Əlillik mövzusu müasir dövrdə təkcə tibb və hüquq baxımından deyil, həm də sosial, iqtisadi, mədəni və psixoloji aspektlərdən cəmiyyət üçün aktual məsələlərdən biridir. Azərbaycan cəmiyyətində əlilliyi olan şəxslərə münasibət, onların hüquqları, sosial təminatı və inteqrasiyası son illərdə daha çox diqqət mərkəzindədir. Ömürlük əlillik anlayışı isə bədənin və ya psixikanın müxtəlif səviyyələrdə daimi, dönməz, geri qaytarılması mümkün olmayan bir pozuntu nəticəsində insanın gündəlik həyat, əmək, sosial və ictimai fəaliyyətlərini daimi məhdudlaşdırmasıdır.
Ömürlük əlillik insanın yalnız orqanizmin funksional imkanlarını deyil, eyni zamanda onun həyat keyfiyyətini, sosial münasibətlərini, əmək və təhsil imkanlarını, psixoloji durumunu kökündən dəyişir. Azərbaycanda əlillərin cəmiyyətə inteqrasiyası, dövlət və ictimai təşkilatların rolu, əlillərin hüquqi müdafiəsi, onların sosial təminat sistemləri, reabilitasiya imkanları və həyat şəraiti xüsusi diqqət tələb edir.
Son illərdə ölkədə aparılan islahatlar, əlillərə yönəlik qanunvericilik dəyişiklikləri, infrastrukturun əlçatanlığı və inklüzivlik təşəbbüsləri ömürlük əlilliyi olan şəxslərin rifahına və hüquqlarının qorunmasına xidmət edir. Lakin praktiki reallıqlar, cəmiyyətin mövcud stereotipləri, maddi və sosial problemlər, psixoloji və mədəni baryerlər hələ də mövcuddur və bu istiqamətdə sistemli iş aparılmalıdır.
Məqalədə ömürlük əlilliyin anlayışı, yaranma səbəbləri, hüquqi və sosial aspektləri, diaqnostikası və ekspertizası, dövlətin və cəmiyyətin dəstəyi, reabilitasiya və inklüzivlik, əlilliyin müxtəlif növləri və fəsadları, əlillərin gündəlik həyatı, psixoloji və ailə məsələləri, əlillərin cəmiyyətə inteqrasiyası, ölkədə və dünyada aktual vəziyyət, statistikalar və təkliflər ən geniş şəkildə təqdim olunur.
Ömürlük əlillik anlayışı və hüquqi statusu: Terminoloji və qanunvericilik aspektləri
Ömürlük əlillik beynəlxalq təcrübədə “daimi əlillik”, “irreversibl funksional pozuntu”, “tam reabilitasiya olunmayan bədən və ya psixi qüsur” kimi də tanınır. Azərbaycan Respublikasında “Əlilliyi olan şəxslərin hüquqları haqqında” Qanuna əsasən, əlillik insan orqanizminin həyat fəaliyyəti məhdudiyyətinə səbəb olan, bədənin funksiyalarında yaranan uzunmüddətli və ya daimi itki kimi müəyyən edilir. Ömürlük əlillik dedikdə isə insanın bədən və ya psixikasının sağlamlığının bərpa olunmasının tibbi cəhətdən qeyri-mümkün sayıldığı, diaqnoz və ekspertiza nəticəsində rəsmən təsdiqlənmiş vəziyyət başa düşülür.
Azərbaycan qanunvericiliyində əlilliyin müəyyənləşdirilməsi üçün xüsusi ekspertiza komissiyaları – Tibbi-Sosial Ekspert Komissiyaları (TSEK) fəaliyyət göstərir. Bu komissiyalar diaqnostik meyarlara, tibbi sənədlərə və beynəlxalq təcrübəyə əsaslanaraq əlillik dərəcəsi, növü və müddəti barədə qərar çıxarır. Ömürlük əlillik üçün ekspertiza nəticəsində insanın vəziyyətinin dəyişməz olduğu, tam bərpa və əmək qabiliyyətinin bərpasının mümkünsüzlüyü rəsmən təsdiqlənməlidir.
Əlilliyin hüquqi statusu bu şəxslərə bir sıra sosial təminatlar, güzəştlər, tibbi yardımlar, təhsil və məşğulluq imkanları yaradır. Qanunvericilikdə ömürlük əlilliyə malik şəxslər xüsusi kateqoriya kimi qeyd edilir və onların hüquq və maraqları dövlət tərəfindən xüsusi qorunur.
Əlilliyin yaranma səbəbləri və risk faktorları: Bioloji, sosial və iqtisadi amillər
Ömürlük əlilliyin yaranma səbəbləri olduqca müxtəlifdir və həm anadangəlmə, həm də sonradan qazanılmış travmalar, xəstəliklər və digər faktorlarla bağlı ola bilər. Əsas səbəblər aşağıdakı kimi qruplaşdırılır:
- Anadangəlmə qüsurlar: Genetik və irsi xəstəliklər, inkişaf qüsurları, perinatal travmalar, doğuş zamanı alınan zədələr.
- Qazanılmış xəstəliklər: Onurğa-beyin zədələri, beyin insultları, xərçəng və digər bədxassəli şişlər, ürək-damar xəstəlikləri, ağır yoluxucu və qeyri-infeksion xəstəliklər (məsələn, şəkərli diabetin ağır formaları).
- Travmalar və qəza: Yol-nəqliyyat hadisələri, sənaye və məişət qəzaları, iş yerində baş verən bədbəxt hadisələr, müharibə və hərbi əməliyyatlar zamanı alınan zədələr.
- Psixoloji və psixi pozuntular: Xroniki psixi xəstəliklər, ciddi depressiyalar, autizm spektr pozuntuları, ağır nevroloji xəstəliklər.
- Sosial və iqtisadi amillər: Zəif səhiyyə infrastrukturu, sosial təminatın və reabilitasiya xidmətlərinin çatışmazlığı, yoxsulluq və sosial risk qruplarında olan uşaqlar.
Əlilliyin səbəbləri arasında regiona, ölkənin sosial-iqtisadi inkişaf səviyyəsinə, tibbi xidmətlərin əlçatanlığına, əhali arasında maarifləndirmənin səviyyəsinə görə fərqliliklər var. Azərbaycanda ömürlük əlilliyin əsas risk faktorları arasında yol qəzaları, xroniki xəstəliklər və genetik qüsurlar öndə gəlir.
Aşağıdakı cədvəldə ömürlük əlilliyin əsas səbəbləri ümumiləşdirilib:
| Səbəb | Qısa izah |
|---|---|
| Anadangəlmə qüsurlar | Genetik, inkişaf və doğuş travmaları |
| Qazanılmış xəstəliklər | Onurğa, beyin, xərçəng, infarkt, insult |
| Travmalar və qəza | Yol, iş, məişət qəzaları, müharibə zədələri |
| Psixi pozuntular | Xroniki və ağır psixi xəstəliklər |
| Sosial-iqtisadi amillər | Səhiyyənin səviyyəsi, yoxsulluq, sosial risklər |
Əlilliyin diaqnostikası və ekspertizası: Tibbi və sosial qiymətləndirmə
Ömürlük əlilliyin müəyyənləşdirilməsi üçün kompleks diaqnostika və tibbi-sosial ekspertiza aparılır. Əlillik diaqnozu təkcə xəstəliyin və ya zədənin tibbi cəhətdən qiymətləndirilməsi ilə məhdudlaşmır, həm də insanın sosial, psixoloji və peşə imkanları nəzərə alınır. Əsas mərhələlər:
- Tibbi diaqnostika: Müvafiq mütəxəssislər tərəfindən klinik, laborator və instrumental müayinələr aparılır, tibbi sənədlər toplanır, xəstənin həyat fəaliyyətində məhdudiyyətlər dəyərləndirilir.
- Sosial ekspertiza: İnsanın sosial həyatda iştirak imkanları, gündəlik ehtiyaclarının ödənməsi, əmək qabiliyyəti və təhsil imkanları qiymətləndirilir.
- Komissiya qərarı: TSEK (Tibbi-Sosial Ekspert Komissiyası) tərəfindən təqdim olunan sənədlər və müayinələr əsasında ömürlük əlillik statusu verilir.
Əlilliyin dərəcəsi (I, II, III), növü (ümumi, hərbi, uşaq, psixi, bədən, görmə, eşitmə və s.), müddəti (ömürlük, müəyyən müddətli) rəsmi qərarda dəqiq göstərilir. Ömürlük əlillik üçün əsas meyar tibbi bərpanın qeyri-mümkünlüyüdür.
Əlillərin hüquqları və sosial təminat: Dövlət dəstəyi və sosial müdafiə
Azərbaycan Respublikasında əlillərin hüquqları “Əlilliyi olan şəxslərin hüquqları haqqında” Qanun, “Əmək Məcəlləsi”, “Sosial təminat haqqında” Qanun və digər normativ aktlarla tənzimlənir. Əlillərin hüquqları aşağıdakı əsas istiqamətləri əhatə edir:
- Sosial təminat: Əlilliyə görə pensiya və müavinət, reabilitasiya xidmətləri, dövlət hesabına tibbi və sosial yardımlar.
- Təhsil hüququ: İnklüziv və distant təhsil imkanları, xüsusi təhsil müəssisələri, fərdi tədris proqramları.
- Məşğulluq və iş imkanları: Əlillərin işə qəbulunda kvotalar, xüsusi məşğulluq proqramları, dövlət və özəl sektorda güzəştlər.
- Səhiyyə və reabilitasiya: Müalicə, bərpa, protez və ortopedik xidmətlər, psixoloji və sosial reabilitasiya.
- Əlçatanlıq və infrastruktur: Binalarda, nəqliyyatda, informasiya və kommunikasiya vasitələrində əlçatanlıq standartları.
- Qanun qarşısında bərabərlik: Ayrı-seçkiliyə yol verilməməsi, hüquqi müdafiə, diskriminasiya əleyhinə tədbirlər.
Əlilliyə görə təyin olunan sosial təminatlar ölkədəki sosial-iqtisadi vəziyyətə, əlilliyin dərəcəsinə və növünə görə dəyişir. Son illər elektron xidmətlərin tətbiqi, elektron arayış və qeydiyyat sistemlərinin yaradılması əlillərin hüquqlarının qorunmasını asanlaşdırıb.
Əlilliyin növləri və təsnifatı: Orqanizmin funksional məhdudiyyətləri
Ömürlük əlillik müxtəlif səbəblər və əlamətlər üzrə təsnif olunur:
- Bədən və motor əlillik: Sümük-əzələ sistemi, onurğa, qollar və ayaqların funksional pozuntuları.
- Görmə və eşitmə əlilliyi: Tam və ya qismən görmə və eşitmə qabiliyyətinin itməsi.
- Zehni və psixi əlillik: Zehni gerilik, psixoz, ağır autizm və digər psixi pozuntular.
- Daxili orqanların funksional pozuntusu: Ağciyər, ürək, böyrək, qaraciyər və digər orqanların daimi disfunksiyası.
- Kombinə olunmuş əlillik: Bir neçə orqan və sistemin eyni vaxtda zədələnməsi.
Bu təsnifat Tibbi-Sosial Ekspert Komissiyasının qərarında dəqiq əks olunur və hər növ əlillik üçün fərqli reabilitasiya və sosial müdafiə tədbirləri həyata keçirilir.
Aşağıdakı cədvəldə ömürlük əlilliyin əsas növləri göstərilib:
| Əlilliyin növü | Qısa təsvir |
|---|---|
| Bədən əlilliyi | Qollar, ayaqlar, onurğa, motor disfunksiya |
| Görmə əlilliyi | Tam və ya qismən görmə qabiliyyəti itirilməsi |
| Eşitmə əlilliyi | Tam və ya qismən eşitmə itkisi |
| Zehni əlillik | Zehni inkişaf geriliyi, ağır autizm və s. |
| Psixi əlillik | Psixi xəstəliklər, depressiya, şizofreniya və s. |
| Daxili orqan əlilliyi | Ağciyər, ürək, böyrək və digər orqan problemləri |
| Kombinə olunmuş əlillik | Bir neçə növ əlilliyin bir yerdə olması |
Reabilitasiya və sosial adaptasiya: İnklüziv cəmiyyətə doğru
Ömürlük əlilliyi olan şəxslərin həyat keyfiyyətinin artırılması üçün reabilitasiya və sosial adaptasiya tədbirləri həyati əhəmiyyət kəsb edir. Reabilitasiya təkcə tibbi deyil, eyni zamanda sosial, peşə və psixoloji aspektləri əhatə edir:
- Tibbi reabilitasiya: Fizioterapiya, bərpa müalicəsi, ortopedik və protez təminatı, farmakoloji dəstək.
- Sosial reabilitasiya: Psixoloji dəstək, ailə və cəmiyyətlə münasibətlərin yaxşılaşdırılması, sosial xidmətlər.
- Peşə reabilitasiyası: Əlillərin işə qəbulu, xüsusi peşə təlimləri, yeni bacarıqların öyrədilməsi.
- İnklüziv təhsil: Məktəblərdə, ali və peşə məktəblərində əlillər üçün şəraitin yaradılması, fərdi proqramlar.
- Mədəni və idman tədbirləri: Əlillər üçün idman yarışları, yaradıcılıq və ictimai fəaliyyətlərin təşviqi.
Son illərdə Azərbaycanda reabilitasiya mərkəzlərinin sayı və keyfiyyəti artıb, dövlət proqramları, beynəlxalq layihələr və qeyri-hökumət təşkilatlarının təşəbbüsləri nəticəsində əlillərin sosial adaptasiyası üçün əlavə imkanlar yaradılıb.
Əlillərin gündəlik həyatı və ailə problemləri: Psixoloji və sosial çağırışlar
Ömürlük əlillik insanın gündəlik həyatında, ailə münasibətlərində və sosial əlaqələrində müxtəlif çətinliklər yaradır. Əlillərin və onların ailələrinin qarşılaşdığı əsas problemlər bunlardır:
- Psixoloji stress: Depressiya, özünə inamsızlıq, sosial təcridolma, stigmatizasiya.
- Ailə münasibətləri: Yaxınların əlavə qayğısı, ailədaxili gərginlik, maddi və emosional yüklənmə.
- Sosial diskriminasiya: Cəmiyyətdə ayrı-seçkilik, stereotiplər, peşə və ictimai imkanların məhdudluğu.
- Əlçatanlıq problemləri: İctimai nəqliyyatda, binalarda, informasiya və xidmətlərə çıxışda çətinliklər.
- İdman, mədəni və ictimai həyata inteqrasiya çətinlikləri.
Bu problemlərin həlli üçün dövlət və cəmiyyət səviyyəsində maarifləndirmə, psixoloji dəstək və inklüzivlik təşviq edilməlidir.
Dövlət və ictimai təşkilatların rolu: Qanunvericilik, təşviq və müdafiə tədbirləri
Azərbaycan dövlətində və cəmiyyətində əlillərin müdafiəsi üçün bir sıra tədbirlər həyata keçirilir. Bunlara daxildir:
- Qanunvericilik: Əlillərin hüquqlarının müdafiəsi, diskriminasiyaya qarşı qanunlar, işə qəbul və sosial təminatla bağlı normativ aktlar.
- Dövlət proqramları: Reabilitasiya və sosial adaptasiya proqramları, inklüziv təhsilin təşviqi, infrastrukturun əlçatanlığı üçün layihələr.
- İctimai təşəbbüslər: QHT-lərin maarifləndirici layihələri, ailə və əlil dəstək mərkəzləri, sosial reklam və informasiya kampaniyaları.
- Beynəlxalq əməkdaşlıq: BMT və digər beynəlxalq təşkilatlarla ortaq layihələr, təcrübə mübadiləsi.
Aşağıdakı cədvəldə dövlət və ictimai dəstəyin əsas istiqamətləri göstərilib:
| İstiqamət | Qısa izah |
|---|---|
| Qanunvericilik | Hüquqların qorunması, diskriminasiya əleyhinə tədbirlər |
| Sosial təminat | Pensiya, müavinət, reabilitasiya, səhiyyə xidmətləri |
| Təhsil və məşğulluq | İnklüziv təhsil, iş imkanları, peşə təlimləri |
| Maarifləndirmə | Cəmiyyətin həssaslığı, stereotiplərlə mübarizə |
| İctimai təşəbbüslər | QHT layihələri, sosial xidmət və dəstək |
| Beynəlxalq əməkdaşlıq | BMT, beynəlxalq təşkilatlarla birgə proqramlar |
Ömürlük əlillik və cəmiyyət: İnklüzivlik və sosial inteqrasiya məsələləri
Cəmiyyətin əlillərə münasibəti, onların inteqrasiyası və inklüzivliyin səviyyəsi ölkənin sosial inkişaf göstəricilərindən biridir. Müasir dövrdə əlillərin cəmiyyətə tam inteqrasiyası üçün aşağıdakı istiqamətlərdə iş aparılır:
- Maarifləndirmə: Əlilliyin səbəbləri, əlillərin hüquqları və imkanları barədə əhalinin məlumatlandırılması.
- İnfrastrukturun əlçatanlığı: Binalar, yollar, ictimai nəqliyyat, informasiya və kommunikasiya vasitələrinin uyğunlaşdırılması.
- Sosial layihələr: Əlillərin iştirakı ilə ictimai tədbirlər, idman və mədəni proqramlar.
- İş yerləri və təhsil: Əlillərin işə qəbulu, fərdi və distant təhsil imkanlarının artırılması.
- Dövlət və özəl sektorun əməkdaşlığı: Müştərək proqramlar, sosial sahibkarlıq və əlillər üçün biznes imkanları.
Azərbaycanda son illər əlillərin cəmiyyətə inteqrasiyası sahəsində bir sıra uğurlu layihələr, maarifləndirici kampaniyalar və qanunvericilik təşəbbüsləri həyata keçirilib. Lakin tam inklüziv cəmiyyətə nail olmaq üçün bu istiqamətdə daha geniş və sistemli tədbirlər görülməlidir.
Beynəlxalq təcrübə və statistik göstəricilər: Müqayisəli yanaşma
Beynəlxalq səviyyədə əlillik və ömürlük əlillik mövzusu BMT-nin “Əlilliyi olan şəxslərin hüquqları haqqında Konvensiyası” və ÜST-nin tövsiyələri ilə tənzimlənir. Dünyada əlillərin sayı getdikcə artır və müxtəlif ölkələrdə onların sosial müdafiəsi, təhsili və məşğulluğu üçün fərqli model və proqramlar mövcuddur.
Aşağıdakı cədvəldə bəzi beynəlxalq göstəricilər və müqayisəli faktlar əks olunub:
| Ölkə | Əlillərin cəmiyyətə inteqrasiyası | Qanunvericilik və proqramlar |
|---|---|---|
| Azərbaycan | Orta səviyyədə, islahatlar aparılır | Qanunvericilik yenilənir, yeni proqramlar tətbiq olunur |
| ABŞ | Yüksək səviyyə, tam inklüzivlik | ADA Aktı, geniş reabilitasiya proqramları |
| Avropa ölkələri | Orta və yüksək səviyyə, fərqli yanaşmalar | Əlillərin hüquqları və inklüzivlik təşviq olunur |
| Türkiyə | Orta səviyyə, dövlət proqramları | Sosial müdafiə, inklüziv təhsil və məşğulluq proqramları |
| Rusiya | Orta səviyyə, bəzi məhdudiyyətlər | Qanunvericilikdə islahatlar, sosial təminat proqramları |
Statistik məlumatlara görə, dünya əhalisinin təxminən 15%-i müəyyən formada əlillikdən əziyyət çəkir. Azərbaycanda isə rəsmi qeydiyyatda olan əlillərin sayı hər il artmaqda davam edir. Əlilliyin əsas səbəbləri arasında yol qəzaları, xroniki xəstəliklər, yaşlanma və genetik qüsurlar ön plandadır.
Beynəlxalq təcrübədə əlillərin hüquqlarının qorunması üçün aşağıdakı əsas meyarlar qəbul olunub:
- Qanunvericilik və hüquqi müdafiə
- Tibbi və sosial reabilitasiya proqramları
- İnklüziv təhsil və məşğulluq imkanları
- İctimai və mədəni inteqrasiya tədbirləri
- İnfrastrukturun əlçatanlığı və uyğunlaşdırılması
Ömürlük əlillik hər bir fərdin, ailənin və bütöv cəmiyyətin həyatında dərin izlər buraxan, sosial, iqtisadi, tibbi və psixoloji aspektləri əhatə edən mürəkkəb və çoxşaxəli problemdir. Azərbaycanın əlilliyi olan vətəndaşlarının hüquqlarının qorunması, onların cəmiyyətə tam inteqrasiyası, həyat keyfiyyətinin yüksəldilməsi üçün dövlət, ictimai təşkilatlar və bütün cəmiyyət üzvləri sistemli şəkildə fəaliyyət göstərməlidir. Əlilliyin qarşısının alınması, vaxtında diaqnostika və reabilitasiya, inklüziv təhsil və məşğulluq imkanlarının artırılması bu istiqamətdə əsas hədəflərdən olmalıdır.
Azərbaycanda son illərdə aparılan islahatlar, qanunvericilik yenilikləri, sosial təminat proqramları əlillərin rifahına müsbət təsir göstərir. Lakin praktiki reallıqlar, stereotiplər və sosial problemlər hələ də qalır və onların aradan qaldırılması üçün uzunmüddətli, davamlı işlər görülməlidir. Ömürlük əlilliklə bağlı cəmiyyətin bütün təbəqələrinin əməkdaşlığı, dövlət və vətəndaş məsuliyyətinin gücləndirilməsi ən vacib şərtlərdəndir.
Ən çox verilən suallar
Ömürlük əlillik insan orqanizminin funksiyalarının daimi və bərpasız pozulduğu, diaqnoz və ekspertiza nəticəsində rəsmən təsdiqlənmiş vəziyyətdir. Tibbi bərpanın mümkün olmadığı hallarda, əsasən ağır xroniki xəstəliklər və ya ciddi zədələnmələr nəticəsində təyin olunur.
Azərbaycanda ömürlük əlillik Tibbi-Sosial Ekspert Komissiyası (TSEK) tərəfindən tibbi və sosial qiymətləndirmə nəticəsində rəsmiləşdirilir.
Əlillər sosial müavinət, pensiya, tibbi və reabilitasiya yardımı, inklüziv təhsil, məşğulluq, əlçatanlıq və hüquqi müdafiə imkanlarından istifadə edə bilirlər.
Əsas səbəblər anadangəlmə qüsurlar, qazanılmış xəstəliklər, travmalar, psixi pozuntular və sosial-iqtisadi risk amilləridir. Növlər isə bədən, görmə, eşitmə, zehni, daxili orqan və kombinə olunmuş əlillik kimi təsnif olunur.
Maarifləndirmə, inklüziv təhsil və məşğulluq proqramları, əlçatan infrastruktur, ictimai və idman layihələri, psixoloji dəstək və dövlət proqramları əsas tədbirlər sırasındadır.
Yalnız nadir hallarda, insanın vəziyyəti tibbi cəhətdən gözlənilməz yaxşılaşarsa, təkrar tibbi-sosial ekspertiza nəticəsində status ləğv edilə bilər. Bu, çox az hallarda baş verir.
Məbləğ əlilliyin dərəcəsi, növü və sosial müdafiə qanunvericiliyinə uyğun olaraq dövlət tərəfindən fərdi qaydada təyin edilir.
Beynəlxalq səviyyədə əlillik ÜST və BMT prinsiplərinə əsasən, tibbi, sosial, hüquqi və psixoloji meyarlar üzrə kompleks qiymətləndirilir. Əlillərin cəmiyyətə inteqrasiyası, reabilitasiya imkanları və hüquqi müdafiəsi əsas şərtlər sırasındadır.
Əsas problemlər psixoloji stress, sosial diskriminasiya, əlçatanlıq, ailədaxili və maddi çətinliklər, ictimai həyata tam inteqrasiyada qarşıya çıxır.
Son statistikaya görə, Azərbaycanda əlillərin sayı artmaqdadır. Dövlət tərəfindən bir sıra sosial proqramlar həyata keçirilir, lakin gündəlik həyatda əlillər hələ də ciddi çətinliklərlə qarşılaşır və bu istiqamətdə islahatlar davam edir.
