əsəri vasitəsilə xalqın içində gizlənmiş, amma ruhən “ölü” vəziyyətdə olan insanları diriltməyə, silkələməyə və oyatmağa çalışmışdır. “Ölülər” dramı yazıçının ictimai-siyasi düşüncəsinin, pedaqoji baxışlarının və maarifçi idealının zirvəsi sayılır. Əsər həm forma, həm də məzmun baxımından dövrünün ədəbiyyatını tamamilə dəyişmiş, klassikdən müasirləşməyə doğru ciddi addım atmışdır.

Əsərin süjeti və məzmunundakı simvolik qatlar

“Ölülər” dramı müasir teatr düşüncəsinə uyğun olaraq tragikomik janrda yazılmış və bir çox simvolik məna qatlarını özündə birləşdirmişdir. Əsərin süjeti Qədir adlı baş qəhrəmanın meyit kimi qəbul edilib dəfn olunmasından sonra dirilməsi və cəmiyyətin ona olan reaksiyası ətrafında qurulmuşdur. Qədirin cəmiyyət tərəfindən “ölü” kimi qəbul edilməsi, əslində, şüursuz, fanatik və xurafat içində boğulan insanların gerçək həyatı yaşaya bilmədiyini ifadə edir. Bu simvolik gedişatla Cəlil Məmmədquluzadə tənqid oxunu birbaşa xalqın içində yaşayan, lakin hərəkətsiz, düşüncəsiz və dilsiz “ölülərə” yönəldir. Əsərin digər personajları da bu metaforik quruluşun daşıyıcılarıdır: Molla İbrahimxəlil, şeyxlər, axundlar, müxtəlif təbəqədən olan insanlar öz rolları ilə dövrün mənəvi çöküşünü əks etdirirlər. Cəlil Məmmədquluzadə bu əsərlə təkcə bir yazıçı kimi deyil, həm də filosof, maarifçi və millət fədaisi kimi danışır. O, xalqın bu “ölülükdən” qurtulması üçün yeganə çıxış yolunu maarifdə və elmdə görür.

Əsərin dili və üslubundakı bədii güc

“Ölülər” dramının dili dövrünün digər əsərlərindən çox fərqlənir. Cəlil Məmmədquluzadə əsəri yazarkən süni ritorikalardan, klassik şeirlərdən və təsəvvüf ədəbiyyatına xas olan romantizmdən uzaq durmuşdur. Əvəzində xalq danışıq dili, satirik üslub və dialoqla yüklənmiş bədii dil yaratmışdır. Əsərin dili xalqın içindən gəlir, onun səsi, nəfəsi, həyəcanı, qorxusu və ümidsizliyi ilə yoğrulub. Bu dil sadədir, lakin son dərəcə dərin və kəsərlidir. Üslubundakı tragikomik cizgilər isə dramın təsir gücünü qat-qat artırır. Yazıçı tamaşaçıya həm güldürür, həm də düşündürür. Satira ilə tənqid arasında ustalıqla körpü salınır. Əsərdəki dialoqlar canlı, təbii və eyni zamanda simvolik mənalarla zəngindir. Hər personajın nitqində onun daxili dünyası və təmsil etdiyi ideoloji-sosial təbəqə ifadə olunur. Beləliklə, “Ölülər” əsəri dil baxımından da Azərbaycan dramaturgiyasında bir inqilab yaradır.

Cəlil Məmmədquluzadənin maarifçilik baxışları

Cəlil Məmmədquluzadə yalnız yazıçı deyil, həm də maarifçi, cəmiyyətin dərdlərini görən və onları islah etməyə çalışan bir ziyalı idi. Onun maarifçilik ideyaları “Ölülər” dramında tam şəkildə bədii ifadəsini tapır. Əsərdə xalqın savadsızlığı, dini fanatizmə aludə olması və öz həyatını başqasının idarəsinə verməsi kəskin şəkildə tənqid olunur. Yazıçı hesab edirdi ki, cəmiyyət yalnız təhsil, elm və azad düşüncə ilə tərəqqi edə bilər. Molla, axund, şeyx kimi personajların savadsız kütləyə təsiri fonunda, Cəlil Məmmədquluzadə insanları elmlə silahlandırmağa çağırır. Onun üçün azad fikirli insanlar ölmür, əksinə, daim diridir və inkişafın aparıcı qüvvəsidir. Bu baxışlarla o, Avropa maarifçiliyinin əsas prinsiplərinə söykənir. Onun “Ölülər” əsərində irəli sürdüyü tənqidi mövqelər dövrün ən aktual problemlərinə yönəlmişdi və xalqı passivlikdən çıxararaq müstəqil düşünməyə təşviq edirdi.

“Ölülər” əsərində din və xurafatın tənqidi

“Ölülər” dramının əsas hədəflərindən biri dövrün cəmiyyəti üzərində hökmranlıq edən xurafat, fanatizm və ruhanilərin cahil təsiridir. Cəlil Məmmədquluzadə dinin öz mahiyyətinə qarşı çıxmır, əksinə, onu məhv edən, onu savadsızlıqla, qorxu ilə sui-istifadə edən təbəqələri hədəfə alır. Əsərdəki molla, axund və şeyx obrazları savadsız xalq üzərində öz hakimiyyətlərini qorumaq üçün dini istismar edən fiqurlardır. Onlar elmdən uzaq, irəliyə yox, keçmişə bağlı düşüncənin simvoludurlar. Molla İbrahimxəlilin Qədirin “dirilməsinə” verdiyi reaksiyalar, məsciddə edilən çıxışlar, insanların möcüzələrə inanıb gerçəklikdən uzaqlaşmaları xalqın necə idarə olunduğunu açıq şəkildə göstərir. Bu tənqid yazıçının cəsarətinin və maarifçi mövqeyinin sübutudur. O, xalqı oyatmaq üçün ən köklü və qorxulu inancı — kor dini inancı — satiranın hədəfinə çevirir. Əsərdə sufi qiyafəsində deyil, gerçək sosial reallıqlar içində təqdim olunan din adamları, təhsilsiz və kor itaətkar bir cəmiyyətin qəlibini yaradan başlıca amillər kimi göstərilir. Məmmədquluzadə beləliklə, dinin zərərli deyil, onun yanlış tətbiqinin təhlükəli olduğunu vurğulayır.

“Ölülər”in səhnə həyatı və ictimai rezonansı

“Ölülər” əsəri yalnız yazıldığı dövrdə deyil, sonrakı illərdə də Azərbaycan teatr sənətində və ictimai fikrində güclü iz buraxmış əsərlərdən biri olmuşdur. Əsər ilk dəfə 1909-cu ildə yazılsa da, səhnəyə qoyulması uzun illər çəkmişdir. Bu, əsərin dini dairələrdə yaratdığı narazılıq və qorxu ilə bağlı idi. Sovet dövründə əsər tənqidi yanaşma ilə yanaşı, ideoloji alət kimi də istifadə olunmuşdur. “Ölülər”in səhnə versiyaları müxtəlif dövrlərdə teatrlarımızda oynanılmış və tamaşaçılar tərəfindən böyük maraqla qarşılanmışdır. Dramın əsas motivləri — düşüncə azadlığı, cəhalətə qarşı çıxış, ictimai tənqid — müasir dövr üçün də aktual olaraq qalır. Əsər təkcə ədəbiyyat və teatr müstəvisində deyil, fəlsəfi və sosial düşüncədə də mühüm mövqe tutur. Hər dəfə səhnəyə qoyulduqda tamaşaçı öz dövrünün problemlərini görür və düşünməyə başlayır. Bu isə “Ölülər”in sadəcə bir bədii əsər deyil, eyni zamanda maarifçi bir çağırış olduğunu göstərir. Cəmiyyətin hərəkətsiz və “ölü” düşüncədən çıxaraq dirçəlməsi üçün bu əsər günümüzdə də dəyərli və canlıdır.

Əsərin dünya ədəbiyyatında və türk-müsəlman coğrafiyasında yeri

“Ölülər” yalnız Azərbaycan ədəbiyyatında deyil, ümumilikdə türk-müsəlman coğrafiyasında da maarifçi realist dram janrının zirvələrindən biri kimi qəbul edilir. Əsər, əsas ideyası və təqdimat forması ilə Şərqdə yazılmış ən orijinal dram nümunələrindən biri sayılır. Cəlil Məmmədquluzadə bu əsəri ilə yalnız milli deyil, həm də bəşəri ideallara xidmət etmişdir. Əsər, islam dünyasında mövcud olan fanatizm, savadsızlıq və cəmiyyətin mənəvi çöküşü kimi universal problemlərə işarə edir. Əsərin mövzusu yalnız bir xalqın deyil, bütün geri qalmış müsəlman cəmiyyətlərinin ortaq problemlərini əhatə edir. Bu baxımdan “Ölülər” Füzuli, Nəsimi, Mirzə Fətəli Axundzadə kimi böyük maarifçi simaların davamı və nəticəsidir. Qərb ədəbiyyatında Möliyerin, Qoqolun, Brextin satirik və realist dramaturgiyası ilə səsləşən bu əsər Şərqdə modern teatrın əsasını qoyan bədii abidə kimi tarixdə qalır. Hətta bir çox türk, fars və özbək ədibləri də “Ölülər”in yaratdığı ictimai tənqidi ruhdan təsirlənmiş və oxşar əsərlər qələmə almışdır. Bu isə Cəlil Məmmədquluzadənin ədəbiyyatdan çıxaraq, bölgə maarifçiliyinə təsir edən fikir liderinə çevrildiyini sübut edir.

Əsərin müasir dövr üçün mesajı və davamlı aktuallığı

“Ölülər” əsərinin yazılmasından bir əsrdən çox vaxt keçməsinə baxmayaraq, onun gündəmdə qalması təsadüfi deyil. Çünki əsərin əsas ideyaları — düşüncənin susması, kütlənin kor itaəti, elmin və maarifin yoxluğu — bu gün də bir çox cəmiyyətlər üçün aktualdır. Cəlil Məmmədquluzadənin yaratdığı personajlar müasir dövrdə də müxtəlif formalarda qarşımıza çıxır. Bugünkü cəmiyyətlərdə də öz fikri olmayan, öz həyatını başqalarının idarəsinə buraxan, sadəcə yaşamaqla kifayətlənən və ruhən “ölü” insanlar az deyil. Yazıçı bu əsərlə yalnız bir dövrü deyil, zamanlar üstü bir problemi açır. O, oxucusuna və tamaşaçısına sual verir: “Sən dirisən, yoxsa yalnız nəfəs alan bir ölü?” Bu sual hələ də cavabsız qalır. Cəmiyyətin inkişafı üçün elmin, düşüncənin və azad fikirli fərdlərin olması əsas şərtdir. Bu mənada “Ölülər” sadəcə bir ədəbi əsər deyil, bir xəbərdarlıq, bir çağırış, bir oyanış manifestidir. Əgər bir cəmiyyət yenə də fanatizmlə, xurafatla, kor itaətlə idarə olunursa, deməli, “Ölülər” hələ də yaşayır.

Cəlil Məmmədquluzadənin “Ölülər” əsəri Azərbaycan ədəbiyyatında və ümumiyyətlə, Şərq düşüncə sistemində bənzəri olmayan dərinlik və gücə malik bir dramdır. Bu əsər sadəcə teatr üçün yazılmış bir pyes deyil, ictimai-fəlsəfi və mənəvi bir manifestdir. Yazıçı bu əsəri ilə yalnız ədəbiyyata deyil, eyni zamanda cəmiyyətə, insanlara və bütövlükdə xalqın taleyinə təsir etmək istəyib. Onun əsas məqsədi xalqı cəhalətdən, fanatizmdən, mövhumatdan qurtarmaq, onları maarif və azad fikir yoluna yönəltmək olub. “Ölülər” həm dili, həm bədii quruluşu, həm də ideoloji yüklənməsi ilə hər dövrdə oxunmağa və səhnəyə qoyulmağa layiq bir əsərdir. Cəmiyyət dəyişsə də, “Ölülər”in verdiyi suallar və çağırışlar eyni olaraq qalır. Əgər biz bu suallara cavab verməyi bacarsaq, yalnız o zaman həqiqi diriliyə çatmış olarıq. Əks halda isə, oxuyub anladığımız “ölülər” biz özümüz olarıq.

Ən Çox Verilən Suallar