Müasir hüquqi dövlət quruculuğunun ayrılmaz elementlərindən biri və cəmiyyətin insan hüquq və azadlıqlarının müdafiəsində etibar etdiyi ən vacib institutlardan biri ombudsman institutudur. Bu anlayış bir çox ölkədə fərqli adlar altında fəaliyyət göstərsə də, əsas mahiyyəti dəyişməz qalır: vətəndaşların hüquqlarını, azadlıqlarını və qanuni maraqlarını qorumaq, dövlət orqanları, yerli özünüidarəetmə strukturları və vəzifəli şəxslərin fəaliyyətində hüquq pozuntularının qarşısını almaq. Ombudsman institutunun əsası ilk dəfə 1809-cu ildə İsveçdə qoyulub və hazırda dünyanın əksər ölkələrində bu və ya digər formada tətbiq edilir. Azərbaycan Respublikasında ombudsman institutu konstitusion əsaslarla təsis olunmuş və dövlətin demokratik, hüquqi prinsiplərinə uyğun şəkildə fəaliyyət göstərir. Bu institutun yaranması və inkişafı vətəndaş cəmiyyətinin möhkəmləndirilməsi, insan hüquq və azadlıqlarının müdafiəsi və səmərəli idarəetmənin təmin olunması baxımından mühüm mərhələ kimi qiymətləndirilir. Ombudsman institutunun fəaliyyəti insan hüquqlarının real müdafiə mexanizminin formalaşmasına, vətəndaşların dövlətə inamının artmasına, hüquq mədəniyyətinin və hüquqi maarifçiliyin yüksəlməsinə xidmət edir. Buna görə də, bu institutun mahiyyətinin, funksiyalarının və əhəmiyyətinin hərtərəfli araşdırılması Azərbaycan cəmiyyətində hüquqi düşüncənin formalaşması və inkişafı baxımından vacibdir.
Ombudsman Anlayışı və Tarixi İnkişafı
Ombudsman anlayışı etimoloji baxımdan İsveç dilinə aiddir və “vəkil”, “nümayəndə” mənasını verir. Müasir dövrdə ombudsman dedikdə, vətəndaşların hüquq və azadlıqlarının dövlət və ictimai qurumlar tərəfindən pozulması hallarını araşdıran, hüquqların bərpasına nail olmaq üçün səlahiyyətlərə malik, müstəqil və qərəzsiz dövlət qurumu və ya bu vəzifəni daşıyan şəxs başa düşülür. Ombudsman institutunun tarixi ilk dəfə İsveçdə, sonra isə Danimarka, Norveç, Finlandiya, Böyük Britaniya və digər ölkələrdə yaradılmışdır. XX əsrin ikinci yarısından başlayaraq bu institut Avropa, Amerika, Asiya və Afrikanın bir çox ölkələrində yayılmağa başlamışdır. Ombudsman institutu özünün əsas hüquqi və funksional prinsiplərini Birləşmiş Millətlər Təşkilatı və digər beynəlxalq təşkilatların insan hüquqları üzrə tövsiyələrində də tapır. Azərbaycanın müstəqillik dövründə demokratik cəmiyyət quruculuğu və insan hüquqlarının qorunması baxımından ombudsman institutunun təsis edilməsi strateji əhəmiyyət kəsb edirdi. 2001-ci ildə “Azərbaycan Respublikasının İnsan Hüquqları üzrə Müvəkkili (Ombudsman) haqqında” Konstitusiya Qanunu qəbul olunub və institusional baza yaradılıb. Həmin vaxtdan etibarən ombudsman institutu ölkəmizdə insan hüquq və azadlıqlarının təminatında və cəmiyyətin hüquqi inkişafında fəal rol oynamağa başlayıb.
Ombudsman İnstitutunun Hüquqi Statusu və Səlahiyyətləri
Azərbaycan Respublikasında ombudsman institutunun hüquqi statusu Konstitusiya və xüsusi qanunlarla müəyyən edilib. Ombudsman – yəni İnsan Hüquqları üzrə Müvəkkil müstəqil dövlət orqanıdır və fəaliyyətində heç bir orqanın, vəzifəli şəxsin və ya siyasi təşkilatın təsirinə məruz qalmır. Müvəkkil Azərbaycan Respublikasının Prezidenti tərəfindən, Milli Məclisin təsdiqi ilə təyin olunur. Ombudsman institutunun əsas funksiyası vətəndaşların şikayətlərini araşdırmaq, hüquqlarının və azadlıqlarının pozulmasının qarşısını almaq, dövlət orqanları və yerli özünüidarəetmə orqanlarının fəaliyyətinə ictimai nəzarəti təmin etməkdir. Ombudsman şikayətləri araşdırmaq, müvafiq orqanlara vəzifəli şəxslərə tövsiyə və təqdimatlar vermək, hüquq pozuntularının aradan qaldırılmasını tələb etmək, müvafiq qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsi ilə bağlı təkliflər vermək hüququna malikdir. Müvəkkil həmçinin insan hüquqları üzrə maarifləndirmə, ictimai monitorinq, təhlil və hesabat fəaliyyəti ilə məşğul olur, kütləvi informasiya vasitələrində çıxışlar edir, beynəlxalq qurumlarla əməkdaşlıq aparır. Ombudsman həm dövlət, həm də özəl sektorda hüquq pozuntularının aşkar edilməsində, insan hüquqları sahəsində mövcud problemlərin öyrənilməsində və cəmiyyətin hüquqi maarifləndirilməsində əsas rol oynayır.
Ombudsman İnstitutunun Əsas Funksiyaları
Ombudsman institutunun əsas funksiyaları geniş və çoxşaxəlidir. Birinci növbədə, vətəndaşlardan daxil olan şikayətlərin qəbul olunması və araşdırılmasıdır. Bu şikayətlər dövlət orqanlarının, bələdiyyələrin, hüquqi və fiziki şəxslərin qanunsuz hərəkət və ya hərəkətsizliyi, insan hüquq və azadlıqlarının pozulması ilə bağlı ola bilər. Ombudsman bu müraciətləri obyektiv və qərəzsiz şəkildə araşdırır, pozulmuş hüquqların bərpası üçün lazımi tədbirlər görür, aidiyyəti orqanlara təqdimatlar verir. İkinci əsas funksiya insan hüquqlarının və azadlıqlarının təmini sahəsində maarifləndirici işlərin aparılmasıdır. Müvəkkil tərəfindən ictimaiyyətə, dövlət orqanlarına, təhsil müəssisələrinə və digər qurumlara insan hüquqları və azadlıqları ilə bağlı təlimlər, seminarlar və layihələr həyata keçirilir. Ombudsman eyni zamanda insan hüquqları sahəsində qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsi ilə bağlı qanunvericilik təşəbbüsləri irəli sürür, Milli Məclisə və digər orqanlara rəy və təkliflər verir. Beynəlxalq əməkdaşlıq da mühüm funksiyalardan biridir: Ombudsman BMT, Avropa Şurası, Asiya Ombudsmanlar Assosiasiyası və digər beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlıq edir, insan hüquqları sahəsində qlobal təcrübənin Azərbaycana gətirilməsinə töhfə verir. Ombudsman institutunun funksiyalarının effektiv həyata keçirilməsi, insan hüquqlarının müdafiəsində real və operativ mexanizmlərin tətbiqi baxımından vacibdir.
Ombudsman İnstitutunun Cəmiyyətə və Hüquqi Sistemə Təsiri
Ombudsman institutunun cəmiyyət və hüquqi sistem üçün əhəmiyyəti olduqca böyükdür. İlk növbədə, bu institutun fəaliyyəti vətəndaşların hüquq və azadlıqlarının real müdafiəsini təmin edir. Hər bir insan, dövlət orqanlarının, bələdiyyələrin, hüquqi və fiziki şəxslərin qanunsuz hərəkətləri ilə qarşılaşdıqda, ombudsmana müraciət edə və pozulmuş hüquqlarının bərpasına nail ola bilər. Ombudsman tərəfindən aparılan monitorinqlər, şikayətlərin obyektiv araşdırılması və təqdim olunan tövsiyələr dövlət orqanlarının məsuliyyətini artırır, dövlət idarəçiliyində şəffaflıq və hesabatlılıq təmin edir. Eyni zamanda, cəmiyyətin hüquqi savadlılığının artırılması, hüquq mədəniyyətinin yüksəlməsi və insan hüquqları anlayışının dərinləşməsi üçün ombudsmanın maarifləndirici fəaliyyəti mühüm rol oynayır. Ombudsman insan hüquqlarının pozulmasına dair statistik və analitik məlumatlar hazırlayır, illik hesabatlar tərtib edir, qanunvericilikdə boşluqları və təkmilləşdirilməli sahələri aşkarlayır. Ombudsman institutu cəmiyyətin dövlətə və hüquq-mühafizə orqanlarına inamını artırır, ictimai nəzarətin və vətəndaş cəmiyyətinin inkişafında vacib vasitə kimi çıxış edir.
Ombudsman İnstitutunun Beynəlxalq Əlaqələri və Əhəmiyyəti
Beynəlxalq hüquq normalarına əsasən, insan hüquqlarının qorunması və təminatı üçün dövlətlər müstəqil və effektiv nəzarət mexanizmləri yaratmalıdır. Ombudsman institutu bu funksiyanı uğurla yerinə yetirən universal bir modeldir. Azərbaycan Ombudsman Aparatı beynəlxalq səviyyədə BMT-nin İnsan Hüquqları üzrə Ali Komissarlığı, Avropa Ombudsmanları Şəbəkəsi, Asiya Ombudsmanlar Assosiasiyası kimi qurumlarla sıx əməkdaşlıq edir. Müvəkkil beynəlxalq konfranslarda, seminar və simpoziumlarda Azərbaycan təcrübəsini təqdim edir, beynəlxalq tövsiyələri və innovativ təcrübələri ölkəmizdə tətbiq etməyə çalışır. Beynəlxalq səviyyədə insan hüquqları sahəsində əməkdaşlıq ombudsman institutunun həm nüfuzunu, həm də effektivliyini artırır. Eyni zamanda, beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən Azərbaycandakı insan hüquqları vəziyyəti mütəmadi izlənilir, Ombudsman Aparatının fəaliyyəti qiymətləndirilir və lazım gəldikdə tövsiyələr verilir. Azərbaycan Ombudsman Aparatı həm də ölkənin insan hüquqları sahəsində milli hesabatlarının hazırlanmasında və təqdimatında fəal iştirak edir. Bu əlaqələr milli hüquqi sistemin beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılması və insan hüquqlarının müdafiəsində effektiv mexanizmlərin qurulması üçün zəruridir.
Ombudsmana Müraciət Qaydaları və Prosesi
Ombudsmana müraciət etmək üçün vətəndaşlar, hüquqi şəxslər və digər maraqlı tərəflər qanunvericilikdə nəzərdə tutulan sadə və əlçatan prosedurlardan istifadə edə bilərlər. Müraciət ərizə, şikayət və ya təklif formasında yazılı və ya elektron qaydada təqdim oluna bilər. Ombudsmana müraciət üçün xüsusi rüsum və ya dövlət vergisi tələb olunmur. Şikayət aidiyyəti üzrə əvvəlcə müvafiq dövlət orqanına, bələdiyyəyə və ya vəzifəli şəxsə təqdim olunmalıdır; əgər şikayət təmin olunmazsa və ya qanunsuz hərəkət və ya hərəkətsizlik davam edərsə, bu halda müvəkkilə müraciət edilir. Ombudsman daxil olmuş müraciəti araşdırır, lazımi sənədləri və materialları toplayır, zəruri olduqda əlavə məlumatlar və izahatlar tələb edir. Araşdırma zamanı müvəkkil obyektivlik, qərəzsizlik və şəffaflıq prinsiplərini rəhbər tutur. Ombudsman tərəfindən qərar qəbul olunduqdan sonra nəticələr şikayətçiyə və aidiyyəti orqanlara təqdim olunur, pozuntunun aradan qaldırılması üçün tədbirlər görülməsi tələb edilir. Ombudsmana müraciət prosesi həm asan, həm də effektiv olması ilə seçilir və insan hüquqlarının müdafiəsində mühüm rol oynayır.
Ombudsman Aparatının Strukturu və Fəaliyyət İstiqamətləri
Azərbaycan Ombudsman Aparatının strukturu müasir idarəetmə prinsiplərinə və beynəlxalq standartlara uyğundur. Aparatda İnsan hüquqları, uşaq hüquqları, gender bərabərliyi, ətraf mühitin mühafizəsi, ordu və hüquq-mühafizə orqanlarında insan hüquqları, işgəncələrin qarşısının alınması və digər sahələr üzrə xüsusi bölmələr fəaliyyət göstərir. Aparatın əməkdaşları ixtisaslaşmış hüquqşünaslar, ekspertlər, monitorinq və maarifləndirmə üzrə peşəkarlar, ictimaiyyətlə əlaqələr və beynəlxalq əməkdaşlıq üzrə mütəxəssislərdən ibarətdir. Ombudsman Aparatı vətəndaşların müraciətlərinə operativ baxılmasını, təhlil və araşdırma işlərinin keyfiyyətlə aparılmasını, ictimaiyyətdə hüquqi savadlılığın artırılmasını və maarifləndirmə layihələrinin həyata keçirilməsini təmin edir. Eyni zamanda, Ombudsman Aparatının regional bölmələri fəaliyyət göstərir və regionlarda da insan hüquqlarının müdafiəsi sahəsində tədbirlər həyata keçirilir. Aparatın fəaliyyəti illik hesabatlar vasitəsilə ictimaiyyətə və dövlətə təqdim edilir.
Ombudsman institutu Azərbaycan cəmiyyətində insan hüquqlarının qorunması, dövlət idarəçiliyinin təkmilləşdirilməsi və vətəndaş cəmiyyətinin möhkəmləndirilməsi baxımından mühüm rol oynayır. Müvəkkil vətəndaşların hüquqlarının və azadlıqlarının pozulması hallarının qarşısını almaq, pozulmuş hüquqları bərpa etmək, cəmiyyətin hüquqi maariflənməsini təmin etmək və dövlət orqanlarında şəffaflığı artırmaq missiyasını daşıyır. Ombudsman institutu müstəqil, qərəzsiz və ictimai nəzarət mexanizmi kimi vətəndaşların dövlətə inamını artırır, hüquqi dövlət və vətəndaş cəmiyyətinin formalaşmasına dəstək olur. Beynəlxalq təcrübənin tətbiqi, ictimai və dövlət strukturları ilə effektiv əməkdaşlıq, maarifləndirmə və monitorinq fəaliyyətləri bu institutun səmərəli işləməsini təmin edir. Ombudsman aparatı gələcəkdə də insan hüquqlarının müdafiəsi və dövlətin hüquqi mədəniyyətinin yüksəldilməsi istiqamətində öz fəaliyyətini genişləndirməkdə davam edir. Hüquqi dövlətin əsas dayaqlarından biri olan bu institutun güclənməsi hər bir vətəndaşın rifahı və ölkənin inkişafı üçün əhəmiyyətli amildir.
Ən Çox Verilən Suallar
Ombudsman – vətəndaşların hüquq və azadlıqlarının müdafiəsi, dövlət orqanlarının fəaliyyətinə ictimai nəzarət və hüquq pozuntularının aradan qaldırılması məqsədi ilə yaradılan müstəqil dövlət institutudur. Ombudsman insan hüquqlarının qorunmasını və pozulmuş hüquqların bərpasını təmin edir.
Azərbaycanda ombudsman institutu 2001-ci ildə təsis edilib və fəaliyyətini Konstitusiya və ‘İnsan Hüquqları üzrə Müvəkkil (Ombudsman) haqqında’ Qanuna əsasən həyata keçirir. Müvəkkil dövlətin və cəmiyyətin hüquqi inkişafı üçün mühüm rol oynayır.
Ombudsmana ərizə, şikayət və ya təklif formasında, yazılı və ya elektron qaydada müraciət etmək olar. Bunun üçün xüsusi rüsum tələb olunmur və müraciət üçün prosedur sadə və əlçatandır.
Dövlət orqanları, bələdiyyələr, vəzifəli şəxslər və digər qurumlar tərəfindən hüquqlar pozulanda, vətəndaşlar ombudsmana müraciət edərək hüquqlarının bərpasını tələb edə bilərlər. Ombudsman şikayəti obyektiv araşdırır və pozuntunun aradan qaldırılması üçün tədbir görür.
Ombudsman şikayətləri araşdırmaq, dövlət və özəl orqanlara tövsiyə və təqdimatlar vermək, hüquq pozuntularının aradan qaldırılmasını tələb etmək, qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsi barədə təkliflər irəli sürmək və maarifləndirmə aparmaq səlahiyyətinə malikdir.
Ombudsman Aparatının strukturu müxtəlif sahələr üzrə bölmələrdən ibarətdir – insan hüquqları, uşaq hüquqları, gender bərabərliyi, ətraf mühitin mühafizəsi və s. Aparat regional bölmələr və peşəkar mütəxəssislərlə təchiz olunub.
Azərbaycan Ombudsman Aparatı BMT, Avropa Ombudsmanlar Şəbəkəsi, Asiya Ombudsmanlar Assosiasiyası və digər beynəlxalq qurumlarla sıx əməkdaşlıq edir, təcrübə və tövsiyə mübadiləsində iştirak edir, beynəlxalq konfrans və tədbirlərdə Azərbaycan təcrübəsini təqdim edir.
Ombudsman vətəndaşların dövlətə inamını artırır, hüquq mədəniyyətinin yüksəlməsinə, ictimai nəzarətin güclənməsinə və dövlət idarəçiliyində şəffaflığa töhfə verir. Cəmiyyətin hüquqi maarifləndirilməsi və insan hüquqlarının qorunması institutun əsas missiyasıdır.
Müraciət üçün şəxsiyyət vəsiqəsi, problemin qısa təsviri və əlaqəli sənədlər kifayətdir. Ərizə və ya şikayət yazılı və ya elektron formada təqdim oluna bilər, əlavə rüsum tələb olunmur.
Ombudsman daxil olan müraciətləri qanunvericiliyə uyğun olaraq, obyektiv və qərəzsiz araşdırır və nəticəni həm müraciət edənə, həm də aidiyyəti qurumlara yazılı şəkildə bildirir. Araşdırmanın müddəti müraciətin mahiyyətindən asılı olaraq müəyyənləşdirilir.
