Önyarğı ( Ön Mühakimə) : Mənası, İşlənməsi

İnsan psixologiyası və cəmiyyət münasibətləri daim öyrənilən və dəyişən sahələrdən biridir. Hər bir fərdin və toplumun münasibətlərində, qərarlarında və dünyagörüşündə müəyyən stereotiplər, təsəvvürlər, ilkin qənaətlər mühüm rol oynayır. Bu stereotip və qənaətlərin əsas səbəbi, əslində, insan təfəkkürünün hadisələr və insanlar barədə tez nəticə çıxarmağa, asan qərar verməyə meylli olmasıdır. Məhz bu meyil “önyargı” (azərbaycanca: qərəz, ilkin hökm, ön mühakimə) anlayışının əsasını təşkil edir. Müasir cəmiyyətlərdə “önyargı” fərdlərin bir-birinə, hadisələrə, yeni ideyalara münasibətində sosial, psixoloji və hətta siyasi maneə rolunu oynayır. Bu anlayışın mənası, mahiyyəti, tarixi, sosial kökləri və onunla mübarizə üsulları müasir psixologiyanın, fəlsəfənin və sosial elmlərin tədqiqat obyektlərindəndir.

“Önyargı” sözünün lüğəvi və terminoloji mənası

“Önyargı” sözü Azərbaycan dilinə əsasən Türkiyə türkcəsindən keçmişdir və bir neçə formada işlədilir: qərəz, qərəzli münasibət, ilkin hökm, ön mühakimə, əməliyyatsız hökm, tərəfli münasibət və s. Sözün əsas mənası bir şəxs, hadisə, qrup, fikir və ya situasiya haqqında hələ kifayət qədər məlumat və təcrübə əldə etmədən, obyektiv dəlillərə əsaslanmadan, qabaqcadan formalaşan mənfi və ya müsbət fikir, münasibət və ya qərardır. Yəni, insan hadisə və ya şəxs barədə ilkin, subyektiv, çox zaman yanlış, tərəfli və ədalətsiz münasibətə malik olur və bu, sonradan davranış və qərarlarında öz əksini tapır. Önyargı həm fərdi, həm də kollektiv şüurda formalaşa, cəmiyyətin inkişafına və sosial münasibətlərə təsir göstərə bilər.

“Önyargı”nın psixoloji və sosial izahı

Psixologiyada önyargı insan şüurunun avtomatik və tez qərar vermək ehtiyacından doğan müdafiə və sadələşdirmə mexanizmidir. Fərd qısa müddətdə nəsə haqda tam informasiyaya malik olmadan, öz həyat təcrübəsinə, eşitdiklərinə, cəmiyyətin yaydığı stereotiplərə əsaslanaraq fikir və ya hökm çıxarır. Bu tip ilkin mühakimələr bəzən insanı real təhlükədən qoruyur, lakin əksər hallarda obyektivliyin itirilməsinə, ayrı-seçkiliyə, sosial konfliktlərə və ədalətsizliyə gətirib çıxarır.

Sosial baxımdan önyargı bir qrupun başqa bir qrupa, etnik və dini icmalara, qadın və ya kişilərə, müəyyən peşə sahiblərinə qarşı formalaşan əvvəlcədən mövcud olan mənfi və ya müsbət münasibətdir. Bu münasibətlərin kökündə tarixən formalaşmış ənənələr, mediada yayılan stereotiplər, ailə və sosial mühitin təsiri durur.

Tarixi və etimoloji baxımdan “önyargı” anlayışı

“Önyargı” sözü Türkiyə türkcəsində “ön” (əvvəl, qabaqcadan) və “yargı” (hökm, mühakimə) sözlərinin birləşməsindən yaranıb. Azərbaycan dilində “qərəz”, “qərəzli hökm”, “tərəfli münasibət”, “ön mühakimə” kimi qarşılıqları var. Klassik ədəbiyyatda və hüquqi mətnlərdə “qərəz” və “qərəzli hökm” forması daha çox işlədilib. Müasir dövrdə isə “önyargı” termini, xüsusilə sosial elmlər, psixologiya, pedaqogika və kommunikasiya sahəsində geniş istifadə olunur və hər dəfə insan təfəkküründə və münasibətlərində obyektivliyin pozulması hallarını ifadə edir.

“Önyargı” növləri və onların sosial həyatda təzahürü

Cəmiyyətdə önyargının bir neçə növü mövcuddur və hər biri fərqli situasiyalarda ortaya çıxır:

• Etnik və irqi önyargı: Bir millət, etnik qrup və ya irqə qarşı ilkin və əsasız münasibət və ya hökm.
• Dini önyargı: Fərqli dinlərə, dini qruplara və təriqətlərə qarşı formalaşan tərəfli münasibət.
• Cinsə görə önyargı: Qadın və ya kişilərə qarşı qabaqcadan formalaşan stereotiplər.
• Sosial statusa görə önyargı: Kasıb, zəngin, təhsilli və ya təhsilsiz insanlara qarşı əvvəlcədən formalaşmış fikir.
• Peşə və vəzifəyə görə önyargı: Müəllim, polis, həkim, işçi və s. peşə sahiblərinə qarşı cəmiyyətin yaydığı stereotiplər.

Bu növlər sosial münasibətlərdə ayrımçılıq, qarşıdurma, empatiyanın zəifləməsi və hətta sosial zərər hallarının yayılmasına səbəb olur.

“Önyargı”nın insan münasibətləri və cəmiyyətə təsiri

“Önyargı” insan münasibətlərinin səmimiyyətinə, cəmiyyətdə empatiya və qarşılıqlı anlaşmaya ciddi şəkildə zərbə vurur. İnsan başqasını tanımadan, obyektiv məlumat toplamadan onun haqqında qərar çıxarır və bu, münasibətlərin başlanğıcında və ya davamında çatışmazlıq, inamsızlıq, anlaşılmazlıq yaradır. Cəmiyyət səviyyəsində isə önyargı sosial ayrı-seçkiliyə, diskriminasiyaya, hətta zorakılığa səbəb ola bilər. Buna görə də müasir dövrdə tərbiyə, maarifçilik və kommunikasiya sahəsində önyargının azaldılması və qarşısının alınması mühüm sosial məqsəd kimi qarşıya qoyulur.

“Önyargı”nın aradan qaldırılması və profilaktikası

Önyargının azaldılması üçün bir sıra effektiv yollar var:

• Maarifləndirmə və təhsil: İnsanlarda obyektivlik, tənqidi düşüncə və empatiya qabiliyyətini inkişaf etdirmək.
• Mədəniyyətlərarası dialoq: Fərqli qrupların təmasda olması, bir-birini tanıması və ortaq dəyərlərin önə çıxarılması.
• Stereotiplərlə mübarizə: Media və sosial şəbəkələrdə stereotiplərin tənqidi təqdimatı, yeni modellərin yaradılması.
• Hüquqi və sosial müdafiə: Ayrı-seçkiliyə qarşı qanunvericilik və sosial layihələrin təşviqi.

Fərdi səviyyədə isə insan öz önyargılarını aşkara çıxarıb, tənqidi yanaşma və empatiya yolu ilə onları dəyişməyə çalışmalıdır.

“Önyargı” hüquq, siyasət və gündəlik həyatımızda

Hüquqi baxımdan önyargı ədalətli məhkəmə araşdırması və hüquqi qərarların qəbulunda əsas maneədir. Siyasətdə isə önyargı seçicilərin, partiyaların, hətta dövlət başçılarının davranış və qərarlarında qeyri-obyektiv yanaşmalara, manipulyasiyalara səbəb olur. Gündəlik həyatda, ailə və məişət münasibətlərində isə önyargı sevgi, dostluq, əməkdaşlıq və qarşılıqlı hörmətin azalmasına gətirib çıxarır.

Ədəbiyyat və mediada “önyargı” mövzusu

Azərbaycan və dünya ədəbiyyatında, filmlərdə və publisistikada önyargı məsələləri tez-tez işlənən motivlərdəndir. Ən məşhur nümunələrdə – “Qürur və Qərəz”, “Qara dərili ağ şəhərdə”, “Böyük ümidlər”, “Yadplanetlilərlə görüş” və s. əsərlərdə önyargının cəmiyyət və fərdlər üçün necə dağıdıcı rol oynadığı göstərilir.

Dilçilik və leksik xüsusiyyətlər

“Önyargı” sözü Azərbaycan dilində əsasən “qərəz”, “ön mühakimə”, “tərəfli münasibət”, “ilkin hökm” kimi sinonimlərlə əvəz edilir. Məcazi mənada isə “gözünü qapamaq”, “öz dünyasına qapanmaq”, “bir tərəfi tutmaq” ifadələri işlədilə bilər.

“Önyargı” – insanın və cəmiyyətin inkişafı qarşısında duran ciddi sosial-psixoloji maneədir. Bu anlayış yalnız fərdi münasibətlərdə deyil, dövlət, cəmiyyət və mədəniyyət səviyyəsində də ciddi əhəmiyyət kəsb edir. “Önyargı”nın kökündə insanın tənbəlliyi, informasiyanın məhdudluğu, qorxu və təhlükəsizlik ehtiyacı dayanır. Hər bir cəmiyyətin və fərdin inkişafı üçün önyargıların, yəni qərəz və ilkin hökmlərin aradan qaldırılması, empatiya və obyektivliyin inkişafı həyati vacibdir. Bugünkü dünyada qloballaşma, mədəniyyətlərarası dialoq və informasiyanın əlçatanlığı bu problemə qarşı effektiv mübarizə üçün geniş imkanlar yaradır. İnsanlar önyargılardan azad olmağa, daha açıq və obyektiv münasibətlər qurmağa, fərqliliyi qəbul etməyə çalışdıqca cəmiyyətin rifahı və inkişafı da sürətlənir.

Ən Çox Verilən Suallar