Heyvanlar aləmində ördəklər həm bioloji, həm də mədəni baxımdan maraqlı və əhəmiyyətli quşlar qrupudur. Onların həm vəhşi, həm də evcil növləri dünyanın bütün qitələrində geniş yayılıb. Azərbaycanda da ördək həm təbiətdə, həm də kənd təsərrüfatında mühüm yer tutur. Ördəklər yalnız görünüşləri ilə deyil, həyat tərzi, davranışı, əti və yumurtası ilə insan üçün faydalı və maraqlı quşlardandır.
Ördəyin Biologiyası və Morfoloji Xüsusiyyətləri
Ördəklər (latınca: Anas platyrhynchos domesticus və digər növlər) – su quşlarına aid olan, Anseriformes dəstəsinin Anatidae fəsiləsinə daxil olan quşlardır. Bu ailəyə qaz, qu, ördək və onların müxtəlif alt növləri daxildir.
Bədən quruluşu:
- Ördəklərin bədəni nisbətən yığcam, ensiz və uzunsov olur.
- Geniş, yastı dimdiyi var; bu, onlara suyun altından və palçıqdan qida toplamağa kömək edir.
- Ayaqları qısa və torlu olur, bu da suda üzmək üçün uyğunlaşmadır.
- Lələkləri sıx və suya davamlıdır, çünki dərilərindəki xüsusi vəzilər lələkləri yağlayır.
- Rəngarəng lələk örtüyü, xüsusilə erkəklərdə (drakonda) çox cəlbedici olur.
Boy və çəkisi:
- Əksər ördək növləri 0,5–1,5 kq arası olur, bədən uzunluğu 35–65 sm təşkil edir.
- Vəhşi növlərdə və evcilləşmiş ördəklərdə çəkidə və bədən ölçülərində fərqlər var.
Ördək Növləri və Dünyada Yayılması
Ördəklər ailəsi çox zəngindir və dünyada 120-dən çox ördək növü qeyd olunub. Növlər yaşayış yerinə, rənginə, davranışına və bioloji xüsusiyyətlərinə görə fərqlənir.
Əsas ördək növləri:
- Vəhşi ördək (Anas platyrhynchos) – Azərbaycanda və dünyada ən çox yayılmış növ.
- Pekin ördəyi (Ağ ördək) – evcil növlərdən biri, yüksək ət məhsuldarlığı ilə seçilir.
- Muscovy ördəyi (Qara və ya susuz ördək) – Mərkəzi və Cənubi Amerikada yayılıb, Azərbaycanda da təsərrüfatlarda saxlanılır.
- Mallar və drakonlar – erkək və dişi fərqlərinə görə fərqli adlanır.
- Mandarin ördəyi – ən dekorativ, parlaq rəngli növdür, daha çox Asiyada rast gəlinir.
- Başqa məşhur növlər: Mallard, Gadwall, Wigeon, Teal, Shoveler, Pintail, Canvasback və s.
Ördəklər təbii şəraitdə göllər, çaylar, bataqlıqlar, dəniz sahillərində və s. yerlərdə yaşayır. Bəzi növlər miqrasiya edir, payız və yazda uzun məsafə qət edirlər.
Azərbaycanda Ördək Növləri və Yerləşməsi
Azərbaycanda həm vəhşi, həm də təsərrüfatda saxlanılan ördək növləri geniş yayılıb. Ölkənin şirin su hövzələri, gölləri, çay deltaları və bataqlıq əraziləri ördək üçün əlverişli yaşayış yeridir.
Azərbaycanda rast gəlinən əsas ördək növləri:
- Vəhşi ördək (Anas platyrhynchos): Kür, Araz, Samur-Şabran, Mingəçevir su anbarı, Hacıqabul, Ağgöl, Sarısu gölləri və digər su hövzələrində geniş yayılıb.
- Ağ ördək (Pekin): Kənd təsərrüfatında ən çox yetişdirilən evcil növdür.
- Muscovy ördəyi: Son illər fermalarda artan populyarlığa malikdir.
- Digər növlər: Bağ ördəyi, bataqlıq ördəyi, göybaş ördək və s.
Bəzi ovçuluq təsərrüfatlarında ördək ovu xüsusi qaydalarla həyata keçirilir. Qorunan ərazilərdə isə vəhşi ördəklərin populyasiyası dövlət tərəfindən nəzarətdə saxlanılır.
Ördəyin Davranışı və Həyat Tərzi
Ördəklər sosial quşlardır və əksər hallarda sürü halında yaşayırlar. Su hövzələri onların həm qidalanma, həm də qorunma üçün əsas məkanıdır.
Davranış xüsusiyyətləri:
- Suda üzmə və dalma qabiliyyətləri yüksəkdir.
- Qida axtararkən dimdiklərini palçığa və ya suyun dibinə batırırlar.
- Quruya çıxıb otla da qidalanırlar, ancaq əsas həyatları su ilə bağlıdır.
- Miqrant növlər payızda cənuba, yazda isə şimala köç edirlər.
- Erkəklər və dişilər arasında lələk rəngində və səs çıxarışında fərqlər var.
Qidalanma və Yemdə Tələblər
Ördəklər hərçənd ki, əsasən ot yeyən (herbivor) quşlar kimi qəbul edilir, lakin onların rasionu olduqca müxtəlifdir.
Qida rasionu:
- Su bitkiləri, yosunlar, toxum və köklər
- Kiçik balıqlar, qurbağalar, həşəratlar, böcəklər və molyusklar
- Çəyirtkə, solucan və hətta bəzi hallarda kiçik xərçəngkimilər
- Əkin sahələrində isə dənli bitkilər (buğda, arpa, düyü) ilə də qidalanırlar
Evcilləşdirilmiş ördəklər üçün xüsusi yemlər, taxıl, tərəvəz, vitaminli əlavələr verilir. Keyfiyyətli yem ördəyin məhsuldarlığı və sağlamlığı üçün vacibdir.
Ördəyin Çoxalması və Yavru Qayğısı
Ördəklərdə çoxalma əsasən yaz və yay aylarında baş verir. Dişi ördək (bağ ördəyi və ya ana ördək) yuva qurur və yumurta qoyur.
- Yumurtlama: Adətən 8–15 yumurta qoyulur, inkubasiya müddəti 26–28 gündür.
- Yuvanın qurulması: Sulu, qamışlı, sakit yerlərdə gizli yuva qurulur.
- Cücə çıxartma: Yavru ördəklər (balalar) dünyaya gələn kimi tez suda üzə bilirlər.
- Ana qayğısı: Ana ördək balalarını bir neçə həftə qoruyur və onlara qida tapmağı öyrədir.
Evcil ördəklərdə süni inkubasiya cihazlarından da istifadə edilir. Cücə çıxımı və yaşama faizi yetişdirmə şəraitindən çox asılıdır.
Ördək Yumurtası və Əti: Qidalandırıcı Dəyərləri
Ördək yumurtası və əti insan üçün yüksək qidalandırıcı və dəyərli məhsullardandır.
Ördək yumurtası:
- Toyuq yumurtasına nisbətən iri və yağlı olur.
- A, B, D, E vitaminləri və zülal, kalsium, dəmir və digər minerallarla zəngindir.
- Qaynadılmış, bişmiş və müxtəlif milli yeməklərdə istifadə olunur.
Ördək əti:
- Qırmızımtıl, yağlı və dadlı olur.
- Dəmir, fosfor, sink, B vitaminləri və amin turşuları ilə zəngindir.
- Qovurma, şorba, plov, dolma, qızartma və dünya mətbəxində “pekin duck”, “confit de canard”, “patka” kimi məşhur yeməklərin əsas inqrediyentidir.
Azərbaycanda xüsusən kənd yerlərində ördək əti qış ehtiyatı kimi saxlanılır və qonaqlıq süfrələrinin dadlı yeməkləri sırasında yer alır.
Təsərrüfat Ördəkləri və Fermerlikdə Rolu
Ördəkçilik Azərbaycanda və bir çox ölkədə mühüm təsərrüfat sahəsidir. Təsərrüfatda ördək saxlamaq aşağıdakı üstünlüklərə malikdir:
- Sürətlə böyüyür və tez məhsul verir.
- Yüksək yumurtlama qabiliyyəti.
- Xəstəliklərə nisbətən davamlılıq.
- Qidalandırma və qulluq asanlığı.
- Suda və quru şəraitdə saxlanıla bilmə.
- Ət, yumurta, tük və bəzək məqsədilə yetişdirmə.
Fermerlər üçün ən populyar növlər Pekin və Muscovy ördəyidir. Ördək saxlama üçün kiçik hovuz və ya su mənbəyi, təmiz dam və keyfiyyətli yem kifayətdir.
Vəhşi Ördəklər və Təbiətdəki Rolu
Vəhşi ördəklər təbiətdə bioloji tarazlığın qorunmasında böyük rol oynayır. Onlar həm qida zəncirinin vacib həlqəsidir, həm də müxtəlif mikroorqanizmlərin və su bitkilərinin yayılmasında iştirak edirlər.
Təbiətdə ördəyin rolu:
- Zərərvericilərin (həşərat, parazit və s.) sayının tənzimlənməsi
- Su ekosistemlərinin təmizlənməsi və balansda saxlanılması
- Bəzi bitkilərin toxumlarının yayılması
- Digər heyvanlar üçün qida mənbəyi olmaq
Vəhşi ördəklərin qorunması üçün Azərbaycan və dünyada xüsusi qoruqlar, milli parklar, qanunverici tədbirlər mövcuddur. Vəhşi ördək ovu məhdudlaşdırılır və xüsusi lisenziyalarla icazə verilir.
Ördək Ovçuluğu, Qorunma və Ekologiya
Ördək ovçuluğu bəzi ölkələrdə, o cümlədən Azərbaycanda ənənəvi ov növlərindəndir. Lakin bu proses ciddi qanunlarla tənzimlənir.
- Ov mövsümü yalnız payız və qışda açıq olur.
- Nadir və nəsli kəsilməkdə olan növlər qorunur.
- Vəhşi təbiət və su hövzələrinin qorunması üçün süni yuvalar qoyulur, populyasiya izlənir.
- Qanunsuz ovçuluq və su hövzələrinin çirkləndirilməsi ekosistemə ciddi ziyan vurur.
BMT və digər beynəlxalq təşkilatlar su quşlarının mühafizəsi üçün xüsusi proqramlar həyata keçirir.
Azərbaycan Folklorunda və Ədəbiyyatında Ördək
Ördək Azərbaycan xalq nağıllarında, tapmacalarında, atalar sözlərində, uşaq oyunlarında və klassik ədəbiyyatda tez-tez rast gəlinən simvollardandır. Ördək həm sədaqət, həm sadəlik, bəzən də ağılsızlıq və ya ehtiyatlılıq kimi müxtəlif məna qatlarına malikdir.
Bəzi folklor nümunələri:
- “Bir ördək gölün üstə, yumurtladı bir küpüstə…”
- Uşaq oyunları və nağıllarda ördək ailəsi, ana ördək, balaca ördək və s. obrazlar tez-tez işlədilir.
- Ördək lələyi bəzək və geyim elementlərində istifadə olunub.
Ördək və Sağlamlıq
Ördək əti və yumurtası, zülal, yağ və vitaminlərlə zəngin olduğu üçün qida rasionunda faydalı sayılsa da, yüksək xolesterin və yağlılıq səbəbindən bəzi insanlar üçün məhdudiyyətli istifadə tövsiyə olunur.
Bəzi allergik reaksiyalar, həzm problemləri və xroniki xəstəliklər zamanı diqqətli olmaq lazımdır.
Maraqlı Faktlar
- Pekin ördəkləri gün ərzində 200-dən çox böcək yeyə bilir.
- Bir çox ördək növü migrasiyada minlərlə kilometr qət edir.
- Ördəklərin dimdiyində minlərlə xüsusi sensor hüceyrələr var.
- Erkək ördəklər (drakon) cütləşmə mövsümündə çox parlaq və fərqli rəngə bürünür.
Ördək təkcə təbiətdə deyil, insan həyatında, iqtisadiyyatında, mədəniyyətində və qidalanmasında əhəmiyyətli yer tutur. Bioloji müxtəlifliyi, ekoloji rolu, təsərrüfat və kulinariya dəyəri, həmçinin Azərbaycan folklorunda və gündəlik həyatında yeri ilə seçilir. Onun doğru qorunması, sağlam yetişdirilməsi və məsuliyyətli istifadəsi gələcək nəsillər üçün də bu dəyərli quşun varlığını təmin edəcək. Azərbaycanda və dünyada ördəkçiliyin inkişafı, həm təbiətin zənginliyi, həm də insanların rifahı üçün önəmlidir.
Ən Çox Verilən Suallar
1. Ördək hansı ailəyə aiddir?
Ördəklər Anatidae fəsiləsinə, Anseriformes dəstəsinə aiddir.
2. Azərbaycanda hansı ördək növləri var?
Vəhşi ördək, Pekin (ağ) ördək, Muscovy ördəyi, bağ ördəyi və digər növlər yayılıb.
3. Ördək yumurtası yemək üçün yararlıdırmı?
Bəli, yüksək qidalandırıcı və dadlıdır, lakin təzə və yaxşı bişmiş halda istifadə olunmalıdır.
4. Evcilləşdirilmiş və vəhşi ördək arasında fərqlər nədir?
Evcilləşdirilmiş ördəklər iri, sakit, daha məhsuldar olur; vəhşi ördəklər çevik və ehtiyatlıdır.
5. Ördək saxlamaq üçün hansı şərait lazımdır?
Kiçik hovuz/su mənbəyi, təmiz dam, yaxşı yem və təmiz su.
6. Ördəklər necə çoxalır?
Dişi ördək 8–15 yumurta qoyur, 26–28 gün inkubasiyadan sonra cücələr çıxır.
7. Ördək əti sağlamdırmı?
Bəli, protein, dəmir, vitaminlərlə zəngindir, lakin yağlı olduğu üçün balanslı istifadə olunmalıdır.
8. Azərbaycanda ördək ovu icazəlidirmi?
Bəli, müəyyən dövrlərdə və yalnız lisenziya ilə.
9. Ördək folklor və ədəbiyyatda hansı məna daşıyır?
Sədaqət, sadəlik, ehtiyatlılıq, ailəvi dəyərlər və bəzən ağılsızlıq simvoludur.
10. Ördək populyasiyasının qorunması niyə vacibdir?
Ekosistemdə bioloji balansın, təbiət zənginliyinin və insan qidalanmasının qorunması üçün vacibdir.
