On doqquzuncu əsrin sonlarında poliomielit epidemiyaları bütün qitələri qorxu içində saxlayanda həkimlər bu iflic doğuran xəstəliyə qarşı təsirli silah axtarışına başladılar. Xəstəlik xüsusən beş yaşadək uşaqlarda onurğa beyin neyronlarını zədələyərək ömürboyu hərəkət məhdudiyyəti, bəzən isə tənəffüs iflici ilə nəticələnirdi. XX əsrin ortalarında amerikalı mikrobioloq Albert Sabin zəiflədilmiş, lakin immunitet yarada bilən canlı virusdan ibarət oral poliomielit peyvəndini (OPV) hazırlayaraq epidemioloji gedişatı kökündən dəyişdi. İynə tələb etməyən damcı formalı bu preparat bağırsaq səthində lokal immun reaksiya yaradaraq virusa qarşı həm individual, həm də kollektiv müdafiə baryeri qurdu. Dünya Səhiyyə Təşkilatı OPV-ni 1963-cü ildən rəsmi peyvənd təqviminə daxil etdi və kütləvi kampaniyalar sayəsində qlobal poliomielit hallarını 1988-ci illə müqayisədə 99 faiz azaltdı. Azərbaycanda OPV ilk dəfə 1966-cı ildə tətbiq olundu və cəmi üç dövr peyvəndləmə mərhələsindən sonra endemik poliovirus dövriyyəsi tam dayandırıldı. Peyvəndin ucuz başa gəlməsi, soyuducudan kənarda qısa müddətli dözümlülüyü və kütləvi aksiyalarda asan paylanması inkişaf etməkdə olan ölkələr üçün logistikanı yüngülləşdirdi. Bununla yanaşı, canlı zəiflədilmiş virusun nadir hallarda mutasiya edib peyvənddən törəmiş poliovirus (cVDPV) yaratması təhlükəsi müasir gündəmin əsas elmi müzakirə mövzularındandır. OPV-nin üstünlükləri, risk profili, doza cədvəli və gələcək təkamülü haqqında məlumatlı olmaq valideynlərin qərar prosesini asanlaşdırır, səhiyyə işçilərinə isə peyvənd strategiyasını düzgün istiqamətləndirməyə yardım edir.
OPV-nin inkişaf mərhələləri
Albert Sabinin laboratoriyasında hazırlanan trivalent formul poliovirusun I, II və III serotiplərinə qarşı zəiflədilmiş ştammları ehtiva edirdi. Klinik sınaqlarda milyonlarla könüllü iştirak etdi və təhlükəsizlik profili yüksək qiymətləndirildi.
1961-ci ildə ABŞ-da kütləvi kampaniya başlayanda paralel olaraq SSRİ elmi mərkəzləri də Sabin lisenziyası əsasında peyvənd istehsalını yoluna qoydular. Soyuq Müharibə dövrünün az saylı tibbi əməkdaşlıq nümunələrindən olan bu layihə milyonlarla uşağı iflicdən xilas etdi.
Paylanma strategiyaları və “damcı” logistikası
OPV oral damcı üsulu ilə tətbiq olunduğuna görə steril şprislərə ehtiyacı aradan qaldırdı, bu da resurs məhdud icmalarda əhəmiyyətli qənaət yaratdı. Tibb bacısı sadəcə plastik damcı cihazı ilə körpənin dil kökünə iki damcı peyvənd yeridirdi.
Kütləvi aksiyalarda “Milli Peyvənd Günləri” formatı seçildi: bir gündə ölkə əhalisinin 90 faizindən çox uşağına peyvənd damcısı verildi. Bu taktika virusa epidemioloji dövriyyə şansı tanımadan kollektiv immunitet səviyyəsini sürətlə artırdı.
İmmun mexanizmlər və bağırsaq baryeri
Oral qəbuldan sonra zəiflədilmiş virus nazik bağırsaq epitel hüceyrələrində lokal kolonizasiya edir, burada immun sisteminin IgA antikor sintezi stimullaşır. Bu sekretor antikor virusa qapı rolunu oynayan reseptorları bloklayır.
Hüceyrədaxili əlavə antitel reaksiyası da yaranır: CD4+ T-limfositlər virus spesifik yardımçı siqnallar göndərir, CD8+ sitotoksik hüceyrələr isə yoluxmuş hüceyrələri məhv edir. Beləcə həm humoral, həm hüceyrəvi immunitet sinergiyası formalaşır.
Trivalent, bivalent və monovalent formul dəyişiklikləri
2016-cı ildə II serotipin qlobal eradikasiyası elan ediləndən sonra risk-fayda balansı nəzərə alınaraq trivalent formul bivalent tip (I və III) OPV ilə əvəz olundu. Bu dəyişiklik peyvənddən törəmiş II serotip poliovirus riskini minimala endirmək məqsədi daşıyırdı.
Bəzi epidemioloji ocaqlarda isə hədəflənmiş monovalent OPV (mOPV2) kampaniyalar tətbiq olunur: ocağa yaxın bölgədə yalnız II tipə qarşı damcı verilir. Fərqli formul fleksibil idarəetmə imkanı verir, lakin kompleks logistika tələb edir.
Təhlükəsizlik, yan təsirlər və cVDPV riski
OPV-nin ümumi yan təsirləri yüngül keçici ishal, zəif atəş və qusma ilə məhdudlaşır. Bir milyonda bir halda peyvəndlə əlaqəli iflic (VAPP) müşahidə oluna bilər, bu da immun defisitli uşaqlar üçün xüsusi risk deməkdir.
Peyvənd virusunun nadir mutasiyası nəticəsində cVDPV yarandıqda isə ətrafda peyvəndsiz şəxslər yoluxub klinik poliomielit keçirə bilər. Bu risk peyvəndləmə səviyyəsi 80 faizdən aşağı düşəndə statistik olaraq yüksəlir.
| Peyvənd növü | Tərkib | Tətbiq forması | İmmunitet növü | Riski |
|---|---|---|---|---|
| Trivalent OPV | I, II, III zəiflədilmiş | Oral damcı | Möhkəm bağırsaq-barrier | cVDPV2 ola bilər |
| Bivalent OPV | I, III zəiflədilmiş | Oral damcı | Kollektiv immunitet | cVDPV1/3 minimum |
| IPV | Inaktiv virus | İynə əzələdaxili | Sistemik IgG | Bağırsaq immuniteti zəif |
OPV və IPV: kombinə olunmuş yanaşma
İnaktiv poliomielit peyvəndi (IPV) iynə ilə vurulur və virusun öldürülmüş formunu ehtiva edir. O, qan dövranında yüksək IgG titri yaratsa da bağırsaqda lokal antikor çox yaratmır.
WHO-nun 2023-cü protokoluna əsasən, azriskli ölkələrdə ilk doza IPV, ardıcıl iki doza OPV tətbiqi optimal hesab olunur. Bu kombinə yanaşma həm sistemik, həm lokal immunitet təmin edərək iflic riskini sıfıra yaxınlaşdırır.
Azərbaycan təqvimi və soyuq zəncir idarəetməsi
Azərbaycanda OPV doza cədvəli belədir: 2 aylıq, 3 aylıq, 4 aylıq və 18 aylıq dövrlərdə dörd doza; beş yaşında IPV revaksinasiyası aparılır. Bu sistem 2017-ci ildən həyata keçirilən “SABİN modeli” ilə uyğunlaşdırılıb.
Peyvənd flakonları 2–8 °C temperaturda saxlanır, çatdırma üçün elektron termoloqgerlə izlənən soyuq zəncir logistikası qurulub. Mobil peyvənd briqadaları ucqar dağ zonalarına “dərin dondurucu” qutularla dron dəstəyi ilə çatdırılma həyata keçirir.
Gələcək: nOPV2 və polio sonrası dövr
Yeni nəsil sabit genomlu oral peyvənd (nOPV2) artıq 30 ölkədə sınaqdan keçir; ilk məlumatlar göstərir ki, mutasiya riski ənənəvi tiplə müqayisədə 90 faiz azalıb. Bu innovasiya cVDPV təhlükəsini kəskin aşağı salmaq məqsədi güdür.
Polio sonrası dövrdə əsas hədəf “immunsuz boşluqların” monitorinqidir. Sərhəd məntəqələrində çevik epidemioloji qruplar virus izləmə (sewage sampling) həyata keçirir. Beləcə OPV-nin tarixi missiyası davam edən biosiyasi gözlə nəzarətdə qalır.
OPV poliomieliti dünya xəritəsindən silməyə ən çox yaxınlaşan ictimai səhiyyə alətidir; canlı, lakin zəiflədilmiş virusun damcı vasitəsilə tətbiqi həm fərdi, həm də kollektiv immuniteti blok halında möhkəmləndirir. Sabin formulunun sadə logistics, ucuz başa gəlməsi və bağırsaq baryerində yüksək effektivliyi sayəsində epidemiyalar demək olar ki, unudulub. Eyni zamanda nadir də olsa peyvənddən törəmiş virus riski qlobal immunizasiya səviyyəsinin yüksək saxlanmasının vacibliyini xatırladır. Bivalent və monovalent modifikasiyalar risk-fayda balansını optimallaşdırır, IPV inteqrasiyası sistemik qorunmanı tamlayır. Soyuq zəncir strategiyasının rəqəmsallaşması, dron distribusiyası və yeni nOPV2 peyvəndləri dövlətlərin poliosuz gələcəyə inamını gücləndirir. Azərbaycan təcrübəsi göstərir ki, koordinasiyalı milli proqram, uşaq həkimlərinin maarifləndirməsi və valideyn icmalarının aktiv iştirakı uğurun əsas sütunlarıdır. Poliomielitin tam eradikasiyası qapımızı döyür, lakin qlobal həmrəylik və davamlı peyvənd əhatəsi bu qapını tam açacaq yeganə açardır.
Ən Çox Verilən Suallar
OPV poliomielit virusunun üç serotipinə qarşı immun müdafiə yaratmaq məqsədi daşıyır. Damcı şəklində verildiyi üçün tətbiqi asandır və iynə tələb etmir. Peyvənd canlı, lakin zəiflədilmiş virusdan ibarətdir və bağırsaq səthində lokal antikor reaksiyası yaradır. Bu immun reaksiya təkcə peyvənd olunan şəxsi deyil, ətrafa virus ifrazını da bloklayaraq kollektiv qoruma təmin edir.
Standart təqvimdə uşaqlar 2, 3, 4 və 18 aylıqda OPV dozası alır. Beş yaşda isə IPV ilə revaksinasiya aparılır. Bir sıra kampaniyalarda fövqəladə hallarda əlavə doza təklif oluna bilər. Müddətlər regionun epidemioloji vəziyyətinə görə dəyişə bilər, lakin ən kritik period ilk iki ildir.
Ümumilikdə çox təhlükəsizdir və rəqibsiz epidemioloji faydası var. Yan təsirləri yüngül keçici ishal, nadir hallarda isə zəif qızdırma ilə məhdudlaşır. Bir milyonda bir halda vaksinlə əlaqəli iflic (VAPP) riski mövcuddur. Riskin minimal qalması üçün peyvənd əhatə dairəsi ən az 90 faiz saxlanmalıdır.
Zəiflədilmiş virus bəzi hallarda mutasiya edib infeksion formaya qayıda bilər. Bu, əsasən immunlaşdırma səviyyəsi aşağı olan icmalarda baş verir. Virus insan nəcisi ilə mühitə düşüb, peyvəndsiz şəxsi yoluxdurduqda cVDPV epidemiyası yarana bilər. Gündəlik gigiyena və yüksək peyvənd əhatə dairəsi bu riski sıfıra yaxınlaşdırır.
IPV sistemik qan antikoru yaradır, lakin bağırsaq səthində lokal immunitet zəifdir. Ona görə poliovirus kənardan daxil olduqda daşıyıcı vəziyyət baş verə bilər. OPV isə lokallaşma yerində virusu neytrallaşdırır. Gələcəkdə OPV-nin təkamülləşmiş variantları ilə birlikdə kombinə edilmiş metod ən optimal yanaşma sayılır.
Hamiləlik dövründə poliomielit riski yüksək bölgədə yaşayırsınızsa, həkim məsləhəti ilə OPV qəbul edilə bilər. Canlı peyvənd olsa da, klinik məlumatlar hamiləlikdə zərər göstərməyib. Risk aşağıdırsa, peyvənd doğuş sonrası müddətə təxirə salınır. İmmun çatışmazlığı olan hamilələrdə IPV üstün tutulur.
Flakon 8 °C-dən aşağı temperaturda optimal saxlanır. Qısa müddətli sahə işlərində 25 °C-də maksimum 24 saat stabil qalır, lakin bu müddət soyuducu elementlərlə yarıbayarı azaldıla bilər. Rəng indikatoru dəyişərsə və ya dondurulsa, preparat istifadə edilmir. Logistika qutuları xüsusi temperatur göstəriciləri ilə təchiz edilir.
Yüngül burun axıntısı və ya subfebril temperatur OPV üçün əks göstəriş deyil. Yüksək hərarət, kəskin diareya və ya immun çatışmazlığı olan hallarda təxirə salmaq tövsiyə olunur. Pediatr klinik qiymətləndirmə apararaq qərar verir. Çox vaxt peyvəndin gecikdirilməsi poliovirus riskini artırır.
Əlavə tədbirə ehtiyac yoxdur; uşaq adi rejimdə qidalanıb oynaya bilər. İlk 24 saat ağır fiziki yüklənmə məsləhət deyil, çünki yüngül qızdırma ola bilər. Eşik gigiyenasına diqqət yetirmək virusun mühitə yayılmasını məhdudlaşdırır. Nadirlənsə də diareya davam etsə pediatra müraciət olunur.
nOPV2 2020-ci ildən təcili istifadə proseduru ilə 30-a yaxın ölkədə kampaniyalara daxil edilib. İlk nəticələr gücləndirilmiş genetik sabitlik və aşağı mutasiya riski göstərir. 2025-ci ilə qədər WHO tərəfindən tam təsdiqlənib global təqvimə daxil edilməsi gözlənilir. Bu addım cVDPV hadisələrini əhəmiyyətli dərəcədə azaldacaq.
