Ömər Muxtar: Azadlıq Mübarizəsi, İdeologiyası

Tarixin axarı boyunca hər bir xalq öz azadlığı, müstəqilliyi və mənəvi dəyərləri uğrunda mübarizə aparan, xalqı üçün örnək və ilham mənbəyi olan şəxsiyyətlər yetişdirib. Belə simalardan biri də bütün İslam dünyasında, xüsusilə Şimali Afrika və Yaxın Şərq xalqları arasında simvolik mənaya malik olan, azərbaycanlıların da böyük ehtiramla xatırladığı Ömər Muxtardır. Onun həyat yolu, əqidəsi və qəhrəmanlıq mübarizəsi yalnız bir xalqın taleyində deyil, bütöv bir regionun və bəşəriyyətin tarixində silinməz iz qoyub.

Ömər Muxtar 1862-ci ildə Liviya ərazisində anadan olub və ömrünün böyük bir hissəsini İtaliya müstəmləkəçiliyinə qarşı gerçək qəhrəmanlıq mübarizəsinə həsr edib. Onun fəaliyyəti bir siyasi, hərbi və mənəvi liderin portreti kimi, bütöv bir xalqı təmsil edən, işğalçılığa, haqsızlığa, zorakılığa qarşı qətiyyətli müqavimət rəmzi kimi tarixə düşüb. Azərbaycan xalqı üçün də Ömər Muxtarın adı təkcə coğrafi uzaqlıq və mədəni fərqlilik deyil, eyni zamanda ortaq azadlıq arzusu, haqqa və ədalətə sədaqət, milli birliyin və ləyaqətin simvoludur.

Bu məqalədə Ömər Muxtarın həyatı, ailəsi, təhsili, lider kimi formalaşması, Liviya azadlıq hərəkatındakı rolu, mübarizənin mərhələləri, siyasi və dini baxışları, son döyüşləri və edamı, onun beynəlxalq aləmdə və Azərbaycanda yaddaşda necə yaşadığı, ideallarının bugünkü dünya üçün əhəmiyyəti, müasir dövrdə xatirəsinin necə yaşadılması, haqqında çəkilən filmlər və ədəbiyyatda yeri, real faktlara və mənbələrə əsaslanaraq geniş və sistemli şəkildə təqdim olunacaq. Məqalənin sonunda Ömər Muxtarla bağlı ən çox verilən suallar və ətraflı cavablar yer alacaq.

Uşaqlıq illəri və ailəsi: Tarixi şəxsiyyətin formalaşmasında ilk addımlar

Ömər Muxtar 1862-ci ildə Liviya ərazisinin Qırənayə (Sirenaika) bölgəsində, mülayim təbiəti və zəngin mədəniyyəti ilə seçilən bir kənddə anadan olub. Ailəsi dərin dini köklərə malik idi və uşaqlıqdan onu İslam dəyərlərinə sadiq, dürüst və ləyaqətli insan kimi yetişdiriblər. Atası, ailənin böyüyü və nüfuzlu şəxslərdən biri olaraq, kəndin sosial və dini həyatında önəmli rol oynayırdı.

Kiçik yaşlarından Ömər dini elmlərə, ərəb dilinə, Quran və hədis elmlərinə maraq göstərib, yerli mədrəsədə təhsil alıb. Hələ gənclik illərində onun özündən böyüklərlə mübahisə etmək, haqqı qorumaq və cəmiyyətin problemlərini dərindən dərk etmək qabiliyyəti hamının diqqətini cəlb edib. O, erkən yaşlarından məhəllə və kənd həyatında fəal iştirak edir, ictimai və dini tədbirlərdə söz sahibi olurdu.

Ailəsi ilə yanaşı, yaşadığı regionun sosial-iqtisadi vəziyyəti, xalqın yoxsulluq və ədalətsizliklə üzləşməsi onun xarakterinin möhkəmlənməsinə və gələcəkdə bir lider kimi formalaşmasına təsir göstərdi. Onun həyat yolu, mübarizə əzmi, bütün həyatını Liviya xalqının azadlığına və rifahına həsr etməsi ilk illərdən təməlini məhz ailədə və yerli icmada qoydu.

Təhsili və dini dünyagörüşü: İslami liderin formalaşması

Ömər Muxtar sadəcə hərbi və siyasi lider deyil, həm də dərin dini dünyagörüşə malik şəxsiyyət idi. O, ilk təhsilini kənd mədrəsəsində alıb, daha sonra İslam elmləri və ərəb dili sahəsində təhsilini genişləndirib. Gənc yaşlarında Sənusiyyə hərəkatına qoşulmaqla dini və mənəvi inkişafını daha da dərinləşdirib. Sənusiyyə cərəyanı həmin dövrdə Şimali Afrikada dini, mənəvi və ictimai dirçəlişin, azadlıq ideyalarının əsas qaynağı idi.

Təhsilinin və dini tərbiyəsinin əsas qayəsi insanlara, cəmiyyətə və Allaha xidmət etmək, ədalət, insansevərlik və dözümlülük prinsiplərinə sadiq olmaq idi. Dini elmlərlə yanaşı, o, ərəb ədəbiyyatı, tarix və fəlsəfə üzrə də geniş biliklərə malik idi. Onun dini dünyagörüşü və lider kimi formalaşmasında Sənusiyyə şeyxləri, mədrəsə alimləri və yerli liderlərin təsiri danılmazdır.

Ömər Muxtarın dini mövqeyi bütün həyat və fəaliyyətinin təməlində dayanırdı: azadlıq uğrunda mübarizənin əsas mənəvi stimulu, xalq birliyinin və əxlaqi möhkəmliyin başlıca rəmzi sayılırdı. O, hər addımında Quran və Sünnə prinsiplərinə istinad edir, İslam dəyərlərini qorumağı və yaymağı özünə borc bilirdi.

Liviya və İtaliya işğalı: Tarixi fon və siyasi şərait

XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəlləri Şimali Afrika xalqları üçün çətin və mürəkkəb bir dövr idi. Liviya o dövrdə Osmanlı imperiyasının tərkibində olsa da, Avropa dövlətlərinin Afrikadakı imperialist siyasəti, İtaliyanın Liviyaya qarşı genişlənmə planları ölkənin siyasi sabitliyini sarsıtmışdı. 1911-ci ildə İtaliya Liviyanı işğal edərək burada müstəmləkə rejimi qurdu.

İtaliya işğalı ilə Liviya xalqı sərt təzyiqlərə, torpaq və mülkiyyətin əlindən alınmasına, dini və mədəni azadlıqların məhdudlaşdırılmasına, məcburi köçürmələrə və amansız hərbi əməliyyatlara məruz qaldı. Ölkədə ciddi iqtisadi böhran, yoxsulluq və ümidsizlik hökm sürürdü. Bu şəraitdə xalq arasında milli azadlıq, birliyə çağırış və müqavimət hərəkatları geniş vüsət aldı.

Sənusiyyə hərəkatı bu dövrdə milli şüurun, dini birliyin və silahlı müqavimətin başlıca dayağına çevrildi. Ömər Muxtar da məhz bu dövrdə xalqın lideri, ruhani və hərbi rəhbəri kimi ön plana çıxdı. O, Liviyanın müstəqilliyi uğrunda aparılan müqavimət hərəkatının əsas siması oldu.

Azadlıq mübarizəsinin başlanğıcı: Silahlı müqavimətin təşkilatlanması

1911-ci ildən sonra Liviya xalqı və xüsusən Sənusiyyə tərəfdarları İtaliya işğalçılarına qarşı silahlı müqavimət göstərməyə başladılar. Bu müqavimətin əsas təşkilatçısı və rəhbəri məhz Ömər Muxtar idi. O, qısa zamanda xalq arasında nüfuz qazandı, təşkilatlanmış, intizamlı və ideyaca birləşmiş silahlı dəstələr yaratdı.

Müqavimətin əsas forması partizan müharibəsi idi. Ömər Muxtarın rəhbərliyi ilə təşkil olunan silahlı dəstələr səhra və dağlıq ərazilərdə, əlverişli təbiət şəraitindən istifadə edərək, İtaliya ordusunun irəliləməsinin qarşısını alır, qəfil hücumlar təşkil edirdi. Onun əsas strategiyası müharibənin klassik qaydalarından fərqli olaraq, ani hücum, tez çəkilmə və partizan taktikası üzərində qurulmuşdu.

Lider kimi Ömər Muxtar döyüşçüləri arasında sərt intizam, birlik, sədaqət və mənəvi ruh yüksəkliyi yaradaraq, silahlı müqavimətin uzun müddət davam etməsinə nail oldu. Onun bu fəaliyyəti nəticəsində İtaliya ordusu uzun illər ərzində Liviyada stabillik yarada bilmədi və hərbi baxımdan böyük çətinliklərlə üzləşdi.

Azadlıq mübarizəsinin mərhələləri və qələbələri: Böyük qəhrəmanlıq salnaməsi

Ömər Muxtarın rəhbərlik etdiyi Liviya müqavimət hərəkatı 1920-1931-ci illəri əhatə edir. Bu illər ərzində partizan dəstələri İtaliya ordusuna, müstəmləkə polis və qüvvələrinə qarşı yüzlərlə uğurlu əməliyyat keçirdi. Müqavimətin əsas bölgələri Qırənayə, Kufra, Cəbal əl-Əxdar və səhranın müxtəlif hissələri idi.

Ömər Muxtarın əsas taktiki üstünlükləri onun təbii şəraitdən bacarıqla istifadə etməsi, düşmənə gözlənilməz yerlərdə və vaxtlarda zərbə vurması, xalqın geniş dəstəyinə arxalanması və təşkilati bacarığı ilə bağlı idi. O, Liviyanın müxtəlif bölgələrində yerli liderlərlə əlaqələr qurur, mübarizənin vahid məqsəd və prinsip üzərində birləşməsinə nail olurdu.

Onun rəhbərliyi ilə bir çox uğurlu döyüşlər keçirilib, İtaliya tərəfi ciddi insan və texnika itkisinə məruz qalıb. Müqavimətin güclü olduğu illərdə Liviyanın böyük bir hissəsi faktiki olaraq İtaliya nəzarətindən çıxıb. Ömər Muxtarın adı artıq xalq arasında “Səhranın Şiri”, “Mübariz şeyx”, “Azadlıq simvolu” kimi səslənirdi.

Siyasi və dini baxışları: Əqidə, liderlik və beynəlxalq dəstək

Ömər Muxtarın siyasi baxışları əsasən milli azadlıq, xalq birliyi, sosial ədalət və dini dəyərlər üzərində qurulmuşdu. O, müstəmləkəçiliyə qarşı yalnız silahla deyil, həm də ideoloji, mənəvi və sosial mübarizə aparırdı. Ömər Muxtar üçün dini əqidə yalnız şəxsi etiqad deyil, eyni zamanda xalqın ruhunun, birliyinin və əxlaqi möhkəmliyinin əsas dayağı idi.

O, dini və milli birliyi əsas prioritet hesab edir, xalqın azadlığının, rifahının və mənəvi bütövlüyünün yalnız milli şüurun və dini prinsiplərin birliyi sayəsində mümkün olduğunu dəfələrlə vurğulayırdı. İslam dünyasının müxtəlif ölkələrindən, xüsusilə Misir, Türkiyə, Sudan, Şərqi Ərəbistan və digər müsəlman ölkələrindən Liviya müqavimətinə mənəvi və humanitar dəstək göstərilirdi.

Ömər Muxtar beynəlxalq səviyyədə də tanınır, bir çox dövlət və xalqlar onun mübarizəsinə rəğbət bəsləyirdi. O, müstəmləkəçiliyə, haqsızlığa və zorakılığa qarşı bəşəriyyətin ortaq dəyərləri uğrunda savaşan sima kimi nüfuz qazanıb.

Son illəri, əsir düşməsi və edamı: Şəhidlik zirvəsinə yüksələn yol

1931-ci ilin yayında Ömər Muxtarın dəstələri arasında xəyanət nəticəsində onun yerləşdiyi məkan İtaliya qüvvələrinə bildirildi. O, ağır döyüşlərdən birində əsir götürüldü və Bengazi şəhərində hərbi məhkəməyə verildi. Məhkəmə formal xarakter daşıyırdı və Muxtar üçün öncədən ölüm hökmü çıxarılmışdı.

O, məhkəmədə sonadək prinsipial və ləyaqətli mövqe tutaraq, İtaliya müstəmləkəçiliyinə, işğala, xalqın əzabına və haqsızlığa qarşı mübarizəsini bir daha bəyan etdi. 1931-ci ilin 16 sentyabrında Ömər Muxtar asılmaqla edam olundu. Onun ölümü yalnız Liviya xalqı üçün deyil, bütün müsəlman və azadlıqsevər xalqlar üçün dərin hüzn və həyəcan yaratdı.

Şəhidlik zirvəsinə ucalan Ömər Muxtar adını tarixə, xalq yaddaşına və azadlıq salnaməsinə həkk etdi. Onun son sözləri, qəhrəmanlığı və ruh yüksəkliyi hələ də insanlara ilham verir.

Xatirəsi, ideallarının əhəmiyyəti və müasir dövrdə nüfuzu

Ömər Muxtar ölümündən sonra Liviyada və bütün İslam dünyasında azadlıq, milli birlik və mənəvi möhkəmlik simvoluna çevrildi. Onun adı küçələrə, məktəblərə, meydanlara verilib, haqqında onlarla kitab, məqalə, sənədli və bədii filmlər çəkilib. “Səhranın Şiri” bədii filmi (1981), sənədli layihələr və rəsm əsərləri bu tarixi şəxsiyyətin əbədiləşdirilməsində böyük rol oynayıb.

Aşağıdakı cədvəldə Ömər Muxtarın həyatı və fəaliyyətinin əsas mərhələləri ümumiləşdirilib:

Müasir Liviyada Ömər Muxtarın xatirəsi dövlət səviyyəsində anılır, milli ideologiyanın və vətəndaş tərbiyəsinin təməl daşı kimi təqdim olunur. Onun idealları – xalq birliyi, azadlıq, ədalət, dini və milli dəyərlərə sədaqət – bu gün də aktual olaraq qalır. Azərbaycanda da Ömər Muxtar xalq arasında ehtiramla xatırlanır, qəhrəmanlığı barədə məqalələr, ədəbi və publisistik əsərlər yazılır.

Ömər Muxtar XX əsrin ən parlaq azadlıq və müqavimət simalarından biridir. Onun həyat yolu, mübarizəsi və şəhidliyi yalnız Liviyanın və İslam dünyasının deyil, bütün bəşəriyyətin qürurverici tarixinin bir hissəsidir. Haqq uğrunda, xalq birliyi və azadlıq naminə heç nədən çəkinmədən mübarizə aparmaq, ləyaqəti və mənəvi prinsipləri sonadək qorumaq, həm siyasi, həm də dini lider kimi nümunə olmaq onun tarixi böyüklüyünü nümayiş etdirir.

Ömər Muxtarın idealları bu gün də azadlıq, ədalət, milli həmrəylik, mənəvi saflıq axtaran hər bir insan və cəmiyyət üçün yol göstərir. Onun adı Azərbaycan xalqının da azadlıq və haqq yolunda mübarizəsində, vətənpərvərlik və insanlıq dərsi kimi yaşamağa davam edir. Bu böyük şəxsiyyətin irsi və ruhu yeni nəsillərə azadlıq ruhunu, ləyaqət hissini və insanlıq borcunu aşılamaqda davam edir.

Ən çox verilən suallar