Öldükdən Sonra Nə Baş Verir : Bioloji Proses, Dini Baxış

Ölüm insan həyatının ən sirli və dərindən düşündürücü hadisələrindən biridir. Bəşəriyyətin yaranmasından bəri, insanları narahat edən, qorxudan, düşündürən və maraqlandıran əsas mövzulardan biri də ölümdən sonrakı taledir. Bu mövzu, təkcə bir fərdin yox, bütün xalqların, dinlərin və cəmiyyətlərin min illərlə sual verdiyi və cavab axtardığı məsələdir. Fərqli dövrlərdə ölümə yanaşmalar dəyişsə də, insan beyninin bir nöqtədə dayandığı, bədənin hərəkətsiz qaldığı, ruhun isə bədəndən ayrıldığı an, həyatın sonu kimi dərk olunur. Bəzi insanlar üçün ölüm bir son, digərləri üçünsə yeni bir başlanğıc, ruhun başqa bir aləmə keçidi və ya tamamilə fərqli bir mövcudluğun başlanğıcı sayılır. Elmi yanaşmalar, dini baxışlar, fəlsəfi düşüncələr və xalq inamları ölümün mahiyyətini fərqli izah etsə də, hər bir insan üçün bu proses fərdi şəkildə yaşanır və qəbul edilir. Azərbaycan cəmiyyətində də bu mövzu həm dini, həm də elmi baxımdan daim aktualdır və fərqli fikirlər qarşı-qarşıya qoyulur.

Ölüm: Bioloji Prosesin Sonu

İnsan orqanizmi müəyyən müddət ərzində müxtəlif xarici və daxili amillərin təsiri altında tədricən zəifləyir və nəticədə həyat fəaliyyəti tamamilə dayanır. Tibb elmi ölüm prosesini bir neçə mərhələyə bölür: əvvəlcə ürək döyüntüləri və tənəffüs dayanır, ardınca isə beyin fəaliyyəti sona çatır. Orqanizmdə oksigen çatışmazlığı, qan dövranının dayanması və hüceyrə ölümünün başlaması ilə, bədənin bütün sistemləri fəaliyyətini tərk edir. Ən son mərhələdə isə orqanizm tamamilə iflic olur və ölüm baş verir. Bu mərhələ “bioloji ölüm” adlanır və geri dönməz xarakter daşıyır.

Dini Baxış: Ruhun Yolu

Dünyanın bir çox dini ölüm hadisəsinə xüsusi məna verir və ölümdən sonra həyat anlayışına inanır. İslam dininə görə, ölüm bədənin yox, ruhun yeni bir mərhələyə qədəm qoymasıdır. Qurani-Kərimdə və hədislərdə qeyd edilir ki, insan öldükdə onun ruhu bədəndən ayrılır, “bərzəx” adlanan aralıq aləmə keçir və qiyamət gününü gözləyir. Bu dövr, dünyada etdiyimiz əməllərin nəticələrinin ilkin hesabatı və ruhun əbədi taleyinin müəyyənləşdirilməsi mərhələsidir. İslamda, ölənin ruhu qəbirdə mələklər tərəfindən sorğu-suala çəkilir və bu mərhələni “qəbir həyatı” adlandırırlar. Burada insanın dünyada etdiyi yaxşı və pis əməlləri nəzərə alınır, nəticədə ruh ya rahatlıq tapır, ya da əzab içində gözləyir.

Xristianlıqda və yəhudilikdə də bənzər anlayışlar mövcuddur: ruhun bədəndən ayrılması, cənnət-cəhənnəm inancı, əbədi həyat və ya reinkarnasiya ideyası ilə bağlı müxtəlif təlimlər inkişaf edib. Azərbaycanda isə əksər insanlar İslam inancına uyğun olaraq, ölümdən sonrakı həyatın mövcudluğuna inanır və dini ayinlərə önəm verirlər.

Fəlsəfi Yanaşma: Ölüm və Mövcudluq Problemi

Fəlsəfə tarixində ölüm həmişə xüsusi diqqət mərkəzində olub. Sokrat, Platon, Aristotel, Kant, Heidegger kimi böyük filosoflar ölüm və insanın sonluğunu dərindən təhlil ediblər. Fəlsəfi baxışlara görə, ölüm yalnız bədənin yox olması deyil, həm də insan mənasının, ruhunun, düşüncəsinin və irsinin taleyidir. Bəzi filosoflar ölüm qorxusunu insanın ən dərin instinktlərindən biri hesab edirlər, digərləri isə ölümün həyatın mənasını, dəyərini və məqsədini müəyyənləşdirdiyini bildirirlər.

Azərbaycan ədəbiyyatında və folklorunda da ölüm motivləri, ölüm sonrası həyatla bağlı inamlar və mifoloji düşüncələr geniş yayılıb. Məsələn, xalq inanclarına görə, ölən şəxsin ruhu bir müddət yaxınlarının yanında qalır, bəzi hallarda isə ruhun qaraçıya, göyərçinə və ya başqa bir varlığa çevrilməsi kimi əfsanələr mövcuddur.

Elmi Yanaşma: Şüurun Sonu və Orqanizmin Parçalanması

Elmi cəhətdən, ölüm insan beyninin və bədəninin tam fəaliyyətini dayandırdığı an baş verir. Neyrobiologiya və tibb bu mövzuda yalnız müşahidə olunan proseslər barədə danışa bilir, ruhun taleyi barədə isə heç bir elmi sübut yoxdur. Ölüm anından sonra bədəndə kimyəvi dəyişikliklər başlayır: qan dövranı dayanır, oksigen çatışmazlığı yaranır, hüceyrələr parçalanır və bədən tədricən çürüməyə başlayır. Orqanizmin bütün strukturları bu prosesdə iştirak edir və təbii şəkildə təbiətə qaytarılır.

Bəzi alimlər insanın öldükdən sonra şüurunun qısa müddət davam edə biləcəyini iddia etsə də, hazırda ölüm sonrası həyat və ruhun varlığı ilə bağlı elmi cəhətdən təsdiqlənmiş məlumat yoxdur. Bununla belə, “klinik ölüm” yaşayan insanların təcrübələri – bədənin üzərindən baxmaq, işıq tuneli görmək, yaxınların çağırışını eşitmək və s. kimi təsvirlər – ölümdən sonrakı həyat barədə maraqlı suallar doğurur. Bu təcrübələrin çoxu psixoloji və neyrobioloji mexanizmlərlə izah edilir.

Mədəniyyət və Adətlər: Ölüm və Yaddaş

Azərbaycan xalqı üçün ölüm sadəcə bioloji bir hadisə deyil, həm də sosial, mədəni və mənəvi bir təcrübədir. Hər bir insanın ölümü ailəsi, qohumları və cəmiyyət üçün böyük bir itkidir. Ölüm hadisəsindən sonra dəfn, yasin oxutmaq, ehsan vermək, məzar başında dualar etmək və digər dini-mədəni ayinlər icra olunur. Bu adətlər insanların yas mərhələsini daha asan keçirməsinə və mərhumun xatirəsini yaşatmasına kömək edir.

Azərbaycanda ölən şəxsin ruhunun rahatlığı üçün dualar oxunur, qəbir ziyarətləri edilir, 7, 40, 52-ci gün ehsan mərasimləri keçirilir. Bu ənənələr həm dini, həm də milli dəyərlərimizin bir parçasıdır və nəsildən-nəslə ötürülür.

Reinkarnasiya və Alternativ Baxışlar

Bəzi dinlərdə və fərdi dünyagörüşlərdə ölümdən sonrakı həyat təkcə cənnət və ya cəhənnəmlə məhdudlaşmır. Hinduizm və buddizmdə, məsələn, reinkarnasiya – ruhun başqa bir bədəndə yenidən doğulması – əsas inamdır. Burada ruhun təmizlənməsi və kamilləşməsi üçün müxtəlif həyatlardan keçməsi əsas götürülür. Bu fikir Azərbaycanda geniş yayılmasa da, son illər bəzi fərdi inanc və maraq dairələrində özünü göstərir.

Ölüm insan həyatının labüd, dəyişməz və sirli bir mərhələsidir. Bütün elmi, dini və fəlsəfi yanaşmalar bu həqiqəti təsdiqləyir ki, ölüm son deyil, yalnız bir keçid nöqtəsidir. Bədən və ruh ayrılır, bədən təbiətə qayıdır, ruh isə inancdan asılı olaraq ya başqa bir aləmə, ya da əbədi rahatlığa və ya əzaba gedir. Elm insan orqanizminin necə məhv olduğunu izah edə bilir, amma ruhun taleyi barədə dəqiq məlumat verə bilmir. Dini ənənələr, xalq adətləri və fəlsəfi düşüncələr isə insanlara təsəlli verir, ölümü mənalandırmağa kömək edir. Əslində, insan ölümə necə yanaşırsa, həyatı da elə yaşayır. Azərbaycanda ölüm və ölümdən sonrakı həyatla bağlı inanclar və ayinlər, insanların daxili dünyasında, dəyərlərində və gündəlik həyatında mühüm rol oynayır. Ölüm hər kəs üçün qaçılmazdır, lakin onun mahiyyəti, insan ruhunun sonrakı taleyi və həyatın mənası haqqında suallar hələ də bəşəriyyət üçün açıq qalır.

Ən Çox Verilən Suallar