Uşaqların sağlam və təhlükəsiz gələcəyi bütün cəmiyyətlərin, xüsusən də valideynlərin ən böyük arzusudur. Bu amilin gerçəkləşməsində müasir tibb elminin, profilaktik tədbirlərin, xüsusilə peyvəndlərin rolu əvəzsizdir. Dünyada infeksion xəstəliklərin qarşısının alınmasında ən uğurlu üsullardan biri məhz vaksinasiya proqramlarıdır. Onların içində poliomielitə qarşı ən etibarlı, geniş istifadə olunan və təsdiqlənmiş vaksinlərdən biri də OPV – oral poliomielit peyvəndidir. OPV peyvəndi yalnız tibbi termin deyil, həm də yüz milyonlarla uşağın sağlamlığı və gələcəyi üçün ümid mənbəyidir.
Poliomielit kimi qorxulu və əlil edən xəstəliyə qarşı ən güclü silah – düzgün təşkil olunmuş vaksinasiya proqramı və OPV peyvəndinin vaxtında tətbiqidir. Bu vaksin uşaqlara həyatlarının ilk illərində verilir və onların immunitetini gücləndirir, poliovirusun orqanizmdə yayılmasının qarşısını alır. Həm inkişaf etmiş, həm də inkişaf etməkdə olan ölkələrdə bu peyvəndin tətbiqi, poliomielitin qlobal miqyasda ləğv olunması üçün əsas prioritetlərdən biridir. Azərbaycanda da dövlətin və beynəlxalq təşkilatların birgə səyləri nəticəsində OPV vaksinasiya proqramları uğurla icra olunur və minlərlə uşaq qorunur.
OPV peyvəndinin elmi əsası və poliomielit xəstəliyi haqqında ümumi məlumat
OPV peyvəndi, yəni oral poliomielit vaksini, zəiflədilmiş, lakin canlı poliovirus ştammlarından hazırlanır və uşaqlara ağız yolu ilə verilir. Poliomielit və ya uşaq iflici virusun yoluxdurucu xüsusiyyətinə görə sürətlə yayılan, sinir sistemini zədələyən, ağır hallarda iflic və hətta ölümə səbəb olan təhlükəli bir xəstəlikdir. Xəstəliyin ən çox təsir etdiyi yaş qrupu 5 yaşa qədər uşaqlardır.
OPV peyvəndi immunitet sistemini gücləndirir və orqanizmin poliovirus infeksiyasına qarşı güclü müdafiə mexanizmi formalaşdırır. Vaksin ağız yolu ilə verildiyi üçün, bağırsaq divarında lokal immunitet yaranır və virusun çoxalmasına, bağırsaqdan qan dövranına keçməsinə imkan vermir. OPV peyvəndinin əsas üstünlüklərindən biri həm fərdi, həm də kütləvi immunitet yaratmasıdır. Yəni, təkcə peyvənd olunan uşaqlar deyil, ətrafdakı uşaqlar da dolayı yolla qorunmuş olur.
Poliomielit virusu üç əsas serotiplə (1, 2, 3) xarakterizə olunur və OPV vaksini hər üç serotipə qarşı immunitet formalaşdırır. Elmi araşdırmalar göstərir ki, peyvəndlə əhatə olunan ərazilərdə poliomielit xəstəliyi praktik olaraq müşahidə olunmur. Xəstəliyin tamamilə ləğvi üçün isə əhali arasında minimum 95% immunizasiya göstəricisinə nail olunmalıdır.
OPV peyvəndinin hazırlanma tarixi və inkişaf mərhələləri
Poliomielitə qarşı vaksinlərin hazırlanması XX əsrin ən böyük tibbi nailiyyətlərindən biri hesab edilir. İlk poliomielit peyvəndi 1950-ci illərdə amerikalı alim Albert Sabin tərəfindən yaradılıb. Onun hazırladığı oral vaksin (OPV) zəiflədilmiş, lakin canlı virusdan ibarət idi və ağız yolu ilə tətbiq edilirdi. Bu, o dövr üçün inqilabi addım idi, çünki əvvəlki illərdə tətbiq olunan inaktiv (ölü viruslu) peyvəndlər yalnız inyeksiya yolu ilə verilirdi və bağırsaq immuniteti yaratmırdı.
Sabin peyvəndinin əsas üstünlüyü onun kütləvi şəkildə tətbiq olunmasının asan və səmərəli olması idi. Ağızdan verilən vaksin uşaqlar üçün ağrısız və rahat idi, həmçinin peyvənd proqramlarının geniş əraziyə yayılması üçün əlavə tibbi infrastruktur tələb etmirdi. OPV peyvəndi müxtəlif ölkələrdə uğurla sınaqdan keçirildi və tezliklə dünyanın bir çox yerində əsas peyvənd növünə çevrildi.
Tarix boyu OPV peyvəndinin tərkibi, tətbiq protokolları, doza və vaxt cədvəlləri elmi araşdırmalar və epidemioloji təcrübə əsasında təkmilləşdirilib. 1988-ci ildə Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı (ÜST) və UNICEF tərəfindən qlobal “Poliomielitin ləğvi təşəbbüsü” başlandı və OPV bu proqramın əsas sütununa çevrildi. Hal-hazırda da OPV peyvəndi bir sıra ölkələrdə poliomielitin qarşısının alınmasında əsas vasitə kimi istifadə edilir.
OPV və IPV peyvəndləri: fərqlər, üstünlüklər və tətbiq strategiyaları
Poliomielitə qarşı iki əsas peyvənd növü mövcuddur: OPV (oral poliomielit vaksini) və IPV (inaktiv poliomielit vaksini). OPV – canlı zəiflədilmiş viruslardan ibarətdir və ağızdan damcı şəklində verilir. IPV isə ölü (inaktiv) viruslardan hazırlanır və inyeksiya şəklində əzələyə vurulur. Hər iki peyvənd növü poliomielitə qarşı güclü immunitet yaradır, lakin onların tətbiq metodikası və immunoloji mexanizmləri fərqlənir.
OPV peyvəndinin əsas üstünlüklərindən biri, bağırsaq səviyyəsində lokal immunitetin yaradılmasıdır. Bu, virusun orqanizmdə çoxalmasının qarşısını alır və ətrafdakı insanları da dolayı yolla qoruyur. Ən böyük çatışmazlığı isə çox nadir hallarda, xüsusilə immun çatışmazlığı olan uşaqlarda vaksinə bağlı poliomielit riski olmasıdır. IPV-də isə belə risk yoxdur, çünki vaksin ölü virusdan hazırlanıb.
Bir çox ölkələrdə, o cümlədən Azərbaycanda, peyvənd proqramları qarışıq şəkildə – yəni həm OPV, həm də IPV tətbiq edilməklə həyata keçirilir. Bu yanaşma həm fərdi, həm də kollektiv immunitetin maksimum səviyyədə təmin olunmasına xidmət edir. Hazırda bəzi ölkələrdə yalnız IPV tətbiq olunur, lakin epidemioloji şəraitə görə OPV-nin də istifadəsi davam etdirilir.
OPV peyvəndinin tətbiqi və doza qaydaları
OPV peyvəndinin tətbiqi üçün Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının və yerli səhiyyə orqanlarının tövsiyə etdiyi xüsusi cədvəl mövcuddur. Azərbaycanda OPV vaksinasiya milli immunizasiya proqramına daxil edilib və bütün uşaqlara pulsuz verilir. Ənənəvi cədvələ görə, OPV peyvəndi uşaqlara ilk 2, 4, 6 aylıqda və 18 aylıqda verilir. Bəzi hallarda əlavə gücləndirici doza (revaksinasiya) da tətbiq olunur.
Doza, adətən, 2 damcıdır və birbaşa ağız boşluğuna damcılır. Peyvəndin effektivliyi üçün uşağın sağlam olması, immunitetinin zəif olmaması əsas şərtlərdən biridir. Xəstə, immun çatışmazlığı olan uşaqlara və bəzi xüsusi hallarda yalnız IPV peyvəndi tətbiq olunur.
Peyvənd cədvəlinə tam riayət olunması, vaxtında və düzgün dozada OPV-nin verilməsi, immunizasiya səviyyəsinin yüksək olmasını və poliomielitə qarşı effektiv qorunmanı təmin edir. Eyni zamanda, kütləvi peyvənd aksiyaları (immunizasiya kampaniyaları) poliomielitin yayılma riskini minimuma endirir və xəstəliyin eradikasiyasına zəmin yaradır.
OPV peyvəndinin əhəmiyyəti və uğurları: Qlobal və Azərbaycan təcrübəsi
OPV peyvəndi poliomielitlə mübarizədə ən uğurlu vasitələrdən biri hesab olunur. 1950-ci illərdən bəri OPV-nin geniş tətbiqi nəticəsində dünyanın bir çox regionunda, o cümlədən Avropa, Amerika və Avstraliya qitələrində poliomielit xəstəliyinin tamamilə ləğvi mümkün olub. Qlobal miqyasda, ÜST-nin məlumatına əsasən, son 30 ildə OPV peyvəndi sayəsində 16 milyondan çox insanın əlil olmasının və 1,5 milyondan çox uşağın ölümünün qarşısı alınıb.
Azərbaycanda da dövlətin ciddi nəzarəti və geniş vaksinasiya proqramları nəticəsində poliomielit xəstəliyi faktiki olaraq tam aradan qaldırılıb. Əhalinin immunizasiyası üçün həm OPV, həm də IPV peyvəndlərindən istifadə edilir. Müxtəlif illərdə keçirilən kütləvi peyvənd kampaniyaları, səhiyyə maarifləndirilməsi və beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlıq Azərbaycan uşaqlarının sağlamlığının qorunmasında böyük rol oynayıb.
OPV peyvəndi həmçinin epidemiya və pandemiya riskini azaldır, əhali arasında güclü immunitet baryeri yaradır və xəstəlik dalğalarının qarşısını effektiv şəkildə alır. Bütün bu nailiyyətlər göstərir ki, OPV peyvəndinin rolu təkcə fərdi deyil, həm də ictimai səviyyədə misilsizdir.
OPV peyvəndinin təhlükəsizliyi və əks-göstərişləri
OPV peyvəndi dünyanın aparıcı səhiyyə qurumları tərəfindən təhlükəsiz və effektiv hesab olunur. Peyvəndin verilməsi ilə bağlı əsasən yüngül, keçici yan təsirlər müşahidə oluna bilər: qısa müddətli iştahasızlıq, yüngül hərarət, halsızlıq kimi. Ciddi fəsadlar çox nadir hallarda, əsasən immun çatışmazlığı olan uşaqlarda mümkündür. Bu səbəbdən peyvəndləmə zamanı uşağın sağlamlıq vəziyyəti həkim tərəfindən qiymətləndirilməlidir.
Əks-göstərişlərə immun çatışmazlığı (doğuşdan və ya sonradan yaranan), ağır allergik reaksiya və ya əvvəlki OPV dozalarına mənfi cavab daxildir. Belə hallarda uşaqlara IPV – yəni inyeksiya yolu ilə tətbiq olunan ölü vaksin verilir. Hamilə qadınlara, ciddi xəstəlik və ya yüksək qızdırma zamanı da OPV tətbiq edilmir.
Peyvəndləmə zamanı bütün gigiyena və sterilizasiya qaydalarına riayət olunmalı, yalnız təsdiqlənmiş və dövlət qeydiyyatından keçmiş vaksinlərdən istifadə edilməlidir. Beynəlxalq və yerli səhiyyə orqanlarının təlimatlarına uyğun OPV-nin tətbiqi peyvəndin yüksək effektivliyini və təhlükəsizliyini təmin edir.
OPV peyvəndi üzrə əsas faktlar və məlumatlar
| Məlumat/Fakt | Açıqlama |
|---|---|
| Vaksinin tam adı | OPV – Oral poliomielit vaksini |
| Hazırlanma üsulu | Canlı, zəiflədilmiş poliovirus ştammlarından hazırlanır |
| Tətbiq forması | Ağız yolu ilə, damcı şəklində |
| Doza və cədvəl | 2, 4, 6, 18 aylıqda və revaksinasiya |
| Əsas üstünlükləri | Lokal və kütləvi immunitet, ucuz, rahat tətbiq, sürətli immunizasiya |
| Əks-göstərişlər | İmmun çatışmazlığı, ağır allergik reaksiya, yüksək qızdırma |
| Ən böyük uğuru | Bir çox ölkədə poliomielitin tam ləğvi və milyonlarla uşağın sağlam qalması |
| Azərbaycan təcrübəsi | Dövlət tərəfindən pulsuz, geniş peyvənd proqramları, yüksək immunizasiya |
| Yan təsirləri | Əsasən yüngül, keçici; çox nadir hallarda ciddi fəsadlar |
| Beynəlxalq statusu | ÜST, UNICEF və digər qurumlar tərəfindən təsdiqlənmiş və tövsiyə olunmuş |
OPV peyvəndi ilə bağlı maarifləndirici tədbirlər və cəmiyyətin rolu
OPV peyvəndinin uğurla həyata keçirilməsi üçün təkcə səhiyyə işçilərinin deyil, valideynlərin, müəllimlərin və bütövlükdə cəmiyyətin fəal iştirakı zəruridir. Maarifləndirmə proqramları, sosial kampaniyalar, informasiya sessiyaları peyvəndlə bağlı yanlış inancları və qorxuları aradan qaldırmağa, əhalini düzgün məlumatlandırmağa xidmət edir.
Azərbaycan səhiyyə sistemində OPV ilə bağlı maarifləndirmə tədbirləri xüsusilə kənd yerlərində, ucqar regionlarda, sosial həssas qruplar arasında aparılır. Media, internet resursları, məktəblər, uşaq bağçaları, sosial xidmət qurumları vasitəsilə peyvəndin əhəmiyyəti, tətbiq cədvəli, təhlükəsizliyi və əks-göstərişləri izah olunur. Valideynlərin maarifləndirilməsi immunizasiya göstəricisinin yüksəldilməsində əsas amillərdəndir.
Cəmiyyətin, valideynlərin və bütöv ictimaiyyətin dəstəyi və fəal iştirakı OPV peyvəndinin tətbiqində ən böyük uğur faktorlarından biridir. Cəmiyyətin maarifli, sağlam və məsuliyyətli yanaşması, uşaqların qorunması və poliomielitin tam aradan qaldırılması yolunda ən böyük təminatdır.
OPV peyvəndi müasir tibb elminin və ictimai səhiyyənin ən böyük uğurlarından biri kimi qiymətləndirilir. Dünyanın bir çox ölkəsində poliomielit kimi ağır, əlil edən və həyatı təhlükəyə atan xəstəliyin tam aradan qaldırılması məhz bu peyvəndin effektiv tətbiqi sayəsində mümkün olub. Azərbaycan səhiyyəsində də OPV vaksinasiya proqramı uğurla icra olunur, bütün uşaqlar pulsuz və vaxtında peyvəndlə təmin edilir, dövlətin və beynəlxalq təşkilatların birgə səyləri ilə poliomielit riski minimuma endirilib.
OPV peyvəndi həm fərdi, həm də ictimai immunitetin formalaşmasında, gələcək nəsillərin sağlamlığının qorunmasında, cəmiyyətin rifahı və davamlı inkişafında aparıcı rol oynayır. Vaksinlə bağlı yanlış inancların aradan qaldırılması, əhalinin maarifləndirilməsi və bütün uşaqların vaxtında immunizasiya olunması ən yüksək prioritet olmalıdır. OPV peyvəndinin tətbiqi yalnız tibbi deyil, həm də sosial və mənəvi məsuliyyətdir. Hər bir valideyn, hər bir vətəndaş bu məsuliyyətin dərkində olmalı, gələcəyin sağlam nəslinin formalaşmasına töhfə verməlidir.
Ən çox verilən suallar
OPV (Oral Poliomyelitis Vaccine) – oral poliomielit peyvəndi uşaqları poliomielit (uşaq iflici) virusuna qarşı qorumaq üçün istifadə edilən, ağızdan damcı şəklində verilən, canlı zəiflədilmiş poliovirusdan hazırlanan peyvənddir.
Azərbaycanda OPV peyvəndi adətən 2, 4, 6, 18 aylıqda və əlavə olaraq məktəbəqədər yaşda uşaqlara vurulur. Dozaların sayı və vaxtı ölkənin milli immunizasiya proqramına uyğun müəyyən edilir.
OPV peyvəndi canlı zəiflədilmiş virusdan hazırlanır və ağız yolu ilə verilir. IPV isə ölü (inaktiv) virusdan hazırlanır və inyeksiya şəklində vurulur. Hər ikisi poliomielitə qarşı effektivdir, lakin immunitetin yaranma mexanizmi və tətbiq qaydası fərqlidir.
OPV peyvəndi təhlükəsiz və yaxşı tolere olunan vaksin hesab olunur. Əksər hallarda yalnız yüngül və keçici yan təsirlər müşahidə olunur. İmmun çatışmazlığı olan uşaqlarda nadir hallarda ciddi fəsad riski yarana bilər.
OPV peyvəndi immun sistemi zəif olan, ağır xəstəlik və ya yüksək qızdırması olan uşaqlara, əvvəlki OPV dozasına qarşı ağır allergik reaksiya göstərmiş şəxslərə vurulmur. Belə hallarda IPV peyvəndi tətbiq olunur.
OPV peyvəndi orqanizmdə güclü və uzunmüddətli immunitet yaradır. Ağızdan tətbiq olunduğu üçün bağırsaq səviyyəsində lokal immunitet formalaşır, kollektiv immunitet də təmin edilir. Peyvənd cədvəlinə tam riayət olunarsa, ömürlük qoruyuculuq mümkündür.
Bəli, Azərbaycan Respublikasında OPV peyvəndi dövlətin Milli İmmunizasiya Proqramına daxildir və uşaqlar üçün pulsuz və məcburi tətbiq olunur. Məktəbəqədər yaşlı bütün uşaqlar vaksinasiya ilə əhatə edilir.
OPV peyvəndi dünyada poliomielit xəstəliyinin aradan qaldırılmasında əsas vasitədir. Qlobal peyvənd kampaniyaları nəticəsində bir çox ölkədə poliomielit tam ləğv olunub.
Valideyn uşağın sağlamlıq vəziyyətini həkimə bildirməli, hərarəti və ümumi vəziyyəti yoxlamalı, peyvənd cədvəlinə tam əməl etməli, mümkün yan təsirləri müşahidə etməlidir.
Bəzi insanlar peyvəndin təhlükəli olduğunu və ya lazımsız olduğunu düşünür. Elmi faktlar sübut edir ki, OPV peyvəndi təhlükəsiz, effektiv və uşaq sağlamlığı üçün vacibdir. Peyvəndlə bağlı yanlış fikirlər əsasən məlumat çatışmazlığından qaynaqlanır və maarifləndirmə yolu ilə aradan qaldırılır.
