Azərbaycanda ölüm hadisəsinin hüquqi cəhətdən rəsmiləşdirilməsi üçün əsas və yeganə sənəd ölüm haqqında şəhadətnamədir. Bu sənəd istənilən vətəndaşın ölümündən sonra onun ailə üzvlərinə, yaxınlarına və ya qanuni maraqlı şəxslərə verilir və onun rəsmən vəfat etdiyini, həmin şəxsin artıq hüquqi baxımdan mövcud olmadığını təsdiqləyir. Ölüm haqqında şəhadətnamə olmadan vərəsəlik, pensiya, sosial müavinət, əmlak bölgüsü, miras, kreditlərin bağlanması və bir sıra digər hüquqi münasibətlərin icrası mümkünsüz olur.
Hüquqi baxımdan bu sənədin verilməsi Azərbaycan Respublikası “Mülki vəziyyət aktlarının dövlət qeydiyyatı haqqında” Qanununa əsasən həyata keçirilir. Sənədin verilməsində məqsəd yalnız ölən şəxsin ailəsinə deyil, həm də dövlət qurumlarına, banklara, məhkəmələrə, notariat orqanlarına, icra strukturlarına həmin şəxsin statusunu rəsmən təsdiqləməkdir. Ölüm haqqında şəhadətnamənin olmaması ailə və hüquqi varislər üçün ciddi problemlər, bəzən isə hüquqi mübahisələr və çətinliklər yarada bilər.
Ölüm haqqında şəhadətnamənin verilməsi və hüquqi əsaslar
Azərbaycanda ölüm haqqında şəhadətnamə yalnız dövlət orqanları tərəfindən, konkret olaraq rayon (şəhər) qeydiyyat şöbələri və ASAN xidmət mərkəzləri vasitəsilə verilir. Hüquqi əsas kimi “Mülki vəziyyət aktlarının dövlət qeydiyyatı haqqında” Qanun və Nazirlər Kabinetinin müvafiq qərarları çıxış edir. Qanuna əsasən, şəhadətnamə yalnız ölüm faktı rəsmi sənədlərlə təsdiqləndikdən sonra təqdim olunur.
Əgər ölüm xəstəxanada baş veribsə, tibbi ölüm arayışı verilir və bu arayış əsasında ailə üzvləri qeydiyyat orqanına müraciət edirlər. Ev şəraitində vəfat edənlər üçün sahə həkimi və ya təcili tibbi yardımın verdiyi ölüm arayışı əsas götürülür. Əgər ölüm faktı şübhəli və ya qeyri-adi hallarda baş veribsə, hüquq-mühafizə orqanlarının iştirakı ilə müvafiq aktlar və qərarlar da tələb oluna bilər.
Qeydiyyat orqanı müraciət daxil olduqdan sonra maksimum 1 iş günü ərzində ölüm haqqında şəhadətnaməni təqdim edir. Sənəd həm fiziki, həm də elektron formada verilə bilər. Şəhadətnamə verilərkən, ölüm hadisəsinin dəqiq tarixi, yeri, səbəbi və digər vacib məlumatlar xüsusi dövlət reyestrinə daxil edilir.
Ölüm haqqında şəhadətnamənin alınma proseduru və tələb olunan sənədlər
Şəhadətnamə almaq üçün vətəndaşlar ölüm faktı baş verdiyi tarixdən etibarən ən qısa müddətdə qeydiyyat orqanına və ya ASAN xidmətə müraciət etməlidirlər. Müraciət üçün təqdim olunmalı əsas sənədlər aşağıdakılardır:
- Ölüm faktını təsdiq edən tibbi arayış (xəstəxana, poliklinika və ya təcili tibbi yardım arayışı)
- Ölənin şəxsiyyət vəsiqəsi və ya digər şəxsiyyət sənədi
- Müraciət edən şəxsin şəxsiyyət vəsiqəsi
- Əgər ölüm evdə və ya qeyri-adi şəraitdə baş veribsə, əlavə hüquqi və ya ekspertiza sənədləri
- Əlavə olaraq, bəzən nikah və doğum şəhadətnamələri də tələb oluna bilər
Aşağıdakı cədvəldə prosesin əsas mərhələləri və sənədlərin siyahısı əks olunub:
| Proses mərhələsi | Lazımi sənədlər |
|---|---|
| Tibbi ölüm arayışının alınması | Tibbi arayış, şəxsiyyət vəsiqəsi |
| Qeydiyyat orqanına müraciət | Tibbi arayış, ölənin və müraciətçinin vəsiqəsi |
| Sənədlərin yoxlanılması | Qeydiyyat şöbəsi tərəfindən |
| Şəhadətnamənin hazırlanması | Rəsmiləşdirilmiş formada, dövlət reyestrinə daxil edilmə |
| Sənədin təqdim olunması | Fiziki və ya elektron formada |
Prosedurun rəsmiliyi və şəffaflığı təmin olunmaqla yanaşı, dövlət xidmətləri mümkün qədər sürətli və əlçatan şəkildə göstərilməyə çalışılır.
Ölüm haqqında şəhadətnamənin məzmunu və hüquqi qüvvəsi
Bu sənədin əsas hissəsində ölənin tam adı, ata adı, doğum və ölüm tarixi, vəfat etdiyi yer, ölüm səbəbi (rəsmi tibbi təsdiqə əsasən), şəhadətnamənin verilmə tarixi, qeydiyyat orqanının adı və rəsmi möhür-ştrix kodu əks olunur. Sənəd dövlət reyestrinə daxil edilir və rəsmi hüquqi qüvvə daşıyır.
Ölüm haqqında şəhadətnamə aşağıdakı hallarda tələb olunur:
- Vərəsəlik hüququnun rəsmiləşdirilməsi
- Miras əmlakının bölünməsi və notariat əməliyyatları
- Pensiya, sosial müavinət, sığorta və digər ödənişlər üçün müraciət
- Bank hesablarının, kreditlərin, ipotekaların bağlanması
- Şəxsin adından rəsmi müqavilə və digər öhdəliklərin dayandırılması
- Əmlakın, avtomobilin, torpaq sahəsinin yenidən qeydiyyatı
Bu sənəd olmadan heç bir dövlət və ya özəl qurum ölüm faktını tanımır və müvafiq hüquqi əməliyyatları rəsmiləşdirmir. Sənədin surətləri, bəzən isə notariat təsdiqi də tələb oluna bilər.
Beynəlxalq praktika və Azərbaycanın təcrübəsində şəhadətnamənin rolu
Dünyanın əksər ölkələrində ölüm haqqında şəhadətnamə əvəzsiz sənəd kimi qəbul olunur. Azərbaycanın da qoşulduğu bir sıra beynəlxalq müqavilələrə əsasən, bu sənəd digər ölkələrin konsulluqları, səfirlikləri və dövlət qurumları tərəfindən tanınır. Xaricdə vəfat edən Azərbaycan vətəndaşları üçün şəhadətnamə konsulluq vasitəsilə, yerli qanunvericiliyə uyğun qaydada rəsmiləşdirilir.
Beynəlxalq praktika göstərir ki, ölüm haqqında şəhadətnamə təkcə vərəsəlik deyil, həm də sosial təminat, diplomatik məsələlər, vətəndaşlıq, sığorta, repatriasiya və bir sıra digər hallarda hüquqi əsas rolunu oynayır. Azərbaycanda şəhadətnamənin verilməsi və tanınması tam beynəlxalq standartlara uyğundur və elektron sistemlər vasitəsilə idarə olunur.
Ölüm haqqında şəhadətnamənin itirilməsi və bərpası prosesi
Sənədin itirilməsi və ya zədələnməsi halında, ailə üzvləri və ya maraqlı şəxslər yenidən qeydiyyat orqanına və ya ASAN xidmətə müraciət etməklə dublikat və ya surət ala bilərlər. Bərpa üçün aşağıdakı sənədlər lazımdır:
- Müraciətçinin şəxsiyyət vəsiqəsi
- Ölənin adı, ata adı, doğum və ölüm tarixi haqqında məlumatlar
- Əvvəlki şəhadətnamənin nömrəsi və verilmə tarixi (əgər bilirsə)
- Bəzən ailə münasibətini təsdiqləyən sənəd (məsələn, nikah vəsiqəsi)
Bütün məlumatlar dövlət reyestrindən yoxlanılır, sənəd bərpa edilir və yeni nüsxə ailəyə təqdim olunur. Bərpa prosesi sürətlidir və əlavə ödəniş tələb oluna bilər.
Elektron xidmətlər və rəqəmsallaşma: şəhadətnamənin alınması üçün yeni imkanlar
Son illərdə dövlət xidmətlərinin rəqəmsallaşması nəticəsində ölüm haqqında şəhadətnamənin alınması, bərpası və məlumatların yoxlanılması prosesi xeyli asanlaşıb. Vətəndaşlar “e-gov.az”, “my.gov.az” kimi elektron hökumət portallarından istifadə etməklə, şəhadətnamənin statusunu yoxlaya, surət sifariş edə və lazımi orqanlara elektron göndəriş verə bilirlər.
Elektron şəhadətnamə də tam hüquqi qüvvəyə malikdir və dövlət və özəl təşkilatlar tərəfindən tanınır. Sənədin elektron formasında alınması üçün e-imza və ya “Asan İmza” vasitəsilə identifikasiya kifayətdir. Bu, xüsusilə pandemiya illərində və regionlarda yaşayanlar üçün əlavə rahatlıq yaradıb.
Şəhadətnamənin təqdim edilməsində və istifadə edilməsində hüquqi məsuliyyət və ehtiyat tədbirləri
Ölüm haqqında şəhadətnamənin saxtalaşdırılması, icazəsiz istifadəsi və ya başqasına məxsus sənədlə hüquqi əməliyyatlar aparmaq Azərbaycan qanunvericiliyinə görə ciddi məsuliyyət doğurur. Belə hallarda cinayət işi başlanır, sənəd qüvvədən düşür, iştirakçılar məsuliyyətə cəlb olunur. Qanuni maraqlı şəxslərin və ailə üzvlərinin məlumatlarının məxfiliyinə riayət etmək də xüsusi qeyd edilir.
Notariat ofisləri, banklar, məhkəmələr və digər dövlət qurumları şəhadətnaməni təqdim edərkən sənədin orijinallığını və reyestrdəki statusunu yoxlayır. Ailələr və varislər sənədi yalnız etibarlı yerlərdə saxlamalı, lazım olmadıqca üçüncü şəxslərə təqdim etməməlidirlər.
Vərəsəlik, sosial müavinətlər və digər hüquqi proseslərdə şəhadətnamənin rolu
Ölüm haqqında şəhadətnamə olmadan notariatda vərəsəlik açmaq, miras əmlakını bölmək, sosial müavinətlərə müraciət, pensiya və sığorta ödənişləri, bank hesablarının bağlanması və dövlət dəstəyi proqramlarına qoşulmaq mümkün deyil. Şəhadətnamə həm ailə, həm də hüquqi subyektlər üçün rəsmi istinad nöqtəsidir.
Bəzi hallarda, xüsusilə vətəndaşın bir neçə ölkədə əmlakı və ya vərəsəsi varsa, şəhadətnamənin konsulluq tərəfindən təsdiqi və apostil edilməsi tələb olunur. Azərbaycan qanunvericiliyində bu sənədin istifadəsi və tanınması üçün xüsusi güzəştlər və prosedurlar müəyyən edilib.
Ölüm haqqında şəhadətnamə ilə bağlı tez-tez tələb olunan hüquqi xidmətlər və ödənişlər
| Xidmət növü | Orta müddət (iş günü) | Dövlət rüsumu (AZN) |
|---|---|---|
| Şəhadətnamənin ilkin verilməsi | 1 | 0 |
| Dublikat və surətin bərpası | 1–2 | 3–5 |
| Apostil və konsulluq təsdiqi | 3–5 | 10–20 |
| Elektron arayış və yoxlama | Real vaxt | 0 |
| Vərəsəlik və notariat xidmətləri | 1–10 | 20–100 (dəyişir) |
Qiymətlər və müddətlər rayon və şəhər qeydiyyat orqanlarının iş yükündən asılı olaraq dəyişə bilər.
Vərəsəlik prosesində ölüm haqqında şəhadətnamənin əvəzolunmaz rolu
Ölüm haqqında şəhadətnamə olmadan heç bir vərəsəlik işinə start verilmir. Notariuslar və ya məhkəmələr bu sənədin əsli və ya notariat təsdiqli surətini tələb edir, çünki yalnız bu sənəd şəxsin ölüm faktını və miras prosesinin hüquqi başlanğıc tarixini rəsmiləşdirir. Sənəd təqdim edilmədikdə miras əmlakının qeydiyyatı, bank vəsaitinin açılması, ev, avtomobil və digər daşınmaz əmlakın paylaşılması mümkünsüzdür. Xüsusilə bir neçə vərəsə olduğu halda, şəhadətnamə bütün iştirakçılar üçün prosesin əsas hüquqi təminatçısına çevrilir. Bəzən miras işlərində tərəflər arasında mübahisə yaranırsa, ölüm haqqında şəhadətnamənin məhkəmədə təsdiqi və ya etibarlılığının sübuta yetirilməsi tələb oluna bilər.
Sığorta, kredit, sosial təminat və dövlət proqramlarında şəhadətnamənin praktik istifadəsi
Banklar, sığorta şirkətləri və sosial müdafiə orqanları ölüm faktını yalnız bu sənəd əsasında qəbul edir. Vəfat etmiş şəxsin adına olan bank hesablarının, kreditlərin, ipoteka öhdəliklərinin bağlanması üçün şəhadətnamə təqdim edilir. Həyat sığortası, məcburi dövlət sığortası və digər müvafiq ödənişlər, pensiya və sosial müavinətlər üçün bu sənəd əsas hüquqi dəlil kimi çıxış edir. Çox zaman, dövlət proqramlarında, xüsusən şəhid ailələri və müharibə veteranlarının ailələri üçün şəhadətnamənin xüsusi forması tələb oluna bilər və dövlət tərəfindən əlavə güzəştlər və dəstək mexanizmləri tətbiq edilir.
Elektron şəhadətnamə və rəqəmsal inteqrasiya: Gələcəyin hüquqi reallığı
2020-ci ildən etibarən ölkədə dövlət xidmətlərinin rəqəmsallaşması yeni mərhələyə qədəm qoyub və ölüm haqqında şəhadətnamənin alınması, bərpası və dövlət orqanlarına göndərilməsi prosesi də sürətlə elektronlaşır. Elektron şəhadətnamə və onun unikal ştrix kodu vasitəsilə banklar, notariuslar və digər hüquqi subyektlər sənədin orijinallığını birbaşa dövlət reyestrində yoxlaya bilir. Elektron hökumət portallarında sənədin tarixi, verilmə orqanı, istinad nömrəsi və hüquqi statusu rahatlıqla görünür. Bu, vətəndaşların əlavə vaxt və maddi resurs itkisinin qarşısını alır, həm də saxtalaşdırma risklərini minimuma endirir.
Eyni zamanda, əksər böyük notariat və hüquq şirkətləri, bank və sığorta orqanları öz elektron platformalarını dövlətin elektron reyestri ilə birbaşa sinxronlaşdırıb. Bu isə prosedurun şəffaflığını və operativliyini əhəmiyyətli dərəcədə artırır.
Ölüm haqqında şəhadətnamə Azərbaycan cəmiyyətində hüquqi, sosial və psixoloji baxımdan vacib sənəddir. Bu sənəd olmadan nə ailə, nə də dövlət qurumları üçün vəfat faktı rəsmiləşmir və heç bir hüquqi münasibət tamamlanmır. Rəsmi prosedurun şəffaf və tez yerinə yetirilməsi ailələrin və varislərin hüquqlarının qorunması üçün zəruridir. Elektron xidmətlərin inkişafı bu prosesi daha da asan və əlçatan edib. Əsas məqsəd isə, vətəndaşların itki zamanı əlavə stress yaşamadan, sürətli və dəqiq şəkildə hüquqi prosedurları yerinə yetirə bilmələridir.
Ən çox verilən suallar
Rayon və şəhər qeydiyyat orqanlarından, həmçinin ASAN xidmət mərkəzlərindən ölüm arayışı və şəxsiyyət vəsiqəsi ilə alınır. Elektron formada da mümkündür.
Əsasən tibbi ölüm arayışı, ölənin və müraciətçinin şəxsiyyət vəsiqələri və lazım gəldikdə əlavə hüquqi sənədlər tələb olunur.
Xeyr, ölüm haqqında şəhadətnamə olmadan heç bir vərəsəlik, miras və sosial hüquqi əməliyyat həyata keçirilə bilməz.
Bəli, dövlət portallarında verilən elektron şəhadətnamə də kağız formasında olduğu kimi tam hüquqi qüvvəyə malikdir.
Qeydiyyat orqanına və ya ASAN xidmətə yenidən müraciət edib lazımi məlumatlarla dublikat və ya surət almaq mümkündür.
Bəli, xaricdə vəfat edən Azərbaycan vətəndaşı üçün şəhadətnamə müvafiq konsulluq vasitəsilə alınır.
İlkin verilmə pulsuzdur, dublikat və bəzən apostil üçün simvolik dövlət rüsumu ödənilir.
Sənədin saxtalaşdırılması, yanlış məlumat daxil edilməsi və ya etibarsız şəxslərə verilməsi hüquqi mübahisə doğura bilər.
Şəhadətnamənin müddəti məhdud deyil, lakin bəzən müəyyən əməliyyatlar üçün yeni tarixli surət tələb oluna bilər.
Bəzi hallarda orijinal sənədin notariat təsdiqli surəti tələb oluna bilər, xüsusilə məhkəmə və ya xarici əməliyyatlar üçün.
