Onlayn ödəmə: Sistemləri, Texnologiyası

Yoxsulluğun qarşısını almaq, insanların rahatlığını artırmaq, e-ticarəti və xidmət sektorunu hər zaman əlçatan etmək məqsəyilə ölkələrdə onlayn ödəmə sistemləri formalaşır. Azərbaycan da bu prosesin sürətlənən sahələrindən biridir. Ölkədə yüksək internet istifadə faizi və mobil texnologiyaların gün keçdikcə daha əlçatan olması səbəbilə ödənişlər artıq yalnız fiziki ofis və kassalarla məhdudlaşmır. Gündəlik ödəmələr asan, təhlükəsiz və sadə mexanizmlərlə realizə olunur. Bununla yanaşı, ödənişlər bank sistemindən, mobil tətbiqlərdən, elektron cüzdanlardan və ictimai xidmət portallarından idarə edilir. Bu sistemləri birgə «onlayn ödəniş ekosistemi» adlandırmaq olar. Məqsəd müştərilərə zaman və pul sərfiyyatı olmadan rastlaşmaq imkanı yaratmaqdır.

Azərbaycanda onlayn ödəmə sistemlərinin strukturu

1. Bank sistemləri və kart ödənişləri

Azərbaycanda Visa, Mastercard, Maestro, AMEX kimi beynəlxalq kart sistemləri aktivdir və onlayn mağazalarda, tətbiqlərdə, xidmət portallarında geniş istifadə olunur. Banklar eyni zamanda 3D-Secure və SMS təsdiqləmə sistemlərini tətbiq edərək əməliyyatların təhlükəsizliyini artırır. Məsələn, Yelo Bank, Apple Pay, Google Pay platformalarını dəstəkləyir və istifadəçilərə rahat mobil ödənişlər etməyə imkan verir Ölkədə bir şəxs orta hesabla 2 bank kartına sahib olmaqla qeyri-kassas ödənişlərdə iştirak edir .

2. Elektron cüzdanlar və mobil ödəniş platformaları

Azərbaycanda elektron cüzdan sistemləri geniş yayılmışdır:

• MPAY: Kommunal, bank, mobil operator xidmətlərini ödəniş termini və tətbiqi vasitəsilə çatdırır. NFC, QR kod dəstəyi ilə müxtəlif ödəniş mexanizmlərini təklif edir y
• ExpressPay: İstifadəçilərə qeydiyyatsız ödəniş, şablon vasitəsilə avtomatik ödəniş, komissiyasız bəzi xidmətlərə bata bilir .
• eManat: 3000+ terminal ilə kommunal və bank xidmətlərini sadə, rahat interfeys vasitəsilə təqdim edir
• AsanPay: İctimai palatalarda (YASAT, DYP) ödənişləri asan şəkildə həyata keçirə bilir
• Hesab.az, GoldenPay, Payments.az, PayHub/DinarPay və digər yerli platformalar – müxtəlif operatorlara, kommunal, bank, sığorta xidmətlərinə ödəmələri təmin edir

3. Maliyyə texnologiyası və rəqəmsal aqreqatorlar

Epoint kimi rəqəmsal aqreqatorlar onlayn mağazalara ödəniş inteqrasiyası təklif edir. Bütün bank kartları ilə uyğunluq, API dəstəyi və taksitli ödəniş sistemi ilə sahibkarlara çox yönlü imkanlar təqdim edir .

4. Mərkəzi Bankın “Instant Payments System” (IPS)

Mərkəzi Bank “State Program on expansion of digital payments” çərçivəsində IPS sistemini aktivləşdirib. Bu sistem banklar və qeyri-bank qurumlar arasında 24/7 real vaxtda köçürmələrə imkan verir. Ödənişlər 5–20 saniyə ərzində həyata keçirilir, maksimum AZN40 000 limitinə malikdir. Həm NFC, həm QR vasitəsilə ödəniş dəstəklənir

Onlayn ödəniş növləri və istifadə texnologiyaları

A. Kartla ödəniş

Kartla onlayn ödəniş formunda istifadəçi sayta və ya tətbiqə kart nömrə, CVV kod daxil edir, SMS və ya 3D-Secure vasitəsilə təsdiq verir. Bu metod həm yerli, həm beynəlxalq onlayn alış-veriş üçün rahatdır.

B. Elektron cüzdan/kartdan karta köçürmə

MPAY, ExpressPay, eManat kimi sistemlər təklif edir ki, istifadəçilər kartdan elektron cüzdana pul köçürə, kommunal xidmətlərə, mobil operatorlara ödəniş edə bilərlər. Bu sistemlər həm mobil tətbiq, həm terminal dəstəyi verir.

C. NFC və QR texnologiyası

Smartfonlarla əlaqə şəklində (NFC) və ya skan edilən QR kod ilə POS avadanlıqları ödənişləri sürətli və təhlükəsiz edir.

D. Bank transferi və büdcə sistemləri

IPS vasitəsilə bank hesabları arasında köçürmələr real vaxtda icra edilir. Həmçinin dövlət portalları (gömrük, DYP s.f.) IPS ilə əlaqəlidir.

1. Ödənişin hüquqi və normativ bazası

Azərbaycan qanunvericiliyi onlayn ödəmələrin təhlükəsizliyini, şəffaflığını və qarşılıqlı tanınmasını təmin etmək üçün müxtəlif normalar təsis edib:

• “Ödəniş Sistemi və Ödəniş Xidmətləri Haqqında” Qanun: Burada ödəniş sisteminin fəaliyyəti və ödəniş təchizatçılarının lisenziyalaşdırılması qaydaları müəyyən olunur.
• Maliyyə Bazarlarına Nəzarət Palatası ödəniş xidmətlərini, elektron pul bazarını, fintech layihələrini və rəqəmsal bankçılıq xidmətlərini tənzimləyir.
• Mərkəzi Bankın qaydaları və normativ sənədləri: Onlayn ödənişlər üçün operativ hesablaşma sistemləri, risk qiymətləndirmələri və təhlükəsizlik standartları üzrə təlimatları müəyyən edir.

Bu hüquqi baza bazarda təhlükəsiz rəqabət üçün şərait yaradır və istifadəçilərə ödəmə alətlərindən etibarla faydalanmağa imkan verir.

2. Ödəniş sistemlərinin A11y və inclusivity yanaşmaları

Onlayn ödəmə alətləri daha geniş əhali qrupunun ehtiyaclarına yönəlik inkişaf etdirilir:

• Vizual məhdudiyyəti olan şəxslər üçün səsli naviqasiya, mətn səviyyəsi tənzimlənməsi və kontrast parametrləri tətbiq olunur.
• Yaşlı istifadəçilər üçün sadələşdirilmiş interfeys, böyük fontlar və aydın yönləndirmələr təqdim edilir.
• Uşaqlar və yeniyetmələr üçün valideyn nəzarəti, məhdud limitlər tətbiqi təmin edilir.
• Fiziki məhdudiyyətli şəxslər üçün terminallarda və tətbiqlərdə əlillərə uyğunlaşma parametrləri vardır.

Bu yeniliklər rəqəmsal ödəniş vasitələrinə hər kəsin rahat çıxışını təmin etmək məqsədilə həyata keçirilir.

3. Fintech innovasiyaları – gələcəyə baxış

Azərbaycan fintech sektoru yeni texnoloji həllərlə inkişaf tələsinə girib. Bu sahədə diqqət çəkən innovasiyalardır:

• Ağıllı müqavilələr (smart contracts): Blokçeyn üzərində yenilikçi mobil ödəniş sistemləri yaradılır. Bunlar konkret şərtlər yerinə yetirildikdən sonra ödənişləri avtomatik yerinə yetirir.
• Rəqəmsal identifikasiya: ASAN İmza və mobil ASAN kimi sistemlərin ödənilib həm də şəxsiyyət təsdiqi funksiyası daşıması, ödənişlərin “Know Your Customer (KYC)” prosesini sürətləndirir.
• Özünüidarə edən analitika: Ödəniş davranışlarına uyğun olaraq istifadəçilərə fərdi təkliflər və nəzarət paneli təqdim edilir.
• Microfinans xidmətlərinin yayılması: Kiçik aqro- və mikrobiznes sahiblərinə ödəmə floranı rəqəmsallaşdırmağa imkan yaradan həllər yayılır.

Bu ingnovasiyalar yaxın gələcəkdə Azərbaycanın rəqəmsal iqtisadiyyatının inkişaf xəttini daha da zənginləşdirəcək.

4. İqtisadi səmərəlilik – bank və qlobal bazar əlaqəsi

Onlayn ödəmə sistemləri ölkə iqtisadiyyatına birbaşa təsir göstərir:

• Ölkə daxilində nağd daşımalara tələbat azalır, nəqliyyat və logistika xərcləri optimallaşır.
• Xarici valyutalarla və beynəlxalq valyuta vahidlərində ödənişlər sürətli və ucuz olur.
• Qloballaşan e-ticarət fəaliyyəti Azərbaycanda yeni bazar imkanları açır.
• Finans şəbəkələri və banklar rəqəmsal kredit və ödəniş modelləri üzərində innovasiya və efficient risk modellərini tətbiq edir.

Təhlükəsizlik və etibar

• Bank kartlarında 2FA (sms, email), 3D‑Secure, TLS/SSL şifrələmə sistemi tətbiq olunur.
• Elektron cüzdanlar şəxsi identifikasiya, biometrik yoxlama, auditsistemləri ilə təchiz edilir.
• Mərkəzi Bank IPS monitorinq sisteminə malikdir, pul agentləri, dhinlik limitləri təyin edilmişdir.

İqtisadi və sosial təsirlər

• Ödəniş infrastrukturu genişlənib, e-ticarət bazarı formalaşıb.
• Firmalar üçün büdcə uçotu və gəlirlərin idarə olunması asanlaşıb.
• Banklar ödəmə marketinqini gücləndirir, yeni kart və ödəniş məhsulları təklif edir.

Çağırışlar və gələcək perspektivlər

• Təhlükəsizlik məsələləri: M10 kimi tətbiqlərdə istifadəçi məlumatlarının oğurlanması narahatlıq doğurur
• Kənd yerlərində adoptasiya: İnfrastruktur tam təmin edilə bilmədiyi üçün nağd pulla ödəniş hələ də genişdir .
• Kredit sistemləri ilə inteqrasiya: Kart və cüzdan bazarı hələ tam bazar potensialına çatmayıb.
• Reqlamentləşdirmə: Kriptovalyuta ödənişlərinin tam qanuni statusunun olmaması, IPS limit artımı və API aksesin genişlənməsi vacib müzakirə mövzusudur.

Ödəniş sistemlərində yüz faiz nağdsızlıq artıq reallıqdır. Azərbaycanın onlayn ödəmə ekosistemi kart, cüzdan, NFC, QR və IPS ilə lokal çözüm təmin edir. Güclü bank inteqrasiyası, Mərkəzi Bankın təşəbbüsləri və fintech şirkətlərin fəaliyyəti gələcəkdə sistemin möhkəmlənməsinə zəmin yaradır. Rəhbər şəxslər və dövlət qurumları bu sahəni dəstəkləyərək iqtisadiyyata rəqəmsal çevrilməni sürətləndirə bilər.

Ən çox verilən suallar: