Şərq poeziyasının ən böyük dahilərindən biri sayılan, riyaziyyat, astronomiya və fəlsəfə sahəsində də iz qoyan Ömər Xəyyam həm də bəşəriyyətin düşüncə sərhədlərini genişləndirən bənzərsiz şairdir. Onun adı təkcə elmi nailiyyətləri ilə deyil, həm də şeirləri, xüsusilə rübailəri ilə əsrlərdir ki, dünyanın dörd bir yanında məşhurdur. Xəyyamın şeirləri yalnız estetik baxımdan deyil, həm də fəlsəfi və psixoloji aspektlərdən insanı düşündürür, həyatın anlamı, zamanın ötüb-keçməsi, insan varlığı, ölüm və əbədiyyət kimi mövzuları özündə ehtiva edir.
Ömər Xəyyamın həyatı və poeziyaya gəlişi
Əsl adı Giyaseddin Əbül Fət Ömər ibn İbrahim Xəyyam Nişapuri olan Xəyyam 1048-ci ildə İranın Nişapur şəhərində anadan olub. Zəmanəsinin görkəmli elm xadimi kimi riyaziyyat, astronomiya və fəlsəfə elmlərində böyük uğurlar qazanan Xəyyam, eyni zamanda, dərin düşüncəli bir şair idi. Onun həyatının böyük hissəsi elm, təcrübə və müşahidə ilə keçsə də, poeziya hər zaman onun ruhunun əsas tələbatı və ifadə vasitəsi olub.
Mənbələrə görə, Xəyyam “çadırcı” mənasını verən bir ailədə doğulub və ailəsinin maddi imkanları, yüksək savad almağına şərait yaradıb. O, dövrünün ən nüfuzlu alimlərindən dərs alıb, öz dövründə filosof və riyaziyyatçı kimi də tanınıb. Lakin Xəyyamın əsl ölməzliyi, məhz rübailəri ilə bağlıdır.
Rübai janrı və Xəyyam poeziyasının bənzərsizliyi
Ömər Xəyyamın poeziyası əsasən rübai (dörd misralıq şeir) janrında yazılıb. Rübai janrı klassik Şərq ədəbiyyatında xüsusi yer tutur və bu forma qısa, lakin yığcam və dərin fikirli, aforistik məzmunlu şeirlər üçün ideal sayılır. Rübailər adətən aaba və ya aaaa qafiyə quruluşuna malik olur.
Xəyyam rübailərinin bənzərsizliyi onların həm fəlsəfi, həm də lirik dərinliyindədir. O, rübailərdə dünyaya fərqli, bəzən nihilist, bəzən isə həyatsevər münasibət sərgiləyir. Şeirləri vasitəsilə insan həyatının ötəriliyi, tale, zaman, ölüm, sevgi, azadlıq və həqiqət axtarışları kimi mövzuları bədii və fəlsəfi dillə ortaya qoyur. Xəyyam rübailəri yalnız gözəlliyə deyil, düşüncəyə və daxili azadlığa da çağırışdır.
Ömər Xəyyamın şeirlərinin əsas mövzuları
1. Həyatın mənası və ötəriliyi
Xəyyam üçün həyat bir dəqiqəlik, sürətli axan, təkrarolunmaz bir prosesdir. O, insanı həyatın ötəriliyini dərk etməyə, gələcəyin xəyalları və keçmişin peşmançılıqları arasında boğulmamağa, yaşadığı anın dəyərini bilməyə çağırır.
“Gəl indi ki, vaxt var, otur yanıma,
Ay işığını sərsin bu məclisimə.
Keçmişə peşmanlıq, gələcəyə hərislik,
Gətirmə bu günə, bax bu günümə.”
Bu misralar Xəyyam poeziyasının başlıca motivlərindəndir – “bu gün”ə, “indi”yə qiymət vermək və həyatın gözəlliklərini anı-anına yaşamaq.
2. Ölüm və əbədiyyət
Ölüm və əbədiyyət Xəyyam poeziyasının ayrılmaz mövzusudur. O, həyatı və ölümü bir-birindən ayrılmaz, həyatın əbədi bir çevrəsinin hissəsi kimi qəbul edir. Xəyyam ölümün qarşısında qorxusuz və azad insandır, onun üçün ölüm təbiətin qanunudur və heç kimin onu dəyişdirməyə gücü çatmaz.
“Bir gül tək ömür sür, sonra solub get,
Gül kimi torpağa qarış, yox ol, get.
Sən yaşadın, var oldun, sevindin, gül,
Nə vaxtsa bu həyatı qoyub get.”
3. Sevgi və azadlıq
Sevgi Xəyyam şeirlərində saf, təbii və bəzən bədənani bir ehtiras kimi təsvir edilir. O, sevgini insan ruhunun azadlıq və xoşbəxtlik mənbəyi hesab edir. Xəyyam üçün sevgi həm də bəşəriyyətin əsil mənası, insanı Tanrıya yaxınlaşdıran qüvvədir.
“Könlüm sevgidən dolu, qədəhim şərabdan,
Səninlə bərabər oldum, nə dərdim var dünyadan.
Sevgidə həqiqət tapdım, azadlıq var sevgidə,
Dünya keflə, eşqlə, məhəbbətlə dolan.”
4. Şərab və məclis simvolikası
Şərab və məclis motivləri Xəyyam şeirlərində xüsusi yer tutur. Lakin bu, yalnız fiziki məna daşımır. Xəyyam üçün şərab həyat sevincinin, azadlığın, unutqanlığın və ilahi ekstazın rəmzidir. O, şərab içməyi, məclisə qatılmağı, qadağalara qarşı çıxmağı cəsarətlə təbliğ edir.
“Qədəhi doldur, ver, qoy boş qalmaya,
Bu dünya onsuz da sənsiz olmayacaq.
Dərd içində gəzmə, gül, sev, yaşa,
Sən öləndə də bu dünya dayanmayacaq.”
5. Tanrı və insan münasibətləri
Xəyyamın poeziyası bəzən teoloji, bəzən isə ateistik və ya skeptik xarakter daşıyır. O, Tanrıya, qismətə və taleyə sual verir, insanın taleyini öz əlinə almasının vacibliyini vurğulayır. Bəzən isə qismət qarşısında aciz olduğunu etiraf edir.
“Ey Tanrı, sənin işin qəribədir,
Yaratdın məni, lakin azad deyiləm.
Qismətim yazılıb əzəldən bəri,
Axı mən bu alın yazısına nə edə bilərəm?”
Ömər Xəyyam poeziyasının fəlsəfəsi
Ömər Xəyyamın şeirlərinin fəlsəfi dərinliyi onun ən böyük xüsusiyyətlərindən biridir. O, insan həyatının mənasızlığına, zamanın qəddar axarına, həyat və ölümün fani olmasına dərindən nüfuz edir. Lakin Xəyyamın fəlsəfəsi pessimizm deyil – o, həyatı olduğu kimi qəbul etməyə, qorxmadan, cəsarətlə və azad şəkildə yaşamağa çağırır.
Xəyyamın şeirlərində yalançı dəyərlər, ikili standartlar, sosial ədalətsizlik, riyakarlıq açıq tənqid olunur. O, həqiqət axtarışında, insani səadətin mənbəyini dünyəvi həzzlərdə, gözəllikdə, məhəbbətdə və dostluqda tapır. Bu baxımdan Xəyyam poeziyası həm Şərq, həm də Qərb humanizmi ilə səsləşir.
Bədii dil və üslub
Xəyyam rübailəri lakonik, aforistik və bədii cəhətdən olduqca zəngindir. Şair konkret obrazlar, simvollar və rəmzlərlə işləyir. Onun poetik dilində məcaz, rəmz və ironiyadan geniş istifadə olunur. Qısa misralara böyük fəlsəfi düşüncələr və emosional dərinlik sığışdıran Xəyyam, az sözlə çox fikir ifadə etməyi bacaran nadir sənətkarlardandır.
Dünya ədəbiyyatında və Azərbaycan poeziyasında Xəyyam şeirlərinin yeri
Ömər Xəyyam rübailəri təkcə Şərq ədəbiyyatında deyil, Qərb poeziyasında da böyük təsirə malik olub. Onun şeirləri XVII–XIX əsrlərdə Avropa poeziyasına, xüsusən də romantizm və ekzistensializm cərəyanlarına yeni nəfəs verib. İngilis şairi Edvard Fitzcerald tərəfindən Xəyyam rübailərinin tərcüməsi dünyada böyük populyarlıq qazanıb.
Azərbaycan poeziyasının klassikləri – Nizami, Füzuli, Sədi, Nəsimi və digərləri də Xəyyam poeziyasının təsiri altında olmuş, öz şeirlərində bənzər motivlərə yer vermişlər. Azərbaycan dilinə Xəyyam rübailəri müxtəlif dövrlərdə ustad şair və tərcüməçilər tərəfindən çevrilib, Xəyyam ideyaları xalq ədəbiyyatında və müasir poeziyada yaşayır.
Azərbaycan dilinə tərcümələr və Xəyyam irsinin təbliği
Xəyyam rübailəri Azərbaycan dilinə ilk dəfə XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərində tərcümə olunub. Ən məşhur tərcüməçilər sırasında Səməd Vurğun, Məhəmməd Hadi, Rəsul Rza, Məmməd Araz və digərləri var. Onların tərcümələri sayəsində Xəyyam poeziyasının ruhu, fəlsəfəsi və poetik gözəlliyi Azərbaycan oxucusuna daha yaxından tanıdılıb.
Bu tərcümələr Xəyyam rübailərinin orijinallığını və bədii-estetik dəyərini qorumaqla yanaşı, Azərbaycan dilinin zənginliyini də nümayiş etdirib.
Xəyyam rübailərinin müasir dövrdə aktuallığı
Xəyyamın şeirləri bu gün də aktuallığını itirmir. Onun həyat fəlsəfəsi, insanın daxili azadlığı, həqiqət axtarışı, dünyaya tənqidi yanaşma çağdaş oxucunun da ruhuna yaxın gəlir. Müasir Azərbaycan poeziyası və gənc yazarlar Xəyyamı yeni prizmadan dəyərləndirir, onun şeirlərindəki azadlıq, sevgi və həyat eşqi ideyalarını öz yaradıcılıqlarında yaşadırlar.
Sosial şəbəkələrdə, ədəbi portallarda, poeziya festivallarında Xəyyam rübailəri tez-tez paylaşılan, müzakirə olunan və ruhlandırıcı mənbəyə çevrilir. Müasir incəsənət, musiqi və teatr da Xəyyam poeziyasından bəhrələnir.
Bir neçə məşhur rübai (Azərbaycan dilində)
1.
Sən doğulmamışdan əvvəl dünya var idi,
Sən öləndən sonra da var olacaq idi.
Dərd etmə, əzizim, bu bir oyun yeridir,
Gələnlər də, gedənlər də unudulacaq idi.
2.
Yaradan qəlbimi istədi, verdim,
Ömrümü, həyatımı istədi, verdim.
Axırda bir qədəh şərab istədi,
Onu da sevə-sevə götürüb içdim.
3.
Gəl, bir qədəh dolu şərab ver mənə,
Unudum dərdləri, qüssəni yenə.
Bu dünyanın sirri heç kimə bəlli deyil,
Gül, yaşa, sev, qəm çəkmə bu dəm də.
Ömər Xəyyam bəşəriyyətin düşüncə, poeziya və azadlıq tarixində əbədi iz qoyan dahi şəxsiyyətdir. Onun rübailəri illərin, əsrlərin sınağından keçərək insanlığın ruhuna yol tapıb, həyatın ötəriliyini, gözəlliyini, ölümün labüdlüyünü, azadlığın və həqiqətin dəyərini bədii dillə tərənnüm edib. Xəyyam poeziyası sadəcə söz sənəti deyil, insan varlığının, daxili azadlığın və düşüncə fəlsəfəsinin zirvəsidir.
Bu gün də Ömər Xəyyamın şeirləri insanı həyatın anlamı, varlığın sirri və zamana qarşı müqavimət barədə düşünməyə vadar edir. Hər bir oxucu özündə Xəyyamdan bir parça tapır və onun rübailərində həm keçmişə, həm bu günə, həm də gələcəyə ünvanlanan mesajları hiss edir. Xəyyamın poeziyasını oxumaq – həyatın gözəlliyini, azadlığını və əbədi insanlıq axtarışını hiss etmək deməkdir.
Ən Çox Verilən Suallar
Ömər Xəyyam – XI əsrdə yaşamış böyük şair, riyaziyyatçı, filosof və astronomdur. Onun əsas şöhrəti fəlsəfi rübailəri və dərin həyat düşüncələri ilə bağlıdır.
Xəyyamın şeirləri əsasən həyatın mənası, ölüm, əbədiyyət, zamanın keçiciliyi, sevgi, azadlıq və insanın daxili axtarışları kimi mövzuları əhatə edir.
Rübailər dörd misradan ibarətdir, qısa, lakonik və aforistik olur. Fikirləri qısa cümlələrlə, dərin məna və fəlsəfi dəyər daşıyır.
Şərab və məclis Xəyyam poeziyasında həyat sevincinin, azadlığın və ruhun ilahi ekstazının rəmzidir; həm də insanın dünyəvi həzzləri yaşamağa haqqı olduğunu vurğulayır.
Onun şeirlərindəki universal mövzular – həyat, ölüm, sevgi, zaman və azadlıq – bütün dövrlər və xalqlar üçün maraqlı və aktualdır.
Xəyyam rübailəri dünyanın bir çox dillərinə, o cümlədən Azərbaycan, rus, ingilis, fransız və alman dillərinə tərcümə olunub.
Bəli, Xəyyamın poeziyası Azərbaycan şairləri üçün böyük ilham mənbəyidir. Onun rübailəri həm xalq, həm də klassik ədəbiyyatımızda geniş yayılıb.
Xəyyamın şeirlərində Tanrı və dinə tənqidi, bəzən sualçıl yanaşma var. O, insanın taleyinin, azad iradəsinin və həyat fəlsəfəsinin önəmini vurğulayır.
Xəyyam rübailərini Azərbaycan dilinə Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Məmməd Araz və bir çox digər görkəmli şair və tərcüməçilər çevirib.
Onun “Bir gül tək ömür sür, sonra solub get”, “Gəl indi ki, vaxt var, otur yanıma”, “Gəl, bir qədəh dolu şərab ver mənə” və digər rübailəri ən məşhurlardandır.
