Müasir Azərbaycan vergi sistemində ödəniş mənbəyində vergi (ÖMV) xüsusi əhəmiyyət kəsb edən mexanizmlərdən biridir. ÖMV sisteminin əsas məqsədi ölkədə gəlir əldə edən fiziki və hüquqi şəxslərin vergi öhdəliklərini vaxtında və düzgün şəkildə yerinə yetirməsini təmin etməkdir. Bu mexanizm daxilində, xüsusilə faiz gəlirləri üzərindən tutulan vergilər müstəsna yer tutur. Faiz gəlirləri üzrə ÖMV dövlət büdcəsinin gəlirlərinin artırılmasına xidmət etməklə yanaşı, vergidən yayınma hallarının qarşısının alınmasına və iqtisadiyyatın şəffaflaşdırılmasına da mühüm təsir göstərir.
Azərbaycanda faiz gəlirləri dedikdə, əsasən banklardan, kredit təşkilatlarından, digər maliyyə qurumlarından və bəzi hallarda hüquqi və ya fiziki şəxslərdən alınan faiz ödənişləri nəzərdə tutulur. Belə gəlirlər istər depozitlər üzrə, istərsə də verilən borclar və digər maliyyə əməliyyatları nəticəsində əldə oluna bilər. Vergi Məcəlləsinə əsasən, bütün bu növ faiz gəlirləri mütləq şəkildə ödəniş mənbəyində vergiyə cəlb olunur və ödəmə mənbəyində, yəni gəliri ödəyən təşkilat tərəfindən tutulub dövlət büdcəsinə köçürülür.
Bu qayda həm milli, həm də xarici valyutada əldə olunan faiz gəlirlərinə şamil edilir. Əsas məqsəd faiz gəlirləri üzrə vergilərin gizlədilməsi riskinin minimuma endirilməsi, gəlirlərin rəsmiləşdirilməsi və dövlət büdcəsinə şəffaf daxilolmaların təmin olunmasıdır. Belə yanaşma həm iqtisadiyyat üçün, həm də vergi ödəyiciləri üçün şəffaf və proqnozlaşdırıla bilən bir vergi mühiti yaradır.
Faiz Gəlirləri və Onların Vergiyə Cəlb Edilməsi
Faiz gəliri banklarda saxlanılan əmanətlərdən, verilən kreditlərdən, dövlət və ya kommersiya istiqrazlarından, depozit sertifikatlarından, o cümlədən müxtəlif maliyyə alətlərindən əldə edilən mənfəət kimi müəyyən edilir. Bu tip gəlir həm hüquqi, həm də fiziki şəxslər üçün əhəmiyyətlidir.
Azərbaycan qanunvericiliyində faiz gəlirlərinin vergiyə cəlb edilməsi qaydası dəqiq şəkildə tənzimlənir. Vergi Məcəlləsinə görə, faiz gəliri əldə edən şəxsin rezident olub-olmamasından asılı olmayaraq, bu gəlir mənbəyi üzrə ödəniş həyata keçirən şəxsin vəzifəsi, faiz məbləğindən qanunla müəyyən edilmiş dərəcədə vergi tutub dövlət büdcəsinə köçürməkdir. Yəni, əmanət sahibinə faiz ödənilərkən, həmin faiz məbləğindən ÖMV avtomatik şəkildə tutulur və əmanətçi artıq vergisi ödənilmiş gəliri əldə etmiş olur.
Bu qayda yalnız bank və digər maliyyə institutlarının ödədiyi faizlər üçün deyil, eyni zamanda hüquqi şəxslərin bir-birilərinə və ya fiziki şəxslərə ödədiyi faizlər üçün də keçərlidir. Bunun üçün bütün maliyyə əməliyyatlarında faiz ödənişi zamanı ÖMV-nin düzgün hesablanması və vaxtında köçürülməsi vacibdir.
Faiz gəlirlərinin vergiyə cəlb olunmasında əsas məqsəd həm bank sektorunun, həm də maliyyə bazarının şəffaf və davamlı inkişafını təmin etmək, dövlət büdcəsinə sabit vergi gəlirləri cəlb etmək və vətəndaşların maliyyə əməliyyatlarının leqallaşdırılmasını təşviq etməkdir.
ÖMV Faizləri Üzrə Tətbiq Olunan Vergi Dərəcələri
Azərbaycanda ödəniş mənbəyində faiz gəlirləri üzrə tətbiq olunan vergi dərəcələri Vergi Məcəlləsi ilə müəyyənləşdirilir və mütəmadi olaraq iqtisadi siyasətin tələblərinə uyğun olaraq yenilənir. Hazırda hüquqi və fiziki şəxslərin faiz gəlirlərinə fərqli yanaşmalar tətbiq oluna bilər.
Əksər hallarda, bank və digər maliyyə institutlarında yerləşdirilmiş depozitlər üzrə fiziki şəxslərin əldə etdiyi faiz gəlirləri üçün Vergi Məcəlləsində sabit vergi dərəcəsi nəzərdə tutulub. Bu dərəcə əksər hallarda 10% təşkil edir, lakin bu faiz göstəricisi dövlət siyasətindən, iqtisadi vəziyyətdən və digər amillərdən asılı olaraq dəyişdirilə bilər.
Hüquqi şəxslərin, xüsusən də qeyri-rezidentlərin faiz gəlirləri üçün də ayrıca dərəcələr tətbiq olunur və bəzi hallarda ikili vergitutma haqqında sazişlərə əsasən xüsusi güzəştlər və ya azadolmalar mümkündür.
Əgər faiz gəliri digər şəxslər tərəfindən, yəni banklar və maliyyə institutları deyil, sıravi hüquqi və ya fiziki şəxslər tərəfindən ödənilirsə, bu zaman da Vergi Məcəlləsində müəyyən olunmuş vergi dərəcəsi tətbiq edilir və verginin tutulması yenə də mənbə üzrə həyata keçirilir.
Vergi dərəcələrinin tətbiqi zamanı gəlirin növü, mənbəyi, ödənişin kim tərəfindən edildiyi, ödəyicinin hüquqi statusu və digər amillər nəzərə alınır. Bütün bunlar mühasibatlıq və vergi uçotunda dəqiqliyin təmin olunması üçün vacibdir.
Faiz Gəlirləri üzrə Vergi Tətbiqi Qaydaları və Prosedur
Faiz gəlirlərinin ödəniş mənbəyində vergi ilə tutulması prosesi bir neçə əsas mərhələdən ibarətdir. Bu mərhələlərin hər biri qanunvericilikdə dəqiq şəkildə tənzimlənir və banklar, maliyyə institutları, hüquqi və fiziki şəxslər üçün icbari xarakter daşıyır.
Birinci mərhələ – faiz gəlirinin yaranması və ödənişi zamanı mühasibat uçotunda gəlirin məbləği, mənbəyi və ödəyicinin statusu müəyyən edilir. İkinci mərhələ – qanunvericilikdə nəzərdə tutulan vergi dərəcəsinə uyğun olaraq faiz gəlirindən vergi məbləği hesablanır. Üçüncü mərhələ – hesablanmış vergi məbləği mənbə üzrə, yəni ödəyici tərəfindən tutulur və dövlət büdcəsinə köçürülür.
Faiz gəliri üzrə ÖMV tutulduqdan sonra mühasibat uçotunda bu əməliyyat ayrıca qeyd olunur, hesabatlarda dəqiq əks etdirilir və vergi orqanlarına təqdim edilir. Burada əsas məsuliyyət gəliri ödəyən təşkilatın üzərinə düşür. Əgər ÖMV düzgün tutulmazsa və ya büdcəyə vaxtında köçürülməzsə, həm vergi ödəyicisi, həm də ödəyici olan təşkilat cərimə və digər maliyyə sanksiyaları ilə üzləşə bilər.
Elektron vergi sisteminin tətbiqi ilə bütün bu proseslər daha şəffaf və operativ şəkildə həyata keçirilir. Müasir proqram təminatları vergi dərəcələrinin avtomatik tətbiqini və uçotun düzgün aparılmasını asanlaşdırır.
Faiz Gəlirləri Üzrə ÖMV-nin Maliyyə Bazarı və Bank Sektoruna Təsiri
Ödəniş mənbəyində faiz gəlirləri üzrə vergi mexanizminin tətbiqi Azərbaycan bank sektorunun və maliyyə bazarının inkişafına bilavasitə təsir göstərir. Belə ki, vergi dərəcələrinin səviyyəsi birbaşa olaraq əmanətçilərin və investorların maraq və davranışlarına təsir edir.
Əgər vergi dərəcəsi yüksəkdirsə, bu, bəzi investorlar üçün maliyyə alətlərindən istifadəni azalda bilər. Bununla belə, müasir dövrdə dövlətin əsas hədəfi şəffaf və sabit maliyyə mühiti yaratmaq, vergidən yayınma hallarını minimuma endirmək və dövlət büdcəsinin gəlir hissəsini gücləndirməkdir.
Faiz gəlirləri üzrə ÖMV-nin düzgün və şəffaf tətbiqi, bankların və maliyyə institutlarının müştərilərinə etibarlı xidmət göstərməsi, əmanətçilərin hüquqlarının qorunması üçün vacibdir. Bu mexanizm nəticəsində maliyyə əməliyyatlarında qeyri-leqal halların qarşısı alınır, dövlətin və vətəndaşların maraqları müdafiə olunur.
Eyni zamanda, vergi dərəcələrinin düzgün təyin olunması bankların maliyyə resurslarını daha səmərəli idarə etməsinə, kredit və depozit siyasətinin tənzimlənməsinə kömək edir. Nəticədə, maliyyə bazarında stabillik, uzunmüddətli investisiya mühiti və dayanıqlı inkişaf təmin olunur.
Qanunvericilikdə Faiz Gəlirləri Üzrə ÖMV-nin Tənzimlənməsi
Faiz gəlirləri üzrə ödəniş mənbəyində verginin tətbiqi, dərəcələri və proseduru Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsində, həmçinin digər normativ hüquqi aktlarda ətraflı şəkildə təsbit olunub. Burada hər bir gəlir növü üzrə ödəniş mənbəyində vergi tutulmasının əsasları, istisna və güzəştlər, hesabat və uçot qaydaları, cərimə və sanksiyalar dəqiq göstərilib.
Vergi Məcəlləsində müəyyən hallarda faiz gəlirlərinin tam və ya qismən vergidən azad olunduğu hallar da öz əksini tapıb. Məsələn, bəzi güzəştli bank əmanətləri və xüsusi dövlət proqramları çərçivəsində alınan faiz gəlirləri müəyyən müddət üçün vergidən azad edilə bilər. Bu isə həm əmanətçilər üçün, həm də banklar üçün əlavə stimul yaradır.
Əlavə olaraq, Azərbaycan bir sıra ölkələrlə ikili vergitutma haqqında sazişlər imzalayıb və belə hallarda faiz gəlirləri üzrə vergi dərəcələri həmin sazişlərə uyğun tənzimlənir. Bu, xüsusən xarici investorlar və beynəlxalq maliyyə əməliyyatları üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Qanunvericiliyin vaxtaşırı yenilənməsi, yeni iqtisadi və maliyyə reallıqlarına uyğunlaşdırılması, güzəştlərin və istisnaların dəqiq tənzimlənməsi faiz gəlirləri üzrə vergi siyasətinin müasir və effektiv olmasına şərait yaradır.
Faiz Gəlirləri Üzrə ÖMV-nin Hesabat və Uçot Prosesi
Faiz gəlirləri üzrə ödəniş mənbəyində vergi tutulduqda, hər bir əməliyyat həm mühasibat uçotunda, həm də vergi hesabatında ayrıca qeyd olunmalıdır. Burada əsas məqsəd şəffaflıq və dəqiqliyin təmin edilməsidir.
Faiz ödənişi həyata keçirən bank və digər maliyyə qurumları, ödədikləri faiz məbləğindən tutulan vergi barədə müvafiq arayış və hesabat hazırlayır və vergi orqanına təqdim edir. Fiziki və hüquqi şəxslər isə öz illik və ya rüblük vergi bəyannamələrində bu gəliri və ondan tutulan vergini dəqiq göstərməlidirlər.
Elektron vergi sistemlərinin tətbiqi, onlayn bəyannamələrin təqdim olunması və real vaxt rejimində hesabatların verilməsi, həm ödəyici, həm də vergi orqanı üçün əlavə imkanlar yaradır. Sistemdə hər bir faiz ödənişi üzrə avtomatik olaraq vergi tutulur və bu əməliyyat sistemdə qeydiyyatdan keçir.
Əgər vergi bəyannaməsində və ya hesabatda faiz gəliri və ondan tutulan vergi düzgün göstərilməzsə, audit və yoxlama zamanı bu pozuntu kimi qiymətləndirilir və müvafiq cərimələr tətbiq olunur. Buna görə də, bütün banklar, maliyyə institutları və digər faiz ödəyiciləri uçot prosesinə xüsusi diqqət yetirməlidirlər.
Ödəniş mənbəyində vergi faizləri Azərbaycan vergi sisteminin mühüm hissəsidir. Faiz gəlirləri üzrə ÖMV-nin düzgün və şəffaf tətbiqi həm dövlət büdcəsinin, həm də maliyyə bazarının dayanıqlı inkişafı üçün fundamental rol oynayır. Qanunvericilikdə müəyyən olunmuş dərəcələrin tətbiqi, uçot və hesabat mexanizmlərinin müasirləşdirilməsi, vergi ödəyicilərinin və bank sektorunun bilik və məsuliyyətinin artırılması, vergi sisteminin səmərəli işləməsini təmin edir.
Bununla yanaşı, faiz gəlirləri üzrə ÖMV-nin düzgün tətbiqi iqtisadiyyatın leqallaşdırılmasına, qeyri-rəsmi maliyyə axınlarının qarşısının alınmasına, vergi intizamının gücləndirilməsinə xidmət edir. Maliyyə institutları və vergi ödəyiciləri qanunvericiliyə riayət etməklə, həm özlərini əlavə risklərdən qoruyur, həm də ölkənin iqtisadi inkişafına töhfə verirlər.
Bütün bu prinsiplər nəzərə alınaraq, faiz gəlirləri üzrə ödəniş mənbəyində vergi mexanizmi ölkədə davamlı və şəffaf vergi siyasətinin ayrılmaz hissəsi olaraq inkişaf edir və gələcəkdə də dövlət və vətəndaş maraqlarının qorunmasına xidmət edəcək.
Ən Çox Verilən Suallar
ÖMV faizləri, banklar, maliyyə institutları və ya digər hüquqi və fiziki şəxslər tərəfindən ödənilən faiz gəlirləri üzərindən mənbədə, yəni ödəyici tərəfindən tutulan və birbaşa dövlət büdcəsinə köçürülən vergidir.
Faiz gəlirləri əsasən depozitlər, kreditlər, istiqrazlar, depozit sertifikatları və digər maliyyə alətlərindən əldə olunan məbləğlərdir. Bu gəlirlərə vergi mənbə üzrə tətbiq edilir və ödəmə anında tutulur.
Əksər hallarda faiz gəlirləri üzrə ödəniş mənbəyində vergi dərəcəsi 10% təşkil edir. Lakin qanunvericilikdə müəyyən güzəştlər və istisnalar nəzərdə tutula bilər.
Həm hüquqi, həm də fiziki şəxslər faiz gəliri əldə etdikdə ÖMV-nin tətbiqinə məruz qalırlar. Qeyri-rezidentlər və xarici vətəndaşlar üçün də bu vergi tətbiq olunur, lakin bəzi hallarda ikili vergitutma sazişlərinə əsasən fərqli dərəcələr mümkündür.
Faiz ödənişi həyata keçirən qurum, yəni bank, maliyyə institutu və ya digər hüquqi şəxs, faiz gəlirindən vergini mənbədə tutur və dövlət büdcəsinə köçürür. Gəliri alan şəxs artıq vergisi ödənilmiş məbləği əldə edir.
Bəzi xüsusi dövlət proqramları və ya qanunvericilikdə nəzərdə tutulan hallar üzrə faiz gəlirləri tam və ya qismən vergidən azad edilə bilər. Bundan əlavə, beynəlxalq sazişlərə əsasən də güzəştlər mümkündür.
Düzgün hesablanmayan və ya tutulmayan vergi, audit və yoxlama zamanı aşkar edilərsə, həm ödəyici, həm də gəlir sahibi üçün əlavə vergi borcu və cərimələr tətbiq oluna bilər.
Faiz gəliri yaranan andan mənbədə vergi tutulur və ödəyici tərəfindən dərhal dövlət büdcəsinə köçürülür. Bu əməliyyatlar həm mühasibat uçotunda, həm də vergi hesabatlarında aydın şəkildə qeyd olunur.
Elektron vergi bəyannamələrində faiz gəliri və ondan tutulan vergi ayrıca bölmədə göstərilir və avtomatik olaraq müvafiq hesabatlara daxil edilir. Bu, şəffaflığı və dəqiqliyi təmin edir.
Bütün qaydalar, dərəcələr və güzəştlər Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsində və Vergilər Nazirliyinin rəsmi sənədlərində dəqiq şəkildə göstərilmişdir.
