Ön şəkilçilər : Söz Yaradıcılığında Rolu, Növləri

Dil insanın düşüncəsini, hiss və duyğularını, cəmiyyətin bilik və dəyərlərini ötürməyin ən qədim və effektiv vasitəsidir. Hər bir dilin söz ehtiyatı, həmin xalqın dünyagörüşünün və mədəniyyətinin güzgüsüdür. Söz yaradıcılığı – yəni yeni sözlərin formalaşması və mənaca zənginləşdirilməsi – dillərin canlılığını, inkişafını və zənginliyini təmin edən başlıca proseslərdən biridir. Bu prosesin əsas mexanizmlərindən biri də ön şəkilçilər və ya prefikslər adlanır.

Ön şəkilçilər insan dilindəki sözlərin məna və funksional imkanlarını genişləndirən, yeni leksik vahidlərin formalaşmasına şərait yaradan mühüm qrammatik vasitədir. Onların istifadəsi nəticəsində dilə yeni məna çalarları, yeni söz ailələri, məcazi, qiymətləndirici və ya neqativ mənalar əlavə olunur. Müasir dünyada, qloballaşan informasiya axınında, həm ana dilimizin, həm də öyrəndiyimiz xarici dillərin zənginliyini və imkanlarını dərk etmək üçün ön şəkilçilərin mahiyyətini və funksiyalarını dərindən anlamaq olduqca vacibdir.

Ön şəkilçi nədir? Ümumi təsnifat və mahiyyət

Ön şəkilçi (prefiks) – söz kökünə və ya əsas sözə birbaşa əvvəlcədən (ön tərəfdən) artırılan və əsasən həmin sözə yeni məna çaları, yeni leksik və ya qrammatik funksiya verən morfoloji vahiddir. Prefikslər adətən latın, yunanca və digər Avropa dillərində “prefix” (pre – əvvəl, fix – birləşdirmək) kimi izah olunur.

Ön şəkilçilər adətən aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirir:

• Sözün mənasını dəyişmək və ya yeni məna çaları əlavə etmək;
• Sözün qrammatik kateqoriyasını dəyişmək (məsələn, isimdən sifətə çevirmək və s.);
• Sözün məcazi və qiymətləndirici məna daşımasını təmin etmək;
• Sözlərin sinonim və antonim cütlərinin yaranmasına şərait yaratmaq;
• Söz ehtiyatının zənginləşdirilməsinə xidmət etmək.

Azərbaycan dilində ön şəkilçilərin tarixi və işlənməsi

Azərbaycan dili türk dilləri ailəsinə aid olsa da, əsasən söz sonlu şəkilçilər (suffikslər) ilə zəngindir. Bu, dilimizin aglutinativ (yapışdırıcı) quruluşunun əsas göstəricilərindəndir. Lakin bir çox qədim və müasir dünya dillərində – xüsusən ingilis, rus, alman, fransız və ərəb dillərində – ön şəkilçilər vasitəsilə yeni sözlər və məna çalarları formalaşdırılır.

Azərbaycanda ön şəkilçilərin birbaşa, daxili inkişaf nəticəsində deyil, daha çox alınma sözlər (rus, ərəb, fars, ingilis və s.) vasitəsilə leksikonumuza daxil olduğu müşahidə olunur. Bu, ilk baxışdan ön şəkilçilərin Azərbaycan dilində məhdud işlənməsi təsiri yaratsa da, müasir dövrdə, xüsusən elmi-texniki, ictimai və informativ leksikada onların rolu artmaqdadır.

Ön şəkilçilərin təsnifatı

Dillər üzrə prefikslər müxtəlif semantik və qrammatik meyarlara əsasən aşağıdakı əsas növlərə bölünə bilər:

1. Mənfi (negativ) ön şəkilçilər

Bu şəkilçilər sözə “qeyri”, “deyil”, “əks” və s. məna verir:

• in-, im-, un-, dis-, non- (ingilis dilində: inactive, impossible, unfair, disagree, nonresident)
• не-, без- (rus dilində: непонятно, безработный)
• Azərbaycan dilində bu funksiyanı “qeyri-”, “anti-”, “süni-” kimi alınma və ya yeni yaranan ön şəkilçilər yerinə yetirir: qeyri-rəsmi, antiinqilab, süni-intellekt.

2. İstiqamət bildirən ön şəkilçilər

Hərəkətin başlanğıcını, sonunu və ya istiqamətini göstərir:

• re- (again – təkrar: reuse, rebuild, rewrite)
• pre- (öncə – prehistory, prewar)
• pro- (irəli – progress, promote)

3. Gücləndirici və ya dərəcə bildirən ön şəkilçilər

Sözə yüksək və ya aşağı dərəcə, ifratlıq və ya azlıq məna çaları verir:

• super-, ultra-, over-, under-, sub- (superhuman, ultra-fast, overdo, underdeveloped, submarine)

4. Qarşılıqlı/əks istiqamət bildirən ön şəkilçilər

• anti-, counter-, contra- (antiwar, counterattack, contradict)

5. Məlumluq və ya aidiyyət bildirən ön şəkilçilər

• co-, com-, con- (coexist, communicate, connect)

6. Say və ardıcıllıq bildirən ön şəkilçilər

• uni-, bi-, tri-, multi-, poly- (unilateral, bilingual, triangle, multilateral, polyclinic)

Azərbaycan dilində işlənən ön şəkilçilərin nümunələri və izahı

Azərbaycan dili söz yaradıcılığında daha çox sonlu şəkilçilərlə zəngin olsa da, bəzi ön şəkilçilər dilimizdə də işlədilir. Onların çoxu rus, ingilis, ərəb və ya digər dillərdən alınmış və bəzi hallarda Azərbaycanlaşmış formadadır.

Məşhur ön şəkilçi nümunələri:

• anti- (antiinflamator, antioksidant, antiqrip)
• qeyri- (qeyri-mümkün, qeyri-rəsmi, qeyri-hökumət)
• süper- (süpermarket, süperqəhrəman)
• ultra- (ultrasəs, ultramüasir)
• sub- (subtropik, subyektiv)
• multi- (multimilyonçu, multimedya)
• pre- (prezident, preambül, prehistorik)
• post- (postmodern, postkonflikt, posttravmatik)
• makro-, mikro- (makroiqtisadiyyat, mikroskop, mikroorqanizm)

Bu ön şəkilçilərin hamısı söz kökünə ön tərəfdən artırılır və əsas sözə yeni semantik çalar əlavə edir.

Dünya dillərində ön şəkilçilər və onların funksiyası

Bəzi dillərdə ön şəkilçilər söz yaradıcılığının əsas vasitəsidir. Xüsusilə ingilis, rus, alman, fransız dilləri bu baxımdan zəngindir.

İngilis dilində ön şəkilçilər

İngilis dili dünya dilləri arasında ön şəkilçi baxımından ən məhsuldar dillərdən biridir. Hər gün yeni texnoloji, elmi, ictimai terminlərin yaradılmasında prefikslər əsas rol oynayır:

• in- / im- / ir- / il- (impossible, irregular, illegal)
• dis- / mis- / non- / un- (disagree, misunderstand, nonverbal, unknown)
• re- / pre- / post- / pro- / sub- / super- / inter- / trans- və s.

Rus dilində ön şəkilçilər

Rus dilində ön şəkilçilər həm leksik, həm də qrammatik mənanın dəyişdirilməsində istifadə olunur:

• по-, про-, на-, под-, за-, без-, с-, раз- və s. (подписать, записать, безработный, разобраться)

Alman, fransız və ərəb dillərində ön şəkilçilər

Bu dillərdə də ön şəkilçilər həm yeni sözlərin, həm də yeni qrammatik formaların yaradılmasında geniş işlənir.
Alman dilində: ver-, be-, ent-, ge-, zer-, miss- və s.
Fransız dilində: re-, in-, dé-, pré-, sous-, sur- və s.
Ərəb dilində isə ənənəvi şəkildə həm ön, həm də daxili şəkilçi-samiti dəyişikliklər olur.

Ön şəkilçilərin söz yaradıcılığında rolu

1. Yeni sözlərin yaranması:
   Yeni məfhum və anlayışlar, texniki və elmi terminlər çox vaxt ön şəkilçi + əsas söz kombinasiyası ilə formalaşır.
2. Sinonim və antonim cütlərin yaranması:
   Məsələn: “real” – “qeyri-real”, “səmimi” – “qeyri-səmimi”, “təbii” – “süni-təbii”.
3. Məna çalarlarının artırılması:
   Əlavə qiymətləndirici, məcazi və ya konkret mənalar: “ultra-müasir”, “subqitə”, “makrosəviyyə”.
4. Dildə səmərəlilik və iqtisadi ifadə:
   Çoxlu yeni sözlər yaratmadan bir kök üzərində müxtəlif prefikslərlə fərqli məna qazanmaq olur.

Təhsil və tədrisdə ön şəkilçilərin öyrədilməsi

Azərbaycan məktəblərində və universitetlərində, xüsusən ingilis və rus dili fənnində ön şəkilçilərin funksiyası, növləri və təyini xüsusi mövzu kimi tədris edilir. Onların düzgün izahı və tətbiqi, həm ana dilində, həm də xarici dildə söz ehtiyatının artırılmasında vacib mərhələdir.

Dərs vəsaitlərində, dil kitablarında və lüğətlərdə ən çox işlənən ön şəkilçi nümunələri və onların izahları, həmçinin uşaqlar üçün maraqlı oyunlar, tapşırıqlar və cədvəllər təqdim olunur.

Ön şəkilçilərlə bağlı ən çox rast gəlinən yanlışlar

• Bütün dillərdə ön şəkilçi işlədiyini düşünmək: Türk dilləri (Azərbaycan dili daxil olmaqla) əsasən sonlu şəkilçilərlə zəngindir.
• Azərbaycan sözlərinə mütləq ön şəkilçi artırmaq: Bəzi yeni sözlərin yaradılmasında alınma prefikslərdən istifadə düzgün deyil, bu, leksik normanı poza bilər.
• Söz kökünü dəyişmək: Bəzi hallarda söz kökü yanlış başa düşülərək, ön şəkilçi əlavə edilən zaman məna qarışa bilər (məsələn, qeyri-mümkün və qeyri-real sözlərində).
• Prefikslərin fonetik uyğunluğunu nəzərə almamaq: Bəzi ön şəkilçilər yalnız xarici sözlərlə birləşir, yerli Azərbaycan sözlərinə uyğun gəlmir.

Ön şəkilçilərin tətbiqi və yeni söz yaradıcılığında rolu

Davamlı inkişaf edən müasir dünyada yeni texnologiyalar, elmi kəşflər və ictimai dəyişikliklər nəticəsində yeni terminlərin yaranması zərurəti var. Bu zaman ön şəkilçilər vasitəsilə qısa müddətdə beynəlxalq və ya texniki terminlər Azərbaycan leksikonuna daxil edilir: “subatom”, “prebiotik”, “antivirus”, “ultrasəs”, “mikroiqtisadiyyat”, “multimedia” və s.

Müasir jurnalistika, tibb, biologiya, kimya, texnologiya və digər sahələrdə bu tip sözlər həm gündəlik dildə, həm də rəsmi və elmi məqalələrdə sıx işlədilir.

Ön şəkilçilərin uşaqlar və böyüklər üçün öyrədici məqamları

• Söz ehtiyatının artırılması və yeni məfhumların öyrənilməsi;
• Dil və üslubun zənginləşdirilməsi, mətnlərin daha səmərəli qurulması;
• Yaradıcı yazı bacarıqlarının inkişafı, məna çalarlarının düzgün təyini;
• Xarici dillərin öyrənilməsində köməkçi üsul;
• Oyunlar, tapmacalar və dil quruluşu vasitəsilə asan öyrədilməsi.

Ön şəkilçilər dildə söz yaradıcılığının, məna zənginliyinin və ifadə imkanlarının əsas komponentlərindən biridir. Azərbaycan dilində onların rolu, əsasən alınma və beynəlxalq terminlərdə özünü göstərsə də, dünya dillərində bu proses daha geniş və məhsuldardır. Müasir dünyada sürətlə dəyişən və inkişaf edən informasiya axınında, yeni terminlərin və anlayışların yaranmasında ön şəkilçilərin əhəmiyyəti danılmazdır.

Dil öyrənən hər bir şəxs üçün ön şəkilçilərin mahiyyətini və işlənmə qaydalarını bilmək, həm ana dilində, həm də xarici dillərdə uğurlu kommunikasiya və söz ehtiyatının zənginləşdirilməsi üçün vacibdir. Bu, həm də dillərin bir-birinə təsirinin, mədəniyyətlərarası ünsiyyətin və ümumilikdə insan təfəkkürünün inkişafına mühüm töhfə verir.

Ən Çox Verilən Suallar