Onkologiya : Tarixi, Elmi Anlayışı

Onkologiya tibb elminin ən mürəkkəb və əhəmiyyətli sahələrindən biridir. Bu sahə insan orqanizminin bədxassəli şişlərini – yəni xərçəng xəstəliklərini öyrənir, diaqnostikasını, müalicəsini və profilaktikasını araşdırır. Onkologiyanın aktual olması bəşəriyyətin qarşısında duran ən böyük sağlamlıq problemlərindən biri olan xərçəngin hər il minlərlə insanın həyatına təsir etməsi ilə bağlıdır. Xərçəng hüceyrələrinin nəzarətsiz böyüməsi və digər orqanlara yayılması insan həyatının keyfiyyətini kəskin şəkildə pisləşdirir, ağır nəticələrə səbəb olur. Müasir dövrdə onkoloji xəstəliklər bir çox inkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan ölkələrdə ölüm səbəbləri arasında ilk yerlərdə dayanır.

Onkologiya sahəsi daim inkişaf edən, yeni kəşflərlə zəngin olan bir elm sahəsidir. Bu sahədə aparılan elmi tədqiqatlar xərçəngin yaranma mexanizmlərinin daha yaxşı başa düşülməsinə, yeni diaqnostik və müalicə metodlarının hazırlanmasına səbəb olur. Əhalinin xərçəng haqqında düzgün məlumatlandırılması və risk faktorlarının aradan qaldırılması xəstəliyin qarşısının alınmasında mühüm rol oynayır. Xüsusən də, erkən diaqnostikanın və profilaktik tədbirlərin əhəmiyyəti artıq bütün dünyada təsdiqlənib.

Onkologiya Elminin Tarixi İnkişafı və Əsas Anlayışlar

Onkologiya qədim dövrlərdən etibarən insan sağlamlığında əsas problemlərdən biri kimi araşdırılıb. “Xərçəng” termini ilk dəfə eramızdan əvvəl V əsrdə yunan həkimi Hippokrat tərəfindən işlədilib. O, bədxassəli şişlərin sərt və qeyri-normal şəkildə böyüməsini xərçəng (yəni “karcinos”) adlandırıb, çünki şişin damarlı quruluşu xərçəngə (crab) bənzədilmişdi. O dövrlərdən başlayaraq şişlərin təbiəti, yayılma yolları və insan orqanizminə təsiri tədqiqat obyektinə çevrilib.

XX əsrin əvvəllərində mikroskopik tədqiqatların və hüceyrə biologiyasının inkişafı onkologiyada inqilabi dəyişikliklərə səbəb oldu. Şiş hüceyrələrinin genetik dəyişikliklərə məruz qalaraq nəzarətsiz şəkildə bölünməsi, xərçəngin yaranmasının əsas mexanizmi kimi qəbul olundu. Müasir onkologiya elmi hüceyrə səviyyəsindən başlayaraq, molekulyar və genetik tədqiqatlar aparır, yeni biomarkerlər və hədəfli müalicə üsulları üzərində işləyir. Hal-hazırda onkologiya fundamental və klinik elmlərin kəsişməsində dayanır, multidisiplinar yanaşma tələb edir.

Xərçəngin Yaranma Səbəbləri və Risk Faktorları

Xərçəngin yaranması bir çox amillərlə bağlıdır. Burada əsas rolu genetik mutasiyalar və ətraf mühit faktorları oynayır. Xərçəng hüceyrələrinin formalaşmasının əsas səbəbi onların genetik materialında baş verən dəyişikliklərdir. Bu dəyişikliklər irsi (ailədən keçən) ola bilər, lakin əksər hallarda həyat boyu yığılan mutasiyalardan qaynaqlanır.

Risk faktorlarını aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar:

• Siqaret və tütün məmulatları: Siqaret və tütün məhsullarından istifadə ağciyər, ağız, boğaz, qırtlaq, yemək borusu və bir çox digər xərçəng növlərinin yaranma riskini artırır.
• Alkoqol: Mütəmadi və həddindən artıq alkoqol istifadəsi qaraciyər, ağız, boğaz, yemək borusu, mədə və digər xərçəng növləri üçün risk faktorudur.
• Qidalanma: Pəhrizdə meyvə və tərəvəzlərin azlığı, yağlı və hisə verilmiş qidaların çoxluğu xərçəng riskini yüksəldir.
• Radiasiya: Günəş şüalarının ultrabənövşəyi spektri, rentgen və radioaktiv şüalanma müəyyən xərçəng növlərinə səbəb ola bilər.
• Viruslar və mikroorqanizmlər: HPV, Hepatit B və C, Epstein-Barr virusu kimi bəzi viruslar müəyyən orqanlarda xərçəngə səbəb olur.
• Kimyəvi maddələr: Sənaye tullantıları, bəzi pestisidlər, asbest kimi maddələr orqanizmdə genetik dəyişikliklərə səbəb ola bilər.
• Genetik meyllilik: Bəzi ailələrdə irsi genetik dəyişikliklər xərçəngin inkişaf riskini artırır.

Xərçəngin Əlamətləri və İlk Siqnallar

Xərçəngin ilk əlamətləri xəstəliyin yerləşdiyi orqandan və tipindən asılı olaraq fərqlənə bilər. Xəstəliyin erkən mərhələdə aşkarlanması üçün aşağıdakı əlamətlərə diqqət yetirmək vacibdir:

• Davamlı yorğunluq və halsızlıq
• Açıqlanamayan arıqlama
• Dəri və selikli qişalarda rəng dəyişikliyi
• Uzanmış və ya qeyri-adi qanaxmalar
• Xroniki öskürək və ya səsdə dəyişiklik
• Bədən səthində bərk, ağrısız şişkinlik və ya düyün
• Yutma və ya həzm problemləri

Bu əlamətlərin olması hələ xərçəngin inkişaf etdiyini sübut etmir, lakin vaxtında həkimə müraciət etmək diaqnostikanın və müalicənin uğuruna zəmin yaradır.

Onkoloji Diaqnostika və Müasir Yanaşmalar

Xərçəngin diaqnostikasında əsas məqsəd xəstəliyi erkən mərhələdə aşkar etmək və onun yayılma səviyyəsini (stadiyasını) müəyyənləşdirməkdir. Müasir onkoloji diaqnostika metodları aşağıdakılardır:

Diaqnostik üsulların müqayisəsi

Hər bir diaqnostik metodun özünəməxsus üstünlükləri və çatışmazlıqları var. Diaqnostikanın dəqiqliyi üçün adətən bir neçə üsul birlikdə istifadə olunur. Ən etibarlı diaqnoz histoloji və molekulyar-genetik araşdırmalar əsasında qoyulur. Onkomarkerlər və genetik testlər yeni dövrdə xüsusilə aktualdır.

Xərçəngin Müalicə Yanaşmaları: Cərrahiyyə, Kimyaterapiya, Radioterapiya, İmmunoterapiya

Xərçəngin müalicəsində fərdi yanaşma əsas prinsipdir. Müalicə taktikası xəstəliyin növü, stadiyası, xəstənin yaşı və ümumi vəziyyəti, genetik xüsusiyyətləri və digər faktorlar nəzərə alınmaqla seçilir.

Əsas müalicə üsulları:

• Cərrahi müalicə: Şişin və ya zədələnmiş toxumaların bədəndən tam çıxarılması məqsədilə həyata keçirilir. Adətən erkən mərhələdə və lokal xərçənglərdə daha effektiv olur.
• Kimyaterapiya: Xərçəng hüceyrələrinin bölünməsini dayandırmaq və məhv etmək üçün xüsusi dərman preparatları tətbiq olunur. Bəzi hallarda şişin ölçüsünü kiçiltmək üçün cərrahi əməliyyatdan əvvəl və ya sonra təyin edilir.
• Radioterapiya: Yüksək enerjili radiasiya şüaları ilə şiş hüceyrələrinin məhv edilməsi üsuludur. Bəzən kimyaterapiya ilə birlikdə istifadə olunur.
• İmmunoterapiya: Orqanizmin immun sistemini aktivləşdirərək xərçəng hüceyrələrini hədəfləyən yeni nəsil müalicə metodudur.
• Hədəfli terapiya: Molekulyar səviyyədə müəyyən edilmiş xərçəng hüceyrə növlərinə xüsusi təsir göstərən dərmanlarla müalicədir. Yan təsirləri nisbətən az olur və daha seçici təsir göstərir.

Son illərdə fərdi (personalizasiya olunmuş) müalicə, genetik analizlərin tətbiqi ilə birlikdə xəstəliyin daha effektiv və az riskli müalicəsini mümkün edir.

Xərçəngin Profilaktikası və Sağlam Həyat Tərzi

Xərçəngin profilaktikası əhalinin sağlam həyat tərzini seçməsi, risk faktorlarının aradan qaldırılması və müntəzəm skrininq proqramlarında iştirakı ilə mümkündür. Profilaktik tədbirlər aşağıdakı istiqamətləri əhatə edir:

• Siqaretdən imtina: Ən vacib risk faktorunu aradan qaldırmaq xərçəngin yaranma ehtimalını dəfələrlə azaldır.
• Sağlam qidalanma: Bol meyvə-tərəvəz, az yağlı, az duzlu, təbii məhsullardan ibarət pəhriz tövsiyə olunur.
• Alkoqol istifadəsinin məhdudlaşdırılması: Xərçəngin yaranma ehtimalını azaldır.
• Fiziki aktivlik: Daimi idman və fiziki fəaliyyət orqanizmin müqavimətini artırır.
• Günəş şüalarından qorunma: Dərini ultrabənövşəyi şüaların zərərli təsirindən qorumaq üçün qoruyucu kremlər və geyimlər istifadə edilməlidir.
• Peyvəndləmə: Bəzi viruslara qarşı (HPV, Hepatit B) peyvəndlər xərçəngin qarşısının alınmasında effektivdir.
• Müntəzəm tibbi müayinələr: Skrininq proqramlarında iştirak erkən diaqnoz və uğurlu müalicə imkanlarını artırır.

Profilaktika, həm fərdi, həm də ictimai sağlamlıq səviyyəsində xərçəngə qarşı mübarizədə ən təsirli və səmərəli yoldur.

Azərbaycanda Onkologiya və Mövcud Durum

Azərbaycanda onkologiya sahəsində dövlət və özəl müəssisələr fəaliyyət göstərir, bir neçə böyük onkoloji mərkəz, müasir laboratoriyalar və klinikalar mövcuddur. Dövlət proqramları çərçivəsində əhali arasında maarifləndirmə tədbirləri aparılır, pulsuz skrininq proqramları həyata keçirilir. Onkoloji xəstəliklərin müalicəsində müasir tibbi texnologiyalar və dərman vasitələri geniş tətbiq olunur. Son illərdə bir sıra qabaqcıl dünya ölkələrində olduğu kimi, Azərbaycanda da immunoterapiya, hədəfli terapiya və molekulyar-genetik müayinələr gündəmə gəlib.

Statistikaya görə, Azərbaycanda ən çox rast gəlinən xərçəng növləri arasında süd vəzi, ağciyər, mədə, qaraciyər, uşaqlıq boynu və prostat xərçəngi yer alır. Ən böyük problemlərdən biri əhalinin həkimə gec müraciət etməsi və xəstəliyin gec aşkar olunmasıdır. Erkən mərhələdə aşkarlanan xərçənglərin müalicə nəticələri daha uğurlu olur. Ona görə də maarifləndirmə işlərinin intensivləşdirilməsi, profilaktika və erkən skrininq tədbirlərinin genişləndirilməsi prioritet istiqamətlərdir.

Onkoloji Xəstəliklərin Psixoloji və Sosial Təsiri

Xərçəng diaqnozu təkcə bədənə deyil, insanın psixologiyasına da ağır təsir göstərir. Xəstələrdə depressiya, qorxu, təşviş, sosial izolyasiya halları müşahidə olunur. Bu baxımdan, onkoloji xəstələrə psixoloji dəstək göstərilməsi, onların ailələrinin, yaxınlarının maarifləndirilməsi, sosial adaptasiya proqramlarının təşkili vacibdir.

Müasir dövrdə onkoloji mərkəzlərdə psixoloqlar, sosial işçilər, xəstə və yaxınları üçün dəstək qrupları fəaliyyət göstərir. Xəstənin xəstəliklə mübarizədə motivasiyası, ümumi psixoloji durumu müalicənin effektivliyinə təsir edən mühüm amillərdəndir. Xərçəngin ağır nəticələrinin aradan qaldırılmasında multidisiplinar yanaşma – yəni təkcə həkim deyil, həm də psixoloq, dietoloq, sosial işçi və digər mütəxəssislərin birgə iştirakı böyük əhəmiyyət kəsb edir.

Xərçəng Xəstəliklərinin Statistikası

Dünyada hər il təxminən 20 milyon insana yeni xərçəng diaqnozu qoyulur və 10 milyondan çox insan bu xəstəlik səbəbindən həyatını itirir. Azərbaycan üzrə statistik məlumatlara əsasən, son illər xərçəng xəstələrinin sayı artsa da, erkən diaqnostikanın inkişafı və müasir müalicə üsullarının tətbiqi nəticəsində sağqalma faizləri yüksəlir.

Ən çox yayılan xərçəng növləri

Bu cədvəl ölkəmizdə rast gəlinən əsas xərçəng növləri və onların yayılma faizini əks etdirir. Statistikanın dəqiq olması üçün müntəzəm qeydiyyat və monitorinq sistemlərinin təkmilləşdirilməsi önəmlidir.

Gələcəyin Onkologiyası

Molekulyar onkologiya, gen mühəndisliyi, süni intellekt və biotexnologiyalar xərçənglə mübarizənin yeni mərhələsini formalaşdırır. Genetik tədqiqatlar sayəsində fərdi risklərin proqnozlaşdırılması, xəstənin genotipinə uyğun dərman seçilməsi, hüceyrə terapiyası və nano-texnologiyaların tətbiqi ən qabaqcıl yeniliklərdəndir. Xərçəng immunoterapiyası və CAR-T hüceyrə terapiyası artıq bir sıra ölkələrdə tətbiq olunur və bu sahədə yeni uğurlar gözlənilir.

Molekulyar diaqnostika, “likvid biopsiya”, onkomarkerlərin aşkarlanması və təhlili onkologiyada inqilabi irəliləyişlərə yol açır. Gələcəkdə xəstəliklərin daha erkən və dəqiq aşkarlanması, fərdi müalicə planlarının hazırlanması, yan təsirlərin minimuma endirilməsi realdır.

Onkologiya tibb elminin ən sürətlə inkişaf edən və insan həyatında xüsusi yer tutan sahələrindəndir. Xərçəng xəstəlikləri ilə bağlı biliklərin artırılması, profilaktik tədbirlərə diqqətin artırılması, erkən diaqnostikanın inkişafı, multidisiplinar müalicə yanaşması və psixoloji dəstəyin təşkil olunması xəstəliklə mübarizənin əsas prioritetləri sırasındadır. Hər bir insan sağlam həyat tərzini seçməklə, risk faktorlarını azaltmaqla və mütəmadi tibbi müayinələrə qatılmaqla xərçəngdən qoruna bilər. Onkologiya sahəsində əldə edilən elmi yeniliklər gələcəkdə xərçəngin tam sağalmasını və xəstəliyin minimum səviyyəyə enməsini real məqsədə çevirir. Cəmiyyətin maariflənməsi və səhiyyə sisteminin davamlı inkişafı insan həyatının və rifahının əsas təminatçısıdır.

Ən Çox Verilən Suallar